docProcesy zachodzące w rolnictwie polskim w latach 1990
download 
Reklamacja Transkrypt
Procesy zachodzące w rolnictwie polskim w latach 1990
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY nr 21 2011 Procesy zachodzące w rolnictwie polskim w latach 1990-2010, projekcje na rok 2013 i pożądana wizja rolnictwa w 2020 roku - zagadnienia wybrane KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ W WARUNKACH GLOBALIZACJI I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Procesy zachodzące w rolnictwie polskim w latach 1990-2010, projekcje na rok 2013 i pożądana wizja rolnictwa w 2020 roku - zagadnienia wybrane Procesy zachodzące w rolnictwie polskim w latach 1990-2010, projekcje na rok 2013 i pożądana wizja rolnictwa w 2020 roku - zagadnienia wybrane Autorzy: prof. dr hab. Wojciech Józwiak prof. dr hab. Waldemar Michna mgr Zofia Mirkowska Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych w zadaniu Moliwoci rozwojowe rónych grup gospodarstw rolnych i ich zdolnoci konkurencyjne w perspektywie rednioterminowej Pierwsza cz opracowania zawiera projekcj sytuacji w zakresie organizacji produkcji rolinnej i zwierzcej oraz wartoci dodanej brutto rolnictwa w 2013 roku sporzdzon przy wykorzystaniu statystycznej analizy modeli trendów. Cz druga wykorzystuje gównie wstpne wyniki powszechnego spisu rolnego z 2010 roku, by na ich podstawie sformuowa wizj rolnictwa w 2020 roku. Recenzent prof. dr hab. Henryk Runowski Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN 978-83-7658-170-5 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: [email protected] http://www.ierigz.waw.pl SPIS TRECI Od autorów......................................................................................................... 7 I. TRENDY W ROLNICTWIE POLSKIM (LATA 1990-2009) I PRÓBA PROJEKCJI NA 2013 ROK ................................................................................. 9 Prof. dr hab. Wojciech Józwiak i mgr Zofia Mirkowska Uwagi wstpne, cel opracowania i zarys uytej metody ................................... 9 Ceny produktów i rodków produkcji oraz poziom wynagrodze w gospodarce narodowej ................................................................................. 10 Powierzchnia uytków rolnych, powierzchnia zasiewów i plony rolin uprawnych........................................................................................................ 12 Pogowie i wydajnoci jednostkowe zwierzt ................................................. 15 Trendy wystpujce w latach 1996-2010 w grupach gospodarstw rolnych rónicych si obszarem .................................................................................. 19 Nakady rodków produkcji............................................................................. 25 Organizacja produkcji rolinnej i zwierzcej a nakady pracy ........................ 26 Warto dodana brutto ..................................................................................... 28 Reasumpcja ...................................................................................................... 30 II. WIZJA PO DANEGO ROZWOJU ROLNICTWA DO 2020 ROKU ...... 32 Prof. dr hab. Waldemar Michna Ocena stanu wyjciowego................................................................................ 33 Zmiany strukturalne rolnictwa w latach 2010-2020 w wietle sygnalnych wyników spisu rolnego z 2010 roku i innych danych ..................................... 36 Ubytki uytków rolnych na cele nierolnicze.................................................................... 36 Zmiany struktury agrarnej................................................................................................ 37 Podane jest rozwijanie produkcji zwierzcej................................................................ 43 Wnioski ............................................................................................................ 50 ANEKSY............................................................................................................. 53 Od autorów Co najmniej dekad lat trwaa adaptacja polskiego rolnictwa do nowych warunków spowodowanych zmian ustroju spoeczno-gospodarczego w 1990 roku, ale nie by to koniec okresu intensywnych przemian. Co najmniej w 2001 roku rozpoczy si przygotowania do kolejnej, wacej zmiany warunków gospodarowania, jakim miao sta si czonkostwo Polski w Unii Europejskiej, a skutki zyskania czonkostwa s widoczne po dzie dzisiejszy. Nie mona te zapomina, e ju wczeniej, bo od pocztku lat osiemdziesitych poprzedniego wieku zapocztkowane zostay dostrzegalne zmiany klimatu wyraajce si lokalnymi posuchami, powodziami i podtopieniami, na które produkcja rolnicza jest szczególnie wraliwa. Poczynajc od koca 2007 roku na wystpujce z tych przyczyn zjawiska i procesy naoyy si skutki krajowej recesji gospodarczej, która w czci innych krajów, bdcych odbiorcami polskich produktów rolno-ywnociowych, przyja nawet form kryzysu. W tak skomplikowanej sytuacji trudno jest formuowa pogldy dotyczce kierunku, w którym zmierza polskie rolnictwo, jego udziau w podziale pracy w ramach Unii Europejskiej, a nawet niektórych rynków wiatowych, bo wnioski z tradycyjnej analizy zaszoci s w duej czci nieprzekadalne na warunki wystpujce w kolejnych latach. Z tego powodu w tej niewielkiej ksice zawarto dwa opracowania bdce prób wskazania zjawisk i procesów, które w polskim rolnictwie mog wystpi w perspektywie najbliszych omiu lat (do 2020 roku). Pierwsze z opracowa wykorzystuje gównie statystyczn analiz modeli trendów charakteryzujcych procesy zachodzce w polskim rolnictwie w latach 1990-2009 i 1994-2009 (po wymianie pienidzy) i na tej podstawie przedstawia projekcj sytuacji w zakresie organizacji produkcji rolinnej i zwierzcej oraz wartoci dodanej brutto rolnictwa w 2013 roku, czyli w kocowym roku obecnego okresu planistyczno-rozliczeniowego Unii Europejskiej. Uycie regresji krzywoliniowej przy ustalaniu modeli trendów ma – zdaniem autorów – uwierzytelnia sformuowane ustalenia. Drugie opracowanie natomiast wykorzystuje gównie wstpne wyniki powszechnego spisu rolnego z 2010 roku, by na tej podstawie i na podstawie przemyle autora sformuowa wizj rolnictwa w 2020 roku. Wizja za, wedug Jana Szczepaskiego1, jest caociowym „… obrazem rzeczywistoci, w którym czynniki naukowe i ideowe zostaj … podporzdkowane treciom emo1 Patrz rozdzia J. Wilkina pt.: „O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi”, pr. zbior. pod red. J. Wilkina „Polska wie 2025. Wizja rozwoju”, Fundusz Wspópracy Program Agro-Info, Warszawa 2005, str. 12. 7 cjonalnym, elementom niesprawdzalnym, ale mobilizujcym jednostki i grupy do dziaa zdecydowanych i intensywnych”. Gównym motywem przedkadanej wizji jest zapewnienie polskiemu spoeczestwu samowystarczalnoci ywnociowej rozumianej jako co najmniej bilansowanie wartoci eksportu i importu surowców rolnych i ywnoci. 8 I. TRENDY W ROLNICTWIE POLSKIM (LATA 1990-2009) I PRÓBA PROJEKCJI NA 2013 ROK Uwagi wstpne, cel opracowania i zarys uytej metody Ponad 20 lat mino w naszym kraju od zmiany ustroju spoeczno-gospodarczego. Zmiany, jakie nastpiy w polskim rolnictwie w wyniku tego wydarzenia, a take póniej, w latach poprzedzajcych akcesj i po akcesji, doprowadziy do gbokich przemian. Wzrosy istotnie dochody ludnoci rolniczej i wzrós okoo dziesiciokrotnie udzia gospodarstw zdolnych do konkurowania z gospodarstwami rolnymi innych krajów Unii Europejskiej, lub ma szans, by t zdolno osign2. Wydawaoby si, e nie ma podstaw do obaw na przyszo, ale one s, poniewa: Polska od 2003 roku ma dodatnie i rosnce saldo handlu zagranicznego produktami rolno-ywnociowymi, to za oznacza, e zacza ona bra czynny udzia w wiatowym podziale pracy w wytwarzaniu produktów rolno-ywnociowych. Trzeba wic liczy si z tym, e okres wychodzenia z kryzysu gospodarczego oraz okres pokryzysowy bd charakteryzowa zmiany koniunktury na poszczególne produkty rolnicze; naley liczy si z pogorszeniem warunków prowadzenia produkcji rolniczej dyktowanych wspóln polityk roln w latach 2014-2020; postpuj niekorzystne zmiany klimatu, które cechuje wystpowanie lokalnych posuch i powodzi w sezonach wegetacyjnych, a to obnia plony rolin uprawnych; jest moliwe, e po jesiennych tegorocznych wyborach do Sejmu i Senatu nastpi korekta krajowych systemów: opodatkowania gospodarstw rolnych, a take ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników indywidualnych i skadki, które bd oni paci na fundusz zdrowotny. Gospodarstwa rolne musz mie zatem dochody na tyle due, by wraz z kredytami i subwencjami móc finansowa niezbdne wydatki. W przypadku gospodarstw osób fizycznych chodzi o wydatki zwizane z utrzymaniem posiadaczy i czonków ich rodzin oraz te suce utrzymaniu zdolnoci konkurencyjnej lub zyskania takiej zdolnoci. rodki na utrzymanie zdolnoci konkurencyjnej s te potrzebne gospodarstwom osób prawnych By sformuowa opini na ten temat, posuono si opracowaniu metod modelow. Utworzono przede wszystkim modele trendów na szeregach czasowych danych statystycznych, wykorzystujc regresj: liniow, potgow, wykadni2 Szacuje si, e grupa ta liczy 260-270 tys. gospodarstw, tj. 17,5-18,1% tych, które prowadz produkcj rolnicz i posiadaj co najmniej 1 ha uytków rolnych. W tej liczbie jest okoo 110 tys. gospodarstw, które maj szans, by zyska zdolno do konkurowania. 9 cz, logarytmiczn i wielomianow drugiego oraz trzeciego stopnia. W sumie sporzdzono 172 modele, z tego do dalszych analiz wybrano 45. Warunkiem wyboru bya wielko wskanika determinacji R2 0,36. Tam, gdzie kilka modeli speniao ów warunek, niekoniecznie wybierano model z najwiksz wielkoci wskanika. Dziao si tak w kilku przypadkach, gdy podejcie „mechaniczne” kócio si z pogldami autorów, sformuowanymi na podstawie innych bada lub na podstawie literatury tematu. Do ustale wykorzystano materiay statystyczne publikowane w rónych wydawnictwach GUS, które obejmoway cae polskie rolnictwo w dwudziestoleciu 1990-2009, a take dane liczbowe czerpane z RER3, które obejmuj lata 1998-2009. Cz danych dotyczcych zmian cen rodków produkcji w okresie przed zmian wartoci pienidza – w latach 1990-1993 – budzia wtpliwoci, wic w tych przypadkach wykorzystano dane obejmujce okres krótszy – szesnastolecie 1994-2009. Wykorzystano poza tym materiay ze spisów rolnych (PSR 1996, PSR 2002 i PSR 2010) do wskazania stopnia zgodnoci trendów zachodzcych w grupach gospodarstw rónicych si obszarem uytków rolnych. W tej czci analizy wykorzystano metod tabelarycznej analizy pionowej i ze zrozumiaych powodów zrezygnowano z formuowania projekcji sytuacji na kilka lat przyszych. Modele trendów opracowane na podstawie danych obejmujcych lata 1990-2009 i 1994-2009 wykorzystano do sporzdzenia projekcji zmian: cen produktów rolniczych i rodków produkcji, redniego poziomu wynagrodze w gospodarce narodowej, struktury zasiewów i plonów rolin uprawnych, zmian pogowia zwierzt gospodarskich i ich wydajnoci jednostkowych, zatrudnienia i nakadów waniejszych rodków produkcji. Na tej podstawie sporzdzono rachunek bdcy projekcj wartoci dodanej brutto na 2013 rok. Uzyskany wynik oceniono na tle danych obejmujcych piciolecia 2000-2004 i 2005-2009. Odniesiono si take do wskanika parytetu dochodów osób pracujcych w krajowym rolnictwie. W sumie dao to wstpny ekonomiczny obraz polskiego rolnictwa w roku 2013, który koczy obecny okres planistyczno-rozliczeniowy obowizujcy w Unii Europejskiej. Ceny produktów i rodków produkcji oraz poziom wynagrodze w gospodarce narodowej Zarówno ceny produktów rolniczych sprzedawanych przez producentów rolnych, jak i ceny rodków produkcji, które oni kupuj, wywieraj istotny bezporedni wpyw na zjawiska zachodzce w rolnictwie i w sytuacji bytowej lud3 Rachunki ekonomiczne dla rolnictwa sporzdzane w IERiG-PIB na potrzeby Komisji Europejskiej. 10 noci rolniczej. S jednak poza tym warunki, które wywieraj poredni wpyw na to, co dzieje si w rolnictwie, a naley do nich midzy innymi poziom wynagrodze w gospodarce narodowej. Producenci rolni porównuj bowiem uzyskiwane efekty nie tylko z efektami uzyskiwanymi przez gospodarstwa o zblionym potencjale wytwórczym i uzyskiwane przez siebie wyniki ekonomiczne w kolejnych latach, ale take swoje dochody czerpane z gospodarstwa rolnego i przeznaczane na potrzeby bytowe swoje i swoich rodzin na tle wynagrodze osób pracujcych w innych dziaach gospodarki narodowej. Efekty tych ocen ksztatuj stosunek producentów rolnych do ryzyka, ich skonno do poszukiwania zarobków poza prowadzonym gospodarstwem itd. S wic wan determinant poczyna decydujcych o przyszych losach gospodarstw. Modele charakteryzujce zmiany cen poszczególnych rodzajów produktów rolniczych podano w aneksie I (wykresy 1A–15A), tempo zmian cen rodków produkcji nabywanych przez producentów rolnych w aneksie 2 (wykresy 16A–27A). Zbiorcze liczby charakteryzujce zmiany cen produktów i rodków produkcji oraz poziomu wynagrodze w gospodarce narodowej w okresie objtym analiz, linie trendów i projekcje do 2013 roku zestawiono natomiast na wykresie 1. Wykres 1. Zmiany cen produktów rolniczych, cen rolniczych rodków produkcji i wynagrodze w gospodarce narodowej (rok 1994=100) 600 y = 30,974x + 92,386 2 R = 0,9664 500 y = 14,426x + 105,94 2 R = 0,9737 400 300 200 y = 6,5767x + 119,77 100 2 R = 0,8721 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ceny produktów rolniczych Ceny rodków produkcji kupowanych przez rolników Wynagrodzenia w gospodarce narodowej ródo: ustalenia wasne sporzdzone na podstawie danych GUS. Analizowane procesy nie odbiegaj od tego, co mona byo obserwowa w wikszoci krajów europejskich w ostatnich kilkudziesiciu latach (co najmniej od lat szedziesitych ubiegego wieku). Najwolniej rosy ceny produktów rolniczych, szybciej ceny rolniczych rodków produkcji, najszybciej natomiast rós przecitny poziom wynagrodze. Z wykresu 1 wynika, e ceny produktów rolniczych wzrosy w naszym kraju okoo dwukrotnie w latach 1994-2009, ceny rodków produkcji blisko trzy 11 i pókrotnie, a przecitny poziom wynagrodze – szeciokrotnie. Modele trendów wskazuj, e analizowane procesy miay charakter liniowy, a to oznacza równie szybkie jak dotychczas narastanie rónic w perspektywie 2013 roku. Akcesja i objcie polskiego rolnictwa wspóln polityk roln zagodziy negatywne skutki nierównego tempa zmian poziomu cen produktów rolniczych, cen rolniczych rodków produkcji i duego tempa wzrostu poziomu wynagrodze w gospodarce narodowej, ale w miar oddalania si od daty akcesji skutki tych procesów zaczynaj si ponownie nasila. Powierzchnia uytków rolnych, powierzchnia zasiewów i plony rolin uprawnych Liczby zestawione w tabeli 1 wskazuj, e powierzchnia uytków rolnych ulegaa zmniejszeniu w latach 1990-2009 roku, a projekcja wskazuje, e proces ten bdzie trwa co najmniej do 2013 roku. Prawdopodobnymi przyczynami tej sytuacji byo i jest: rezygnowanie z rolniczego wykorzystywania uytków charakteryzujcych si niekorzystnymi przyrodniczymi warunkami produkcji (w czci miao to zwizek ze skutkami zmian klimatu), due rozdrobnienie pól, które utrudnia prac i podnosi koszty produkcji, przeznaczanie gruntów na cele nierolnicze itd. Tabela 1 Powierzchnia zasiewów i uytków rolnych – liczby rednie w picioleciach analizowanego okresu i projekcja na 2013 rok Projekcja rednio w latach (tys. ha) 2013 rok 1990-1994 1995-1999 2000-2004 2005-2009 Zboa ogóem 8 484 8 747 8 501 8 449 9 283 Strczkowe na nasiona 238 148 117 123 226 Ziemniaki 1 749 1 347 902 562 576 Przemysowe 883 900 828 996 1 251 Pastewne 1 607 954 826 911 1 519 Pozostae uprawy 537 475 458 431 431 RAZEM ZASIEWY 13 497 12 570 11 632 11 472 13 286 Sady 283 266 263 317 396 RAZEM UYTKI . ROLNE 17 888 16 999 16 063 15 191 ródo: obliczenia wasne sporzdzone na podstawie danych zgromadzonych z publikacji GUS. Wyszczególnienie Zmianie ulegaa poza tym struktura uytków rolnych, sporód których dominujc pozycje maj grunty orne. czna powierzchnia zasiewów ulega w latach 1990-2009 zmniejszeniu o okoo 2 mln ha, tj. o 15%. Projekcja na 2013 rok wskazuje jednak na powrót niemal do stanu z piciolecia 1990-1994. Cz trwaych uytków zielonych jest bowiem zaorywana, a wpyw na to zjawisko 12 wywieraj gównie dopaty bezporednie (gospodarstwa bez produkcji zwierzcej nie dostaj dopat do trwaych uytków zielonych) i posuchy powodowane zmian klimatu. To ostatnie powoduje, e zamiana przesuszonego trwaego uytku zielonego z ziemi dobrej jakoci na grunt orny przynosi korzyci gospodarcze. W ramach powierzchni zasiewów równie wystpiy zmiany. Projekcja na 2013 rok informuje o: duym powikszeniu powierzchni uprawy zbó, midzy innymi w wyniku wzrostu powierzchni uprawy kukurydzy na ziarno (aneks III, wykres 31A i aneks IV); szybkiej odbudowie powierzchni uprawy rolin strczkowych na nasiona do poziomu z lat 1990-1994 (pocztki tej tendencji day si zauway ju w picioleciu 2005-2009) – patrz aneks III, wykres 32A; dynamicznym wzrocie powierzchni uprawy rolin przemysowych, przede wszystkim rzepaku i rzepiku, przy jednoczesnym spadku powierzchni innych upraw, gównie buraków cukrowych4 (aneks III, wykresy 33A i 34A); bardzo szybkim wzrocie powierzchni uprawy rolin pastewnych, co – jak to pisano wyej – jest spowodowane upraw pasz objtociowych na gruntach ornych z powodu zaorywania czci trwaych uytków rolnych; stagnacji powierzchni uprawy innych rolin (tendencje do wyhamowywania spadku powierzchni tych upraw wystpowaa w picioleciach 1995-1999, 2000-2004 i 2005-2009). W ramach ostatniej analizowanej grupy upraw duy udzia miay warzywa gruntowe, ale ich udzia mala w caym analizowanym okresie: w picioleciu 1995-1999 rednio o okoo 25 tys. ha w porównaniu do lat 1990-1994, a w dwóch kolejnych picioleciach odpowiednio o okoo 21 i 17 tys. ha. Projekcja na 2013 rok wskazuje natomiast, e powierzchnia uprawy warzyw gruntowych roku ulegnie dalszemu zmniejszeniu, tym razem o okoo 15 tys. ha. Ograniczaniu powierzchni uprawy warzyw gruntowych towarzyszyo ograniczanie powierzchni innych pracochonnych i intensywnych upraw (wymagajcych w przeliczeniu na jednostk powierzchni duych nakadów pracy i obrotowych rodków produkcji), to jest buraków cukrowych i ziemniaków. czna powierzchnia wymienionych upraw (warzywa gruntowe, buraki cukrowe i ziemniaki) bya w picioleciu 1995-1999 mniejsza rednio o 433 tys. ha (o okoo 17%) ni w latach poprzednich, a w dwóch kolejnych picioleciach mniejsza odpowiednio o 565 tys. ha (o okoo 27%) i 425 tys. ha (o okoo 28%). 4 Udzia powierzchni uprawy rzepaku i rzepiku w cznej powierzchni uprawy rolin przemysowych wynosi rednio rocznie 47,6% w picioleciu 1990-1994, w nastpnych za picioleciach odpowiednio 49,2%, 55,2% i 71,5%. 13 Projekcja wskazuje, e w 2013 roku nastpi dalszy jej spadek, tym razem o 224 tys. ha, czyli o 21%. Analiza zgromadzonych materiaów wskazuje ponadto, e do piciolecia 2000-2004 postpowao ograniczanie powierzchni uprawy rolin mao pracochonnych i o niemal identycznej technice produkcji (zboa, rzepak, rzepik i roliny strczkowe). W kolejnym picioleciu nastpio odwrócenie tego trendu, a projekcja wskazuje, e ten nowy trend utrzyma si co najmniej do 2013 roku. Analiza zmiany powierzchni zasiewów wskazuje zatem na ograniczanie powierzchni upraw pracochonnych i intensywnych (wymagajcych duych nakadów obrotowych rodków produkcji) na rzecz wzrostu powierzchni upraw mao pracochonnych i o niewielkiej intensywnoci produkcji. Odmiennie przedstawia si sytuacja w przypadku drugiej wanej pozycji uytków rolnych, jakimi s sady, które s uprawami bardzo pracochonnymi i intensywnymi. Ich powierzchnia zacza dynamicznie rosn poczynajc od przeomu ostatniej dekady lat XX wieku i pierwszej dekady wieku obecnego (aneks III, wykres 37A). W latach 2005-2009 bya ona o 64 tys. ha (o okoo 21%) wiksza ni rednio w poprzednim picioleciu, a z projekcji na 2013 rok wynika, e nastpi dalszy jej wzrost o 78 tys. ha (o okoo 25%) w porównaniu do sytuacji z lat 2005-2009. Znaczce zmiany nastpiy w zakresie plonów rolin uprawnych. Typowy trend charakteryzujcy je mia ksztat litery U. Pocztkowo poziom plonów ulega obnieniu, ale w rodkowych latach ten kierunek trendu ulega zahamowaniu, a w kilku latach poprzedzajcych akcesj i póniej plony wzrastay. Ustalone na podstawie sporzdzonych modeli zmiany plonów (aneks V, wykresy 38A-42A) odnoszce si do lat 2000-2009, zestawiono szeregujc uprawy wedug przyrostów malejcych (rok 2000=100): rzepak i rzepik 148,3% buraki cukrowe 137,4% pszenica 121,0% strczkowe pastewne na nasiona 115,1% kukurydza na ziarno 102,8% Na charakteryzowane zjawisko wywara wpyw dodatni intensyfikacja produkcji rolinnej. Zuycie nawozów mineralnych liczone w NPK w 2009 roku wynioso bowiem okoo 130% poziomu z 2000 roku, a analogiczny wskanik odnoszcy si do rodków chemicznej ochrony rolin wyniós okoo 217%. Na przyrost plonów pszenicy i buraków cukrowych wywaro poza tym pozytywny wpyw ograniczenie powierzchni ich uprawy. Z uprawy rezygnoway bowiem gospodarstwa z ma opacalnoci uprawy tych rolin, a to byo najczciej skorelowane z niewielkim plonami. 14 Korzyci z postpu biologicznego mogyby by wiksze, gdyby producenci rolni stosowali kwalifikowane nasiona i sadzeniaki. Tymczasem wymian nasion zbó kosowych na nasiona udoskonalone genetycznie stosowao zaledwie okoo 14% gospodarstw rolnych, a w peni stosowali j tylko producenci kukurydzy, rzepaku i buraków cukrowych5. Negatywny wpyw na plony wywieray zmiany klimatu, a gównie posuchy wystpujce w okresach wegetacyjnych. Szczególnie cierpiay z tego powodu roliny uprawiane na glebach gorszej jakoci, gównie jare, które maj sabszy system korzeniowy ni roliny ozime. wiadcz o tym mniejsze od innych przyrosty plonów rolin strczkowych uprawianych na nasiona i kukurydzy uprawianej na ziarno. Projekcje wskazuj, e wzrost plonów analizowanej grupy rolin bdzie postpowa co najmniej do 2013 roku. O wpywie zmian klimatu na plonowanie rolin uprawnych wiadczy te na tyle dua zmienno plonów, e dla wikszoci uprawianych rolin nie mona byo sporzdzi modeli trendów, które speniayby warunek R20,36. Pogowie i wydajnoci jednostkowe zwierzt Z liczb zestawionych w tabeli 2 wynika, e w latach 2005-2009 nastpio odwrócenie wieloletniego trendu wyraajcego si spadkiem pogowia zwierzt w polskim rolnictwie. Co wicej, projekcja wskazuje, e wzrost ten w jeszcze wikszym nasileniu bdzie postpowa co najmniej do 2013 roku. Odnotowanie tego korzystnego faktu wymaga jednak komentarza. Wzrost pogowia zwierzt to nie tylko zwikszenie wolumenu produkcji i w efekcie dochodów gospodarstw rolnych. To take wzrost poziomu nawoenia obornikiem, które ma do spenienia kilka wanych funkcji. Poprawia ono przede wszystkim yznoci gleby, a to oznacza, e jest istotnym czynnikiem plonotwórczym, a ponadto ogranicza wahania plonów z roku na rok zmniejszajc tym samym ryzyko przyrodnicze gospodarowania. yzna gleba jest poza tym ogromnym magazynem dwutlenku wgla, a to jest nie do przecenienia w warunkach ocieplania klimatu i jest miejscem bytowania drobnych krgowców, a take licznych gatunków: owadów, robaków, luzowców, grzybów, bakterii itd. yzna gleba przyczynia si zatem do utrzymania biorónorodnoci rodowiska. 5 W. Dzun i M. Adamski: Efektywno finansowo-ekonomiczna spóek hodowli rolin i zwierzt, w tym gównie spóek, w których prawa udziaów wykonuje Agencja i ich znaczenie we wdraaniu postpu biologicznego w rolnictwie, IERiG-PIB, maszynopis, Warszawa, stycze 2011 rok. 15 Produkcja obornika w przeliczeniu na jednostk powierzchni uytków rolnych ulegaa zmniejszeniu do piciolecia 2000-2004, ale w latach 2005-2009 bya ju o okoo 11% wiksza ni w picioleciu poprzednim. Przyczyn by nie tylko wzrost pogowia utrzymywanych zwierz, ale take ograniczenie powierzchni uytków rolnych. Biorc za postaw tylko rzeczywist powierzchni zasiewów (trwae uytki zielone i sady s nawoone bardzo rzadko, a odogi i ugory nie s), mona ustali, e produkcja obornika przekroczya rednio 10 ton na 1 ha, co jest poziomem przekraczajcym o 3,5 tony poziom minimalny. rednia liczba charakteryzujca poziom nawoenia obornikiem nie jest jednak dobrym wskanikiem. Produkcja zwierzca jest bowiem skupiona w okoo 61% polskich aktywnych produkcyjnie gospodarstwach rolnych o powierzchni co najmniej 1 ha uytków rolnych, a to oznacza, e dua ich cz (okoo 39%) produkcji takiej nie prowadzi. Jedne gospodarstwa maj wic nadmiar obornika w stosunku do potrzeb, inne za w najlepszym przypadku stosuj jego substytuty (np. przyorywanie odpowiednio spreparowanej somy i nawozów zielonych). Nie wiadomo jednak jaki jest udzia tych, w których dawki nawoenia organicznego (cznie obornik i jego substytuty, lub tylko same substytuty) s wystarczajco due. Tabela 2 Pogowie zwierzt gospodarskich (tys. sztuk przeliczeniowycha) – rednie stany w picioleciach analizowanego okresu i projekcje na 2013 rok rednio w latach Rodzaje zwierzt 1990-1994 1995-1999 Krowy i pozostae bydo 2000-2004 Projekcja na 2013 rok 2005-2009 6 738 5 642 4 526 4 577 4 993 237 204 195 169 136 4 673 4 319 4 062 3 892 3 531 Drób 691 739 1 210 1 745 2 897 Konie 849 575 416 311 294 13 188 11 476 10 409 10 694 11 851 Pozostae przeuwacze Trzoda chlewna RAZEM a Jedna sztuka przeliczeniowa = 1 LU (livestock unit). Przyjto, e sztuka redniego stanu: byda to 0,8 LU, innych przeuwaczy 0,1 LU, trzody chlewnej 0,23 LU, drobiu 0,0138 LU i koni 1 LU. ródo: jak w tabeli 1. Zmiany zachodziy w ramach pogowia zwierzt, w którym najwikszy udzia miao bydo. Spadek pogowia zwierzt tego gatunku postpowa szybko na pocztku analizowanego okresu. Stopniowo jednak wyhamowywa, lecz dopiero w pierwszych latach po akcesji nastpio odwrócenie trendu spadkowego i ta sytuacja bdzie trwa w coraz wikszym nasileniu do 2013 roku. 16 Odwrócenie trendu spadkowego pogowia byda nie objo krów mlecznych, objo natomiast pozostae grupy, w tym take zwierzta rzene. Wród tych ostatnich znaczenia nabiera chów na zasadzie utrzymywania tzw. krów mamek. Skala tego chowu jest niewielka, ale szybko ronie. W 2002 roku byo ich 3,8 tysica sztuk (0,1-0,2% cznego pogowia pozostaego byda), a w ostatnim roku analizowanego okresu (rok 2009) pogowie krów tego rodzaju wynosio 82 tys. sztuk, tj. okoo 2,7% pozostaego byda. Jest prawdopodobne, e trendy charakteryzujce oba kierunki chowu byda (mleczny i opasowy) bd kontynuowane do 2013 roku. Na drugim miejscu pod wzgldem liczby pogowia zwierzt liczonego w sztukach duych znajduje si trzoda chlewna, ale jej znaczenie szybko kurczyo si. Spadek pogowia trzody chlewnej w latach 1990-2009 mia charakter liniowy, a tempo spadku wynosio rednio rocznie 0,24 mln sztuk. Zapewne trend taki utrzyma si do 2013 roku. Nie s w peni jasne przyczyny spadku pogowia trzody chlewnej. Proces ten postpowa bowiem nie tylko w gospodarstwach o maej koncentracji chowu zwierzt tego gatunku, ale take w przypadku gospodarstw z du koncentracj (spóki Skarbu Pastwa, spódzielnie produkcyjne). Przyczyny mog wic by wielorakie: brak dostatecznie duych i jednolitych pod wzgldem jakociowym partii surowca dla ubojni zwierzt oraz przetwórni misa, mimo niszej jakoci towaru ceny podobne do cen dóbr importowanych, ograniczenie koncentracji zwierzt w gospodarstwie z powodu stosowania tzw. reguy azotanowej, przenoszenie przez polskich przedsibiorców zakadów przemysu misnego na Ukrain, gdzie s pasze tasze ni w Polsce i jest atwiej dostpny duy rosyjski rynek zbytu. Przyczyn spadku pogowia trzody chlewnej moe te by brak „wskiej” specjalizacji producentów w chowie trzody chlewnej. Jest jednak prawdopodobne, e rosnce ceny skupu prosit i warchlaków (aneks I, wykres 15A) bd powiksza zakres „wskiej” specjalizacji w chowie trzody chlewnej. Jedne gospodarstwa bd produkowa prosita i/lub warchlaki, inne natomiast zaczn specjalizowa si w ich tuczu, a to poprawi efektywno chowu i bdzie prowadzi do dostarczania na rynek wyrównanych pod wzgldem jakoci duych partii ywca wieprzowego. Moe to w jakim stopniu przyczyni si do poprawy konkurencyjnoci chowu trzody chlewnej w naszym kraju. Niewtpliwie warto zagadnieniu spadku pogowia trzody chlewnej powici odrbne opracowanie. Spadek pogowia obj w caym analizowanym okresie (1990-2009) take pozostae przeuwacze (gównie owce) i konie, a to wskazuje, e oba te procesy bd kontynuowane do kocowego roku okresu objtego projekcj. 17 Wyjtkowa sytuacja panowaa w chowie drobiu, poniewa pogowie tej grupy zwierzt roso bardzo szybko w caym analizowanym okresie, bo w rednim rocznym tempie 4-5%. Trend ten utrzyma si najprawdopodobniej do 2013 roku. W zakresie wydajnoci jednostkowych zwierzt analizowano jedynie rednie roczne wydajnoci jednostkowe (mleczno) krów i produkcj ywca w przeliczeniu na 1 sztuk redniego stanu trzody chlewnej. W obu przypadkach trendy miay charakter liniowy. rednie tempo przyrostu mlecznoci krów wynosio okoo 82 l rocznie w analizowanym wieloleciu. W roku 2009 np. mleczno bya wic w Polsce o 22% wiksza ni w 2000 roku. Spadek wolumenu produkcji zwizany z sygnalizowanym wyej spadkiem liczby krów, a nastpnie stagnacj ich pogowia, by zatem agodzony wzrostem mlecznoci krów. Jednym z czynników, który wywar wpyw na przyrost mlecznoci krów by spadek pogowia tych zwierzt. Proces ten postpowa bowiem w gospodarstwach z ma opacalnoci chowu krów, czyli gównie w tych z ma koncentracj zwierzt, które na ogó cechowaa niewielka mleczno. Przyrost mlecznoci krów móg by wikszy zwaywszy, e tylko blisko 60% ich pogowia byo inseminowane6, w tym cz nasieniem buhajów ras misnych. Oznacza to, e dua cz pogowia krów mlecznych nie bya objta postpem biologicznym. Warto jeszcze zwróci uwag na zmiany zachodzce w produkcji pasz objtociowych. Wzrostowi mlecznoci krów towarzyszy wzrost powierzchni paszowej (cznie trwae uytki zielone i powierzchnia gruntów ornych przeznaczonych pod produkcj pasz objtociowych). W latach 1990-1995 byo to 0,75 ha na 1 sztuk, a w latach 2005-2009 wskanik ten wyniós 0,85 ha, a zatem wicej o okoo 13%. Nie oznaczao to jednak ekstensyfikacji produkcji pasz objtociowych. Odwrotnie, produkcja mleka w przeliczeniu na 1 ha powierzchni paszowej wzrosa midzy porównywanymi okresami o 1029 litrów, tj. o okoo 26%, a to przynajmniej w czci byo spowodowane wikszymi nakadami pasz objtociowych. Projekcja na 2013 rok wskazuje natomiast, e powierzchnia paszowa na 1 krow zostanie ograniczona do 0,77 ha, tj. o okoo 9%. Wraz ze wzrostem mlecznoci krów oznacza to bdzie powikszenie produkcji mleka z 1 ha powierzchni paszowej o kolejne 1130 litrów, tj. o okoo 22%. Producenci mleka podejmowali zatem w analizowanym okresie przedsiwzicia zwikszajce produktywno krów i produktywno powierzchni prze6 W. Dzun, M. Adamski: Efektywno finansowo-ekonomiczna spóek hodowli rolin i zwierzt, w tym gównie spóek, w których prawa udziaów wykonuje Agencja i ich znaczenie we wdraaniu postpu biologicznego w rolnictwie, Zakad Ekonomiki Gospodarstw Rolnych IERiG-PIB, maszynopis, Warszawa, stycze 2011 roku, str. 39. 18 znaczanej pod produkcj pasz objtociowych, tak wanych w przypadku zwierzt przeuwajcych. Nieco inaczej przedstawiaa si sytuacja w wydajnoci jednostkowej chowu trzody chlewnej. Produkcja ywca zwierzt tego gatunku rosa w rednim rocznym tempie okoo 2 kg w przeliczeniu na 1 sztuk redniego stanu. W 2009 roku zatem produkcja ywca na 1 sztuk redniego stanu wyniosa okoo 113% poziomu z 2000 roku. Analogicznie do przypadku produkcji mleka, produkcyjne skutki spadku pogowia trzody chlewnej byy wic czciowo agodzone przyrostem produkcji w przeliczeniu na 1 dorose zwierz. Nasuwa si refleksja, e postp w chowie trzody chlewnej by mniejszy ni w chowie krów mlecznych. Jest bowiem prawdopodobne, e stao si to jedn z przyczyn rónic w saldach handlu zagranicznego produktami mlekopochodnymi oraz ywca wieprzowego i produktów pochodnych w latach po akcesji. Tylko w 2009 roku saldo to w pierwszej z wymienionych grup produktów przekraczao 600 mln euro, podczas gdy w handlu wieprzowin (ywiec, miso i przetwory) byo ono ujemne, a warto importu przewyszaa o okoo 500 mln euro warto eksportu7. Rosnce pogowie drobiu miao cise powizania z produkcj ywca drobiowego. W caym analizowanym wieloleciu produkcja ta przyrastaa w tempie rosncym. W 2004 roku np. nastpi przyrost wolumenu tego dobra o okoo 47 tys. ton, a w 2009 roku wskanik ten wzrós do okoo 85 tys. ton, tj. o okoo 82%. Jest prawdopodobne, e to due tempo przyrostu produkcji ywca drobiowego utrzyma si do 2013 roku. Trendy wystpujce w latach 1996-2010 w grupach gospodarstw rolnych rónicych si obszarem W tej czci opracowania poddano analizie oddziaywanie gospodarstw rolnych rónicych si powierzchni uytkowanych gruntów na trendy wystpujce w polskim rolnictwie w zakresie organizacji rolinnej i zwierzcej. Wnioski pynce z tej analizy s rodzajem komentarza do spostrzee sformuowanych w dwóch poprzednich rozdziaach. W tym celu wykorzystano wybrane materiay statystyczne zgromadzone podczas powszechnych spisów rolnych z 1996 i 2010 roku (aneks X, tabele 2A-4A). Ocenie poddano zmiany zachodzce w gospodarstwach o powierzchni 1 i wicej ha uytków rolnych. A oto sformuowane w rozdziaach 2 i 3 spostrzeenia i wskazanie roli gospodarstw wchodzcych w skad poszczególnych grup obszarowych w ich objanianiu. 7 J. Makowski i zespó: Rynek misa. Stan i pespektywy, nr 40, Analizy Rynkowe; IERiG-PIB, ARR i MRiRW, wrzesie 2011. 19 1. Znaczce ograniczenie powierzchni uytków rolnych odnotowane w skali caego polskiego rolnictwa byo wynikiem co najmniej trzech rodzajów procesów. Z jednej strony ograniczona zostaa o okoo 29% powierzchnia uytków w gospodarstwach o obszarze 1-20 ha, z drugiej za wzrosa ona o okoo 62% w gospodarstwach o powierzchni 20-100 ha. Wród przyczyn poruszonych tu zjawisk niebagateln rol odegrao zrónicowanie skali produkcji i niedostateczny postp realizowany w wikszej czci gospodarstw mniejszych. Zwraca uwag ograniczenie w analizowanym okresie stanu posiadania nieruchomoci rolnych w gospodarstwach o powierzchni 100 i wicej ha uytków rolnych. W tym przypadku u podoa tego zjawiska tkwia zapewne przyczyna o charakterze politycznym, wywodzca si z pogldu podzielanego przez cz polityków o koniecznoci ograniczania stanu posiadania ziemi przez tzw. latyfundystów. Powierzchnia uytków rolnych w gospodarstwach o powierzchni 1-20 ha i 100 oraz wicej ha uytków rolnych ulega w latach 1996-2010 ograniczeniu o 3080 tys. ha, w tych za o powierzchni 20-100 ha wzrosa tylko o 1516 tys. ha. Z rolniczego uytkowania wypado zatem 1564 tys. ha, tj. okoo 9% ogóu uytków rolnych z 1996 roku. Grunty te nie powikszyy ogólnego obszaru gospodarstw rolnych8 (o obszary zabudowane, lasy, tzw. uytki ekologiczne, nieuytki itd.), a wic zostay przekazane na inne cele. Nie wiadomo, jaki by wród nich udzia gruntów przydatnych do prowadzenia rentownej produkcji rolniczej. Due zmiany nastpoway w ramach powierzchni uytków rolnych. Powierzchnia zasiewów ulega w latach 1996-2010 ograniczeniu w skali kraju, podobnie jak w przypadku uytków rolnych. W gospodarstwach rolnych o powierzchni 1-20 ha uytków rolnych ubyo 2650 tys. ha (okoo 35% w stosunku do stanu z 2006 roku), a w gospodarstwach wikszych (tym razem cznie z tymi o powierzchni 100 i wicej ha uytków) nastpi wzrost o 1280 tys. ha, czyli o okoo 30% w stosunku do sytuacji z pierwszego roku analizowanego okresu. Niewielk cz zwolnionej powierzchni zasiewów (139 tys. ha) przeznaczono pod nowe sady, reszt natomiast (1231 tys. ha) na cele nierolnicze. Niestety brakuje charakterystyki przydatnoci rolniczej tych ostatnich gruntów. Udzia powierzchni zasiewów w powierzchni uytków rolnych by skorelowany dodatnio z powierzchni gospodarstw. W 2010 roku wynosi on w gospodarstwach z 1-2 i 2-5 ha odpowiednio okoo 45 i 55%, w gospodarstwach za z 50-100 i 100 oraz wicej ha odpowiednio okoo 76 i 73%. czna powierzchnia trwaych uytków zielonych (ki i pastwiska) równie ulegaa ograniczeniu. Bya ona w ostatnim roku analizowanego okresu (lata 8 Powierzchnia ogólna gospodarstw rolnych o powierzchni 1 i wicej ha uytków rolnych zmalaa w latach 1996-2010 o 2369 tys. ha. 20 1996-2010) o 460 tys. ha (o okoo 13%) mniejsza ni w roku pierwszym. Ubyo 513 tys. ha w gospodarstwach z 1-20 ha uytków i 262 tys. ha w tych o powierzchni 100 oraz wicej ha, a wic odpowiednio o okoo 22 i 38% stanu z 1996 roku. Pisano ju o tym wczeniej, e jedn z przyczyn tego zjawiska mogo by zaorywanie przesuszonych w wyniku zmian klimatu trwaych uytków zielonych pooonych na gruntach dobrej jakoci. Przybyo natomiast trwaych uytków zielonych o 361 tys. ha (o okoo 41%) w gospodarstwach o powierzchni 20-100 ha. Udzia trwaych uytków rolnych w powierzchni uytków rolnych by w 2010 roku w grupach obszarowych gospodarstw skorelowany ujemnie z obszarem uytków rolnych. W gospodarstwach najmniejszych (1-2 i 2-5 ha) udzia ten wynosi odpowiednio okoo 27 i 26%, podczas gdy w najwikszych (50-100 i 100 oraz wicej ha) odpowiednio okoo 18 i 12%. Wspomniano wyej, e powierzchnia sadów wzrosa midzy kracowymi latami okresu 1996-2010 o 139 tys. ha. By to wic nie tylko wzrost, ale wzrost bardzo szybki, bo o okoo 65%9. Powierzchnia tego uytku rolnego wzrosa we wszystkich analizowanych grupach gospodarstw rolnych (o 45-500%), z wyjtkiem tych z 1-2 ha uytków. czny udzia powierzchni sadów w powierzchni uytków rolnych nie by jednak w 2010 roku duy i zamyka si w granicach 0,9-4%. Najwikszym udziaem (3,9-4%) wyróniay si gospodarstwa o powierzchni 1-10 ha. Zwraca uwag pozycja „inne uytki rolne”, która informuje o skali wystpowania ugorów i odogów. Udzia tej pozycji w kracowych latach analizowanego wielolecia wzrós w rolnictwie o okoo 4 p.p., z 7,5% w 1996 roku do 11,3% w 2010 roku. Najwikszy wzrost odnotowano w gospodarstwach najmniejszych (1-2 i 2-5 ha), bo odpowiednio o okoo 13 i 8 p.p. W pozostaych grupach obszarowych gospodarstw zjawisko to miao róny przebieg, z tendencj do ograniczania udziau „inne uytki rolne”. Zmiany midzy latami 2010 a 1996 zamykay si bowiem w przedziale od -6,5 do +0,9%. Najmniejszym udziaem „innych uytków rolnych” (3,5-3,9%) wyróniay si w 2010 roku gospodarstwa o powierzchni 10-100 ha. W tych mniejszych (1-2, 2-5 i 10-20 ha) okoo 24, 15 i 7%, a w najwikszych okoo 14%. 2. Due zmiany odnotowane zostay równie w latach 1996-2010 w powierzchni zasiewów upraw poszczególnych rodzajów. czna powierzchnia uprawy zbó ulega zmniejszeniu o 850 tys. ha (o okoo 10%) midzy kracowymi latami analizowanego okresu. Ubytek ten postpowa najszybciej w gospodarstwach z 1-20 ha i mieci si w granicach 26-33%. Nie9 Cz tego przyrostu bya spowodowana zakadaniem tzw. sadów ekologicznych. Zjawisko to wymaga jednak gbszej analizy. 21 wielki ubytek (o okoo 4%) nastpi poza tym w gospodarstwach ze 100 i wicej ha. W gospodarstwach o powierzchni 20-100 ha odnotowano natomiast powikszenie powierzchni zasiewów zbó o okoo 29 i 156%. Zjawiska te wykazuj powizania ze zmianami powierzchni uytków rolnych, o których pisano wyej i ze zmianami zachodzcymi w strukturze zasiewów. Udzia zbó w powierzchni zasiewów w rolnictwie wzrós w niewielkim stopniu, bo o okoo 1 p.p. (z 71,3 w 1996 roku do 72,5% w 2010 roku), ale zbliy si do górnej granicy wynikajcej ze wzgldów agrotechnicznych. Granica ta (75%) bya ju nawet w 2010 roku przekroczona w gospodarstwach z 2-20 ha, w których udzia zbó w powierzchni zasiewów mieci si w granicach okoo 78-80%. W pozostaych grupach obszarowych gospodarstw udzia ten wynosi okoo 62-73%. Powierzchnia zasiewów rolin strczkowych jadalnych ulega niewielkim zmianom w okresie midzy analizowanymi latami (spadek o 2 tys. ha), ale jej udzia w powierzchni zasiewów utrzyma si na poziomie 0,4%. Okoo 45% powierzchni zasiewów byo skoncentrowane w 2010 roku w gospodarstwach o powierzchni 5-20 ha, ale jej udzia w zasiewach wynosi tylko 0,5%. W pozostaych grupach obszarowych gospodarstw udzia ten by niewiele mniejszy i mieci si w granicach 0,3-0,4%. Powierzchnia uprawy ziemniaków ulega zmniejszeniu o 846 tys. ha (o 69-70%) midzy kracowymi latami analizowanego wielolecia. By to zatem spadek ogromny. W najwikszym stopniu zjawisko to objo gospodarstwa z 1-20 ha, w których powierzchnia uprawy ziemniaków zostaa ograniczona o okoo 74-79%. W gospodarstwach z 20-50 ha spadek by mniejszy (o okoo 54%), a w wikszych nastpi nawet wzrost powierzchni uprawy o 23 tys. ha, czyli o 51%10. Mniejsze gospodarstwa ograniczay bowiem najprawdopodobniej zuycie ziemniaków na pasz, podczas gdy wiksze zajy si upraw ziemniaków towarowych – jadalnych, przemysowych i sadzeniaków. Udzia ziemniaków w powierzchni zasiewów wynosi w 2010 roku w rolnictwie 3,5%, w analizowanych grupach gospodarstw by natomiast ujemnie skorelowany z powierzchni ich uytków rolnych. W gospodarstwach z 1-2 ha udzia ten wynosi okoo 9%, podczas gdy w tych ze 100 i wicej ha tylko okoo 2%. Sytuacja w uprawie rolin przemysowych przedstawiaa si odwrotnie ni w przypadku ziemniaków. Ich powierzchnia wzrosa o 420 tys. ha, tj. o okoo 56%, a wic w bardzo duym stopniu. W gospodarstwach z 1-20 ha nastpi jednak spadek powierzchni uprawy tych rolin o 106 tys. ha (o okoo 32%), 10 Dua cz wikszych gospodarstw nie uprawia ziemniaków, ale pozostae w tej uprawie si specjalizuj. 22 a wzrost o 517 tys. ha (o okoo 123%) odnotowano tylko w gospodarstwach wikszych. Udzia powierzchni uprawy rolin przemysowych wynosi w rolnictwie w 2010 roku okoo 11%, a w analizowanych grupach gospodarstw by on – odwrotnie ni w przypadku ziemniaków – dodatnio skorelowany z powierzchni uytków rolnych. W gospodarstwach z 1-2 ha uytków rolnych udzia ten wynosi bowiem okoo 3%, w tych za ze 100 i wicej ha okoo 24%. Powierzchnia uprawy rolin pastewnych na gruntach ornych ulega niewielkim zmianom w analizowanym okresie. Zmalaa ona bowiem o 13 tys. ha, czyli o okoo 1%. Ograniczenie powierzchni uprawy (o 184 tys. ha, tj. o okoo 53%) wystpio tylko w gospodarstwach z 1-10 ha. W gospodarstwach z 10-20 ha powierzchnia ta utrzymaa si na niezmienionym poziomie, a wzrosa (o 171 tys. ha, tj. o okoo 46%) w gospodarstwach obszarowo wikszych. Udzia upraw pastewnych w zasiewach wynosi w rolnictwie w 2010 roku 8,5%. Granic t przekroczyy gospodarstwa o powierzchni 10 i wicej ha, w których udzia ten mieci si w granicach 8,8-11%. W gospodarstwach o powierzchni do 10 ha wynosi on natomiast 5,3-6%. Zmiany powierzchni upraw pastewnych na gruntach ornych byy niewtpliwie powizane ze zmianami pogowia zwierzt przeuwajcych i koni. Powierzchnia upraw pozostaych równie ulega niewielkiemu zmniejszeniu, bo o 6 tys. ha, czyli o okoo 1%. Sytuacja pod tym wzgldem przedstawiaa si jednak rónie w gospodarstwach poszczególnych grup obszarowych. Ograniczenie tej powierzchni (o 94 tys. ha, tj. o okoo 22%) miao miejsce w gospodarstwach z 1-20 ha i 100 oraz wicej ha, podczas gdy w tych z 20-100 ha odnotowano wzrost o 12 tys. ha, czyli o okoo 19%. redni udzia charakteryzowanej grupy upraw w powierzchni zasiewów rolnictwa w 2010 roku wynosi 3,5%, ale jej znaczenie dla ekonomiki gospodarstw rolnych jest duo wiksze, ni to wynika z wielkoci tego wskanika. Ta grupa upraw mieci bowiem w sobie upraw warzyw, która – jak to pisano wyej – wymaga duych nakadów kapitau oraz pracy. Nic wic dziwnego w tym, e udzia upraw pozostaych w powierzchni zasiewów by w gospodarstwach z 1-100 ha skorelowany ujemnie z powierzchni uytków rolnych. W gospodarstwach z 1-2 ha wynosi on bowiem 8-9%, za w tych z 50-100 ha 2,6%. Wyjtkiem byy najwiksze analizowane gospodarstwa11, w których udzia ten wynosi 4,4%. 11 Wzrost powierzchni uprawy warzyw w najwikszych obszarowo gospodarstwach rolnych naszego kraju odnotowano ju podczas powszechnego spisu rolnego z 2002 roku, bowiem postp w zakresie mechanizacji ograniczy pracochonno produkcji m.in. cebuli i marchwi. Patrz praca zbiorowa pod kier. W. Józwiaka pt. „Ewolucja gospodarstw rolnych w latach 1996-2002”, GUS, Warszawa, grudzie 2003, str. 75-77. 23 3. Due zmiany w latach 1996-2010 nastpiy w pogowiu zwierzt. Ich liczba w skali wszystkich analizowanych gospodarstw ulega ograniczeniu o 555 tys. sztuk przeliczeniowych (LU), tj. o okoo 5%. Najwiksze ograniczenie odnotowano w gospodarstwach z 1-10 ha, bo o 1765 tys. LU, a wic o okoo 40%, natomiast w tych z 10-20 ha o 625 tys. LU (o okoo 19%), a w najwikszych (100 i wicej ha) o 90 tys. LU, tj. o okoo 6%. Liczba sztuk przeliczeniowych zwierzt wzrosa natomiast w gospodarstwach z 20-100 ha o 1831 LU, tj. o 117%. Niej przestawiono inne zagadnienia majce zwizek ze zmianami pogowia zwierzt. Dla ekonomiki gospodarstw rolnych istotna jest relacja pogowia zwierzt do powierzchni uytków rolnych (obsada zwierzt), bo okrela ona moliwoci spenienia jednego z podstawowych warunków osignicia powodzenia w gospodarowaniu, jakim jest zapewnienie minimalnego poziomu nawoenia organicznego. Obsada ta w 2010 roku wynosia rednio we wszystkich analizowanych grupach gospodarstw okoo 67 LU w przeliczeniu na 100 ha uytków rolnych, a wic bya wiksza od obsady minimalnej (60 LU). Poniej tej granicy plasoway si jednak gospodarstwa z 1-2, 2-5 oraz 100 i wicej ha, w których obsada wynosia odpowiednio okoo 46, 51 i 41 LU na 100 ha uytków. Mogy wic one mie problemy z plonowaniem rolin uprawnych, jeli nie stosoway substytutów obornika. Powyej dolnej granicy obsady zwierzt plasoway si natomiast gospodarstwa o wielkoci 20-50 i 50-100 ha. W tych pierwszych obsada zwierzt w 1996 roku wynosia 49-50 LU, by w efekcie wyjtkowo duego przyrostu pogowia (o 154-155%) i umiarkowanego wzrostu powierzchni uytków rolnych osign w 2010 roku najwyszy wród analizowanych grup gospodarstw poziom obsady równy 92 LU. Obsada zwierzt w gospodarstwach z 50-100 ha wynosia natomiast w 1996 roku a 135 LU, by w efekcie duego wzrostu powierzchni uytków rolnych i niewielkiego przyrostu pogowia osign w 2010 roku poziom obsady okoo 69 LU. Dopenieniem obrazu zmian, które zaszy w organizacji produkcji zwierzcej jest powierzchnia paszowa (cznie powierzchnia trwaych uytków zielonych i upraw pastewnych na gruntach ornych) przypadajca na 1 sztuk przeliczeniow przeuwaczy i koni12. W gospodarstwach z 1-2 i 2-5 ha wzrosa ona odpowiednio o 219,1 i 134,2%, by w 2010 roku osign poziom 3 i 1,78 ha, a to wiadczy o duym marnotrawstwie gruntów. W gospodarstwach pozostaych grup obszarowych zmiany midzy latami 1996 i 2010 byy niewielkie, a mimo to zbyt dua powierzchnia tego rodzaju (1,48 ha) istniaa w najwikszych anali12 W obliczeniach brano pod uwag poow pogowia koni. 24 zowanych gospodarstwach. W gospodarstwach pozostaych grup wynosia ona natomiast 0,47-0,95 ha. Analizowane grupy gospodarstw róniy si struktur pogowia wyraon w sztukach przeliczeniowych. W gospodarstwach najmniejszych (1-2 ha) dominowa drób, w tych za z powierzchni 20-50 ha bydo, pozostae natomiast cechowaa struktura wielostronna. Tabela 4 Wybrane wskaniki charakteryzujce zmiany zachodzce w latach 1996 i 2010 w grupach gospodarstw rónicych si powierzchni uytków rolnych. Nazwa wskanika Gospodarstwa razem z tego o powierzchni uytków rolnych (ha): 1-2 2-5 5-10 10-20 20-50 50100 100 i wicej Powierzchnia uytków rolnych (rok 1996=100) 90,0 78,1 76,8 67,6 74,2 137,0 287,8 91,0 Pogowie zwierzt (rok 1996=100) 94,9 63,9 61,2 58,7 81,1 245,5 147,5 91,2 ródo: obliczenia wasne sporzdzone na podstawie wyników powszechnych spisów rolnych z lat 1996 i 2010. Podstaw do krótkiego podsumowania dotychczasowych wywodów zawartych w tym rozdziale dostarczaj liczby zestawione w tabeli 4. Wida z nich wyranie, e gospodarstwa o wielkoci 1-2, 2-5, 5-10 i 10-20 ha charakteryzowao kurczenie si potencjau produkcyjnego, co porednio wiadczy o osiganych przez nie miernych efektach ekonomicznych. Te za z 20-50 i 50-100 ha wyróniay si wzrostem posiadanego potencjau produkcyjnego, aczkolwiek postpoway odmiennie. Podczas gdy pierwsze kady nacisk na powikszanie pogowia zwierzt, a wic na produkcj zwierzc, te drugie – na powikszanie obszaru posiadanych gruntów, co wskazuje, e sw szans na przyszo upatryway w rozwijaniu produkcji rolinnej. Do stabilnie natomiast postpoway gospodarstwa z powierzchni 100 i wicej ha. Nakady rodków produkcji Projekcja zmian wartoci dodanej brutto polskiego rolnictwa na 2013 rok byaby uomna bez wzicia pod uwag zmian nakadów obrotowych rodków, ale dostpne statystyki pozwalay jedynie na ocen iloci rodków zakupionych przez producentów rolnych. Z tego powodu przy opracowywaniu modeli trendów opisujcych zmiany tych nakadów przyjto zaoenie, e ilo sprzedana rodka jest równa nakadowi, mimo e nie jest to w peni prawd. Cz gospodarstw na pocztku kadego roku ma bowiem zapasy, a zakupiony i nie w peni zuyty rodek pozostaje na kolejny rok. Poniewa jednak zapasy oznaczaj bez- 25 produktywne zamroenie kapitau, wic rónice zapasów z roku na rok nie s najprawdopodobniej due, co umoliwia przyjcia takiego zaoenia. Analizie poddano zmiany iloci: kupionych (w odrónieniu od wasnych) nasion zbó podstawowych (pszenica, yto, jczmie i owies), pasz kupionych (w odrónieniu od pasz wasnych wytwarzanych w gospodarstwach), nawozów mineralnych i rodków ochrony rolin (aneks VIII, wykresy 51A-54A). W dwudziestoleciu objtym analiz (lata 1990-2009) rosy systematycznie nakady chemicznych rodków ochrony rolin, nawozów mineralnych oraz pasz kupowanych, i na tej podstawie mona wnosi, e wzrost ten bdzie kontynuowany do ostatniego roku objtego projekcj. Inaczej przedstawia si sytuacja z nakadami nasion zbó podstawowych (okoo 2/3 cakowitej powierzchni zasiewów). Trend jest wyranie malejcy. Ma to po czci zwizek z kurczca si powierzchni uprawy pszenicy i yta, ale mog by jeszcze inne przyczyny tego zjawiska. Producenci rolni mog bowiem kupowa coraz czciej niewielkie iloci nasion kwalifikowanych, by je rozmnaa we wasnym zakresie i w nastpnym roku uy jako nasiona na caej uprawianej powierzchni, lub znaczcej ich czci13. Uregulowanie rynku nasion moe skorygowa przedstawiony tu trend. Organizacja produkcji rolinnej i zwierzcej a nakady pracy Analiza sporzdzona w rozdziaach 2 i 3 wskazaa na zmiany organizacji produkcji rolinnej i zwierzcej trwajce w okresie objtym analiz. W produkcji rolinnej zmiany te objy powierzchni: uytków rolnych, jej czci skadowych i zasiewów poszczególnych upraw, w produkcji zwierzcej natomiast zmiany pogowia utrzymywanych rodzajów zwierzt. Towarzyszya temu zmiana liczby osób zatrudnionych w rolnictwie. W latach 2000-200414 w rolnictwie pracowao rednio rocznie 2397 tys. osób (cznie pracujcy we wasnym gospodarstwie i pracownicy najemni) w przeliczeniu na penozatrudnionych15, by w picioleciu 2005-2009 osign redni roczny poziom 2306 tys. osób, a wic mniej o 91 tys. osób. Te procesy i zwizane z nimi zjawiska wymagaj komentarza z punktu widzenia liczby zatrudnionych w rolnictwie osób, bo rzutuje to na wydajno pracy w tym dziale gospodarki narodowej. W latach objtych t analiz malaa powierzchnia zasiewów: w latach 2005-2009 o 160 tys. ha (o okoo 1%) w stosunku do sytuacji z lat 1990-1994. 13 ródo informacji - patrz odnonik 4. W analizie nie mona byo uy wczeniejszych danych dotyczcych zatrudnienia, poniewa ustalano je w odmienny sposób. Liczby podane w tym opracowaniu zostay zaczerpnite z rachunków RER (patrz odnonik 2) i obejmuj one lata 1998-2009. 15 Osoba penozatrudniona pracuje 2120 godzin pracy rocznie. 14 26 W ramach powierzchni zasiewów kurczya si jednak powierzchnia upraw pracochonnych warzyw gruntowych, buraków cukrowych i ziemniaków. W latach 2005-2009 powierzchnia ta ulega ograniczeniu o 425 tys. ha (o okoo 28%) w relacji do sytuacji w picioleciu poprzednim (lata 2000-2004). Równolegle nastpowa jednak wzrost powierzchni uprawy: jedne z najbardziej pracochonnych rodzajów upraw, jakimi s sady, zacza dynamicznie rosn poczynajc od przeomu wieków XX i XXI i w latach 2005-2009 bya ona o 64 tys. ha (o okoo 21%) wiksza ni w picioleciu poprzednim; powierzchnia uprawy zbó, rolin strczkowych uprawianych na nasiona oraz rzepaku i rzepiku, wzrosa o 209 tys. ha (o okoo 2%) w picioleciu 2005-2009 tys. ha w stosunku do piciolecia poprzedniego (lata 2000-2004); powierzchnia upraw pastewnych uprawianych na gruntach ornych bya w picioleciu 2005-2009 wiksza o 85 tys. ha (o okoo 10%) ni rednio w piciu poprzednich latach. Podstaw do komentarza na poruszony tu temat dostarczaj liczby z poniszego zestawienia: rodzaje upraw bezporednie nakady pracy16 (godz./ha) - zboa ozime 26-36 - zboa jare (bez kukurydzy na ziarno) 20-31 - kukurydza na ziarno 13-18 12-15 - strczkowe na nasiona - rzepak 14-15 - ziemniaki 125-242 85-238 - buraki cukrowe - warzywa gruntowe 690-977 - sady 325-460 W produkcji zwierzcej natomiast malao pogowie trzody chlewnej, kóz, owiec i koni. Ten sam proces obserwowano w przypadku byda do 2002 roku, potem jednak tendencja ulega odwróceniu, ale rosa tylko liczba mniej pracochonnego byda reprodukcyjnego, hodowlanego i rzenego, podczas gdy liczba bardziej pracochonnych w obsudze krów mlecznych utrzymywaa si na podobnym poziomie. Podstaw do komentarzy na analizowany temat dostarcza ponisze zestawienie: 16 Do ustalenia nakadów pracy wykorzystano materiay z pracy zbiorowej pt. „Katalog norm i normatywów”, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 1991r., str. 222-250, po ich skorygowaniu przez W. Józwiaka w nawizaniu do obecnych realiów. Nakady te róni si zalenie od rodzaju technologii produkcji, powierzchni uprawy oraz plonu i nie zawieraj nakadów o charakterze ogólnogospodarczym (zarzdzanie, transport, magazynowanie, naprawy i konserwacja maszyn i budynków itd.). 27 rodzaje zwierzt bezporednie nakady pracy (godz/szt)17 - krowy 152-181 - pozostae bydo 21-36 - trzoda chlewna 9-26 - owce 12-106 0,1-0,3 - drób - konie dorose 69-114 Sporzdzony na powyszych podstawach rachunek zmian nakadów pracy potwierdza zasadno ograniczenia zatrudnienia. Normatywnie sporzdzone obliczenia wskazuj bowiem na celowo ograniczenia zatrudnienia o 25-65 tys. osób w przeliczeniu na penozatrudnionych w latach 2005-2009 w porównaniu do okresu 2000-2004. Porównanie rednich rocznych danych dotyczcych zatrudnienia w rolnictwie w dwóch kolejnych picioleciach utrudnia jednak bardziej szczegóow analiz. Istotnie, redni poziom zatrudnienia by mniejszy w latach 2005-2009 w porównaniu z okresem 2000-2004, ale te dwa piciolecia róniy si kierunkami trendów. Do 2002 roku zatrudnienie ulegao zmniejszeniu osigajc najniszy poziom w 2003 roku, a nastpnie zaczo wzrasta. Niestety na podstawie posiadanych danych liczbowych nie mona byo podda ocenie tego zjawiska. Warto dodana brutto Przedstawione wyej ustalenia zostay wykorzystane do oszacowania zmian wartoci dodanej brutto w polskim rolnictwie. Z liczb zestawionych w tabeli 5 wynika, e w latach 2005-2009 nastpi w stosunku do poprzedniego piciolecia wzrost wartoci dodanej brutto liczonej w cenach biecych i staych, odpowiednio o 11,7 i 0,6%. Projekcja na 2013 rok wskazuje natomiast na niewielki wzrost (o 0,7%) wartoci produkcji wyraonej w cenach nominalnych (biecych) w stosunku do redniej wielkoci charakteryzowanego miernika z lat 2005-2009, ale spadek o 4,5% w przypadku uycia cen staych. 17 ródo i charakterystyka parametrów jak w odnoniku poprzednim; nakady pracy na przeuwacze i konie liczono cznie z nakadami na produkcj pasz objtociowych. 28 Tabela 5 Warto dodana brutto i jej czci skadowe (w mld z) w cenach producenta z picioleci 2000-2004 i 2005-2009 oraz projekcja na 2013 rok Wyszczególnienie - rolinna Liczby rednie z lat: 2000-2004 2005-2009 wyraone wyraone w cenach 2004 w cenach 2009 roku roku Produkcja: 27 294 31 636 Projekcja na 2013 rok w cenach 2013 roku 32 885 - zwierzca 27 977 34 280 42 843 - pozostaa 1 520 615 576 Razem produkcja 56 791 66 531 76 304 Zuycie porednie 36 086 43 409 53 103 Warto dodana brutto: - w cenach biecych 20 705 23 122 23 291 - w cenach staych z 2009 22 979 23 122 22 082 roku ródo: obliczenia wasne sporzdzone na podstawie danych RER i opracowanych modeli trendów procesów zachodzcych w rolnictwie. Na powyszej podstawie mona sformuowa opini, e dochody ludnoci rolniczej u progu nastpnego okresu planistyczno-rozliczeniowego UE (lata 2014-2020) bd w duym stopniu zalee od zmian ksztatu WPR, a przede wszystkim od dopat. Sytuacj dochodow polskiego rolnictwa w 2013 roku pogorszy wzrost liczby osób (w przeliczeniu na penozatrudnionych) pracujcych w gospodarstwach rolnych. Ich liczba ulegaa zmniejszeniu do lat 2003-2004, potem jednak zacza wzrasta. Zjawisko wzrostu liczby osób pracujcych w rolnictwie nie jest niczym nadzwyczajnym w warunkach kryzysowych. Rolnictwo od wieloleci zagospodarowuje bowiem nadmiar rk do pracy w okresach, kiedy pozostae dziay gospodarki krajowej (a w latach 2005-2009 równie emigracja) nie byy w stanie ich w peni wchon. Wydajno pracy tych dodatkowych osób pracujcych w rolnictwie jest jednak zazwyczaj niewielka, cho s sygnay wskazujce, e postpujce zmiany organizacji produkcji rolniczej mog by obecnie ukierunkowywane na zagospodarowywanie nadwyek zasobów pracy. Wskazano np. ju wczeniej na istotny wzrost powierzchni sadów (uprawy bardzo pracochonnej) i wzrost pogowia zwierzt. 29 Sygnalizowany wczeniej postpujcy wzrost redniego poziomu wynagrodze w naszym kraju pogorszy dodatkowo wielko wskanika poziomu parytetu dochodowego. Reasumpcja Na procesy adaptacyjne zachodzce w polskim rolnictwie po zmianie systemu spoeczno-gospodarczego w 1990 roku zaczy z czasem nakada si procesy wywoane zbliajc si akcesj, póniej za warunkami spowodowanymi ni sam. Rolnictwo polskie dopasowywao si do zmieniajcych si warunków. W rezultacie zarysowaa si specjalizacja polskiego rolnictwa w ramach Unii Europejskiej. Jest prawdopodobne, e w produkcji rolinnej bd to w 2013 roku przede wszystkim zboa, roliny oleiste (gównie rzepak) i owoce. W produkcji zwierzcej sytuacja jest pod tym wzgldem bardziej skomplikowana. Zahamowany zosta spadek pogowia byda notowany od wieloleci, a od kilku lat nastpuje nawet jego niewielki wzrost, lecz obejmuje on tylko bydo rzene. Chów drobiu rzenego zastpowa poza tym chów trzody chlewnej, a na znaczeniu traci ponadto chów owiec i koni. Sporzdzone projekcje wskazuj, e procesy ksztatujce organizacj produkcji zwierzcej bd trway co najmniej do 2013 roku. Dokonujcy si postp biologiczny – mimo e wykorzystywany w niewielkiej skali – ogranicza skutecznie do niedawna negatywny wpyw zmian klimatu na plony rolin uprawnych i niekorzystne dla rolnictwa zmiany cen produktów oraz rodków produkcji. Projekcja na 2013 rok wskazuje jednak, e postpujca specjalizacja polskiego rolnictwa i zwizane z ni zmiany organizacji produkcji, a take dokonujcy si postp, doprowadz jedynie do znikomego wzrostu wartoci dodanej brutto liczonej w cenach biecych. Informacja czerpana z innych róde wskazuje ponadto, e szacowana maksymalna kwota rodków finansowych (wyraona w euro) przeznaczona w Polsce na SAPS oraz wsparcie specjalne bdzie w 2013 roku mniejsza o okoo 9% ni w 2009 roku, a to oznacza, e kwota wyraona w polskiej walucie moe wic by równie mniejsza w zblionym stopniu. Niezbyt korzystn sytuacj dochodow ludnoci rolniczej u koca obecnego okresu planistyczno-rozliczeniowego UE bdzie pogbia wzrost zatrudnienia w rolnictwie polskim. Pogorszeniu ulegnie poza tym dysparytet dochodowy midzy ludnoci rolnicz a nierolnicz spowodowany dodatkowo wzrostem redniego krajowego poziomu wynagrodze, a to przyczyni si do pogorszenia nastrojów panujcych wród ludnoci rolniczej. 30 Jest zatem prawdopodobne, e zjawisko przyrostu udziau gospodarstw rolnych wyróniajcych si zdolnoci do konkurowania ulegnie zahamowaniu do 2013 roku. Pogorszenie sytuacji ekonomicznej bdzie jednak wymusza na bardziej przedsibiorczych producentach rolnych podejmowanie przedsiwzi natury innowacyjnej, co bdzie dobrze suy poprawie efektywnoci produkcji realizowanej w prowadzonych przez nich gospodarstwach. Jeli zatem warunki pogodowe i cenowe nie bd w 2013 roku odbiega od tych ustalonych wedug trendów, to ludno rolnicza wejdzie rozgoryczona w kolejny okres planistyczno-rozliczeniowy UE (lata 2014-2020). Wyjtkiem bd jedynie posiadacze gospodarstw rolnych, które wyróniaj si obecnie zdolnoci do konkurowania. Ale to wanie one s gwarantem, e na polskich stoach bdzie znajdowa si ywno wytwarzana w znaczcym stopniu z krajowych surowców. 31 II. WIZJA PO DANEGO ROZWOJU ROLNICTWA DO 2020 ROKU Na pocztku listopada 2011 roku ludno wiata osigna 7 miliardów mieszkaców. Do 2025 roku liczba ta wzronie o kolejny miliard, a pod koniec wieku ludno wiata bdzie liczy 9 miliardów osób. Ponadto ju obecnie okoo 3 miliardy osób dy do podniesienia konsumpcji produktów zwierzcych potgujc wzrost zapotrzebowania na produkty rolnicze podchodzenia rolinnego. Na kad kalori zawart w produktach pochodzenia zwierzcego trzeba bowiem wydatkowa 4-7 kalorii produktów rolinnych. Ta ocena stoi w sprzecznoci z pogldem, e wyywienie wiata bdzie spraw atw i zabraknie popytu na ywno. „Twarde” przesanki wskazuj, e wiat wchodzi w okres deficytu ywnoci, a ponadto liczne kraje zmuszone bd do produkcji paliw w oparciu o biomas. Wszystko to razem zaczyna tworzy dodatkowy popyt, a jego zaspokojenie bdzie trudne gównie ze wzgldu na deficyt wody sodkiej niezbdnej do prowadzenia produkcji rolniczej. Jej dostatek wród dynamicznie rozwijajcych si krajów BRICS posiada jedynie Brazylia, podczas gdy tak wielkie i ludne kraje, jak Chiny i Indie, dotyka deficyt wody potrzebnej do nawadniania upraw. W tej sytuacji kraje europejskie, w tym Polska, mog liczy na wzrost popytu na ywno na rynkach wiatowych. W Europie równie narasta tendencja do zwikszania konsumpcji produktów zwierzcych, mimo e do niedawna popularny by ródziemnomorski model wyywienia, który znamionowa si maym udziaem produktów zwierzcych, a duym – warzyw, owoców i ryb. Obecnie trend ten uleg zahamowaniu, a spoecznoci krajów ródziemnomorskich d do maksymalizacji konsumpcji artykuów pochodzenia zwierzcego. W efekcie caa Europa zwiksza konsumpcj ywnoci wytwarzanej z rolniczych produktów pochodzenia zwierzcego. Dla Polski ten ogólnoeuropejski trend zwikszania konsumpcji produktów zwierzcych jest znamienny i wany. Ludno polska konsumuje bowiem okoo 20% biaka zwierzcego mniej ni spoeczno krajów Europy Zachodniej, rodkowej i pónocnej, za ludno krajów spoywajcych due iloci produktów wytwarzanych z chudego misa (take czerwonego) jest w lepszej kondycji zdrowotnej ni ludno konsumujca mae iloci produktów zwierzcych. Naley w zwizku z tym oczekiwa, e w Polsce narasta bdzie tendencja do wzrostu konsumpcji misa. Mona przyj, e mimo zagroe wynikajcych z kryzysu finansowego strefy euro, nie ulegn istotnej zmianie ani warunki wymiany handlowej midzy poszczególnymi krajami Unii Europejskiej, ani skala i struktura pomocy unijnej dla poszczególnych krajów, take dla Polski. Nie bd jednak zanika rónice 32 w sytuacji rolnictwa i wsi rónych krajów. Przeciwnie, narasta bdzie zdolno konkurencyjna rolnictwa krajów o silnych gospodarstwach rodzinnych, a male sia konkurencyjna krajów posiadajcych rolnictwo rozdrobnione, majce trudnoci z odtwarzaniem posiadanego potencjau produkcyjnego. Kraje rolnictwa rozdrobnionego musz zatem dy do tworzenia rozwojowych gospodarstw rodzinnych, a przede wszystkim do rozbudowy pozarolniczych miejsc pracy dla ludnoci rolniczej, która dzi cigle czerpie cz swych dochodów z prowadzenia gospodarstw drobnych. S one w swej zdecydowanej wikszoci niezdolne do rozwoju, ale nie naley rozbudza utopijnego przekonania, e drobne gospodarstwa rolne (w Polsce np. s one w posiadaniu okoo 1,2 mln rodzin) znikn w wyniku udzielania satysfakcjonujcych zasików budetowych lub rent. Narasta bdzie natomiast presja na tworzenie pozarolniczych miejsc pracy dla ludnoci wsi i maych miast, gdy w przeciwnym razie poszerza si bd obszary wiejskiej biedy. Ocena stanu wyjciowego W rozdziale tym uwaga zostanie skupiona tylko na najwaniejszych dla polskiego rolnictwa kwestiach. Jedn z nich jest wykorzystanie zasobów pracy. rednie zatrudnienie na 100 osób w wieku produkcyjnym szacowane jest obecnie w Unii Europejskiej na okoo 62-65 osób. W krajach o najwyszym poziomie rozwoju wskanik ten wynosi 70-75 osób, w Polsce natomiast jest mniej wicej o poow mniejszy, zwaszcza za na obszarach wiejskich. Wan przyczyn tego zjawiska jest tzw. bezrobocie utajnione. Ograniczenie tego negatywnego zjawiska jest istotnym warunkiem wzrostu poziomu ycia rodzin z gospodarstwem rolnym. I drugie istotne zagadnienie. Ogromna wikszo mieszkaców jest przekonana, e Polska posiada due iloci ziemi. Takie przekonanie sprawio, e od 1946 roku (w okresie liczcym 64 lata) z 20,4 mln ha uytków rolnych ubyo ponad 4 mln ha, to jest okoo 20%. Ziemia jest wic dobrem, którego zasoby ulegaj ograniczeniu. Poza tym wymóg produkowania bezpiecznej ywnoci narzuca potrzeb zachowania umiaru w chemizacji rolnictwa. W wietle wiedzy emitowanej przez Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa (IUNG) w Puawach, polskie gleby mog zapewni plony rolin uprawnych bdce ekwiwalentem rednio 4,3 tony ziarna zbó z 1 ha. Takie plony mona osiga bez zagroe skaenia gleb i rolin nadmiarem uywanych nawozów, rodków ochrony rolin i innych chemikaliów. Nie naley zatem upowszechnia informacji, e wysoko plonów jest nieograniczona. Moliwoci pozyskiwania produkcji rolniczej to jedna strona bilansu produktów pochodzenia rolniczego, druga natomiast to popyt. W kocu XX wieku 33 francuski ekonomista Luis Malassis zajmujcy si rolnictwem i wyywieniem w Europie i w innych czciach wiata ustali, e w rozwinitych krajach zachodnich roczne spoycie ywnoci przez mieszkaca kraju stanowi ekwiwalent 1241 kg zboa18. Rachunek powsta na podstawie bada spoycia. W wydanym w 1990 roku skrypcie dla studentów w Montpellier prof. Martine Padilla potwierdzia te ustalenia, wskazujc na due zrónicowanie tego wskanika w poszczególnych krajach. W skali globalnej wielko tego wskanika jest jednak zasadna i ma charakter normatywu zapotrzebowania na produkty pochodzenia rolniczego bdce surowcem do produkcji ywnoci. Na tej podstawie mona ustali, e zaspokojenie rocznych potrzeb ywnociowych dla 38 mln mieszkaców Polski wymaga produktów rolniczych bdcych odpowiednikiem okoo 47 milionów ton ekwiwalentu ziarna zbó. Produkcja taka jest potrzebna, zwaszcza dla pozyskania produkcji zwierzcej. Wprawdzie polscy lekarze twierdz, e spoycie misa, a zwaszcza czerwonego nie jest zdrowe, ale nie ma adnych wymiernych dowodów na to, e ludno krajów, które spoywaj wicej misa ni rednio spoywa si w Europie s w gorszej kondycji lub czciej zapadaj na róne choroby. Nie ma te uzasadnienia bardzo niskie spoycie mleka i jego przetworów w Polsce, które jest o poow mniejsze ni w krajach skandynawskich, we Francji, Belgii, Niemczech itd. ywienie byo zawsze, a take bdzie zawsze, przedmiotem interwencji pastwa, wic take w Polsce trzeba si liczy z ujawnieniem si takiej koniecznoci. Nie mona poza tym ani na chwil zapomnie, e o yznoci wikszoci uytków rolnych w Polsce decyduje obornik, w tym gównie wytwarzany przez bydo. Ziemie piaszczyste bez obornika staj si bowiem nieurodzajne. Oprócz wyywienia mieszkaców kraju niezbdnie jest wyprodukowanie biomasy do produkcji biopaliw stanowicej odpowiednik okoo 4 mln ton ekwiwalentu ziarna (obecnie polskie rolnictwo sprzedaje okoo 1 mln ton ekwiwalentu zbó w postaci ziarna rzepaku na cele paliw pynnych, a za 10 lat powinno podwoi lub nawet potroi t produkcj) i 2-4 milionów ton ekwiwalentu zbó na cele eksportu ywnoci. Naley ponadto oceni stan polskiego rolnictwa z punktu widzenia rozwoju produkcji w rónych grupach gospodarstw rolnych oraz ich trwaoci. Istniej 4 grupy gospodarstw rolnych, z których kada róni si zasadniczo od pozostaych: grupa 270-280 tys. gospodarstw rolnych, gównie o wielkoci ekonomicznej 8 ESU i wicej, która skada si z trzech podgrup: przedsibiorstw wielkoobszarowych, gospodarstw o wysokiej ywotnoci oraz tych wci jeszcze niestabil18 L. Malassis: Ekonomie mundiale. Editio CLEJA Paris 1986. Rachunek ten potwierdzia M. Padilla: Economie agro-alimentaire – economie alimentaire. 34 nych. Liczba gospodarstw tej grupy wzrasta i tylko klski losowe mog spowodowa spadek ich liczby; istnieje niespena 100 tys. gospodarstw o wielkoci 6-8 ESU bdcych w posiadaniu rodzin liczcych kilka osób, w tym co najmniej jedn w wieku mobilnym. Gospodarstwa te znajduj si gównie w województwach o rozdrobnionej strukturze agrarnej (podkarpackie, maopolskie, witokrzyskie, lskie i lubelskie). Trzeba pilnie wyselekcjonowa takie gospodarstwa i otoczy je opiek, aby stay si rozwojowymi, poniewa brakuje w tych województwach gospodarstw, które mogyby w skali masowej podj si tworzenia nowej dzierawnej struktury. Tego „niewidzialna rka rynku” nie zrobi, wic musi to zrobi administracja rolna. Francja przed kilkoma dziesitkami lat powoaa nawet szkoy rolnicze do nauczania, jak naley selekcjonowa gospodarstwa zdolne do stania si rozwojowymi; istnieje grupa gospodarstw rolnych czcych prowadzenie maego gospodarstwa rolnego i sklepu wiejskiego, warsztatu rzemielniczego czy usug rekreacyjnych. Nie potwierdza si jednak w Polsce opinia o powszechnej wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych. Wielofunkcyjno typu chop-rzemielnik czy chop-sklepikarz stanowi jedynie 4-6% ogóu gospodarstw w kraju. Takie gospodarstwa bd trway, ale nie bd akumuloway ziemi i nie bd rozwijay rolniczej produkcji towarowej; czwart grup tworz gospodarstwa rolne, których gówn cech jest obumieranie. Niektóre z nich realizuj niewielk produkcj towarow, ale licz one gównie na dopaty bezporednie, które jednak nie s przeznaczane na rozwój. Jest to zjawisko „ostatniego” pokolenia i kadego roku 2-3% tych gospodarstw rolnych „rozpywa si” przez dzieraw, sprzeda i róne formy spadkowe. Naley stwierdzi, e w latach 2002-2010 zanikay gównie gospodarstwa o powierzchni 1-5 ha, a w mniejszym stopniu te z 5-10 ha. Obecnie obumieraj te te z powierzchni 10-20 ha uytków rolnych, ale gównie takie, które nie maj nastpców. Lepszej jakoci grunty gospodarstw wypadajcych s i bd zagospodarowywane przez rolników posiadajcych gospodarstwa zdolne do rozwoju. Oddzielna uwaga naley si gospodarstwom z produkcj zwierzc. Zagroeniem jest to, e co najmniej poowa zwierzt gospodarskich (poza drobiem) jest w gospodarstwach rolnych, które nie posiadaj zdolnoci do odtwarzania potencjau produkcyjnego. Te gospodarstwa obumieraj, wytracajc tym samym inwentarz ywy. Wytracanie to jest w przypadku trzody chlewnej i owiec szybsze ni jego przyrost w gospodarstwach rozwojowych i std cigy spadek pogowia zwierzt tych gatunków, a pogowie krów mlecznych stoi w miejscu od kilku lat. To grozi kryzysem duej czci produkcji zwierzcej 35 w Polsce, mimo e zmianom lub stanom pogowia towarzyszy wzrost wydajnoci jednostkowej zwierzt. Obecnie jednak ze wzgldu na brak danych statystycznych nie mona oceni tempa ubytku produkcji zwierzcej w gospodarstwach nierozwojowych, a take przyrostów produkcji w gospodarstwach rozwojowych. Specyfik polsk (moe jeszcze poza Rumuni) jest wic rozdrobnienie rolnictwa, z którym wi si istotne problemy. A okoo 1,2 miliona gospodarstw (okoo 81% ogóu z powierzchni 1 ha oraz wicej i prowadzcych produkcj rolnicz) nie ma zdolnoci do odtwarzania i modernizacji posiadanego potencjau produkcyjnego, a take osigania dostatecznie wysokich plonów rolin uprawnych. Zamiast osiga rednio okoo 4,3 tony ekwiwalentu ziarna zbó z 1 ha, osigaj one tylko okoo 2,5 tony takiego ekwiwalentu. W wyniku tej sytuacji zbiory polskiego rolnictwa s corocznie pozbawiane produkcji bdcej odpowiednikiem okoo dwunastu milionów ton ziarna zbó. Zjawisko niezdolnoci do odtwarzania potencjau produkcyjnego trwa co najmniej od dwudziestu lat. Na tle ubytku potencjau ujawnia si spadek produkcji. Tego spadku nie da si odwróci bez poprawy struktury agrarnej. Zmiany strukturalne rolnictwa w latach 2010-2020 w wietle sygnalnych wyników spisu rolnego z 2010 roku i innych danych Ubytki uytków rolnych na cele nierolnicze Polska stworzya zoony system ochrony prawnej uytków rolnych przed nieuzasadnionymi transferami tych uytków na cele nierolnicze. Niestety, nie wyksztacia si w Polsce waciwa dbao praktyczna o ochron uytków rolnych przed przekazywaniem ich w nadmiarze na cele nierolnicze. W efekcie powierzchnia gruntów uytkowanych rolniczo zmniejszya si z 20,4 mln ha w 1946 roku do 16,1 mln ha w roku 2009. W latach 1946-2009 ubyo zatem okoo 4 mln ha, a w tym w latach 1995-2009 okoo 1,8 mln ha. W cigu 63 lat redniorocznie ubywao 63,4 tys. ha, a w cigu ostatnich pitnastu lat 120 tys. ha. Kontynuowanie takiego tempa ubytków ziemi rolniczej jest zagroeniem dla dalszego rozwoju rolnictwa. W myl przepisów prawnych, za transfery ziemi rolniczej na cele nierolnicze obowizyway i obowizuj opaty. Takie opaty zostay jednak zrealizowane tylko za transfery 40 tys. ha uytków rolnych. Ani parlament, ani rzd nigdy jednak nie oceniy przebiegu tych transferów i tak skromnego zakresu opat. 36 Na tej podstawie mona oczekiwa, e bez podjcia nadzwyczajnych dziaa edukacyjnych i bez egzekwowania prawa ubdzie w Polsce do 2020 roku okoo 1 mln ha uytków rolnych, które zostan przekazane na cele nierolnicze19. Byoby to bardzo niekorzystne zjawisko z punktu widzenia samowystarczalnoci ywnociowej kraju. Zmiany struktury agrarnej W 1989 roku zaistniaa dla rolnictwa wyjtkowo korzystna koniunktura. Nawet kilkuhektarowe gospodarstwa, a tym bardziej kilkunastohektarowe byy w stanie osiga satysfakcjonujce dochody z punktu widzenia potrzeb gospodarstw domowych, a take z punktu widzenia moliwoci akumulacji majtkowej. Sytuacja ta skoczya si w 1991 roku (wykres 1) i rozpocz si okres zapaci inwestycyjnej skutkujcej niezdolnoci do odtwarzania potencjau produkcyjnego przez okoo 81% gospodarstw rolnych. Wykres 2. Relacja dochodu rolniczego netto w przeliczeniu na penozatrudnionego do redniego wynagrodzenia netto w Polsce w latach 1988-1998 160 151 140 120 % 100 117 92 80 69 60 40 49 58 48 57 66 53 40 20 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 lata dochód rolniczy w % redniej pacy w Polsce ródo: wedug danych zaczerpnitych z indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzcych rachunkowo dla IERiG . 19 J. Górska i W. Michna: Ubytki uytków rolnych na cele pozarolnicze w Polsce, Wie i Rolnictwo, nr 4, 2010. 37 Ju w 1991 roku wiadomo byo, e zaniknie wikszo gospodarstw, które nie s zdolne do odtwarzania potencjau produkcyjnego, ale brakowao wiedzy o tym, czy mog one funkcjonowa przez jedno pokolenie (35 lat) czy duej. Okazao si, e w latach 2002-2010 ubyo 373 tys. gospodarstw, mimo e w czci tego okresu wzrosy istotnie dopaty bezporednie dla gospodarstw. Jest nawet prawdopodobne, e tempo ubytku bdzie rosn. W opracowaniu przyjto jednak, e w latach 2010-2020 zaniknie taka sama liczba gospodarstw rolnych jak w latach 2002-2010. Opini dotyczc obszarowej struktury agrarnej w 2020 roku prezentuje tabela 6. Dla kadej grupy obszarowej zostaa ona opracowana oddzielnie i niezalenie od pozostaych grup, a dla kadej grupy przyjto zaoenie, e zanik gospodarstw, wzgldnie ich powikszenie liczebne, bdzie równe faktycznym zmianom w latach 2002-2010. Tabela 6 Gospodarstwa rolne posiadajce powyej 1 ha uytków rolnych wedug grup obszarowych uytków rolnych w latach 2002-2020 z tego o powierzchni uytków rolnych w ha Lata Ogóem 2010 2020 ródo: 5-10 10-20 20-30 30-50 50 i wicej W tysicach 427 266 64 32 w odsetkach ogóu gospodarstw 100,0 58,6 21,8 13,6 3,3 1,6 W tysicach 1583 887 355 221 60 35 w odsetkach ogóu gospodarstw 100 56,0 22,4 13,9 3,8 2,2 W tysicach 1217 637 280 172 58 40 w odsetkach ogóu gospodarstw 100,0 52,0 23,0 14,0 4,0 3,0 powszechne spisy rolne z lata 2002 i 2010 oraz ustalenia wasne. 1956 2002 1-5 1147 20 1,0 25 1,6 30 2,0 Zmiany poziomu dopat, jakie mog nastpi w 2014 roku i w latach nastpnych, nie wpyn prawdopodobnie na tempo zmian obszarowej struktury agrarnej, podobnie jak to si stao po objciu polskich gospodarstw wspóln polityk roln. Wane wnioski mona sformuowa na podstawie ustalania struktury gospodarstw rolnych nie na podstawie obszaru ich uytków rolnych, a na podstawie ich wielkoci ekonomicznej, która jest ustalana wedug kategorii ESU20. GUS wykorzysta j po raz pierwszy do zaprezentowania struktury na podstawie wyni20 1 ESU=1200 euro wartoci nadwyki bezporedniej liczonej w sposób standardowy. 38 ków PSR-2002 (tabela 7). Drugie natomiast wzgldnie pene opracowanie powstao na podstawie wyników spisu czstkowego gospodarstw rolnych z 2007 roku. Praca GUS jest koordynowana z wynikami rachunkowoci prowadzonej w ramach Polskiego FADN. W wyniku analiz realizowanych na tej ostatniej podstawie utrwaliy si w polskiej myli ekonomicznej dotyczcej rolnictwa trzy spostrzeenia: gospodarstwa rolne zaczynaj osiga zdolno do odtwarzania potencjau produkcyjnego dopiero przy wielkoci ekonomicznej nie mniejszej ni 8 ESU, wzgldnie trwa zdolno do odtwarzania swego potencjau gospodarstwa osigaj dopiero przy wielkoci okoo 12 ESU, gospodarstwa rolne o wielkoci poniej 8 ESU nie s w stanie przejmowa w dzieraw ziemi od ssiadów, którzy rezygnuj z prowadzenia gospodarstwa. Obecnie istnieje wiele wsi, w których nie ma gospodarstw zdolnych do odtwarzania ich potencjau produkcyjnego. Koncepcje tworzenia spódzielni produkcyjnych i pastwowych gospodarstw rolnych z maych gospodarstw byy wypróbowywane w okresie PRL i nie powiody si. Trzeba wic w kadej wsi stworzy endogeniczne gospodarstwa prywatne zdolne do przejmowania ziemi w dzieraw od gospodarstw upadajcych. Nie mona przyjmowa do wiadomoci pogldu, e w niektórych regionach mona zrezygnowa z rolnictwa. Liczb gospodarstw rolnych o wielkoci ekonomicznej 8 ESU i wicej prezentuje tabela 8. W 2007 roku istniao okoo 245 tys. gospodarstw rozwojowych (o wielkoci 8 ESU i wicej), a z porówna tej liczby z odpowiednimi liczbami z tabeli poprzedniej wynika, e w latach 2002-2007 liczba gospodarstw o wielkoci 8 ESU i wicej wzrastaa corocznie rednio o okoo 7 tys., ale mona przyj, e liczba ta wzronie do 10 tys. rocznie. W 2020 roku moe wic funkcjonowa okoo 280 tys. gospodarstw o wielkoci 8 ESU i wicej. Moe te wzrosn przecitna wielko ekonomiczna gospodarstwa rozwojowego o kilka ESU. Tym bardziej wic ewolucj zmian w strukturze wielkociowej gospodarstw trzeba zaczyna od utworzenia nawet we wsiach podupadajcych kilku gospodarstw zdolnych do akumulowania ziemi od gospodarstw bez nastpców i tych, które z rónych wzgldów nie chc lub nie mog prowadzi produkcji rolniczej. Nie mona jednak zakada, e w morzu drobnych gospodarstw zaczn od razu powstawa dostatecznie due podmioty. W rejonach rozdrobnionego rolnictwa konieczna jest droga ewolucyjna. Biorc dodatkowo pod uwag gospodarstwa drobne, mona ustali, e w 2020 roku bdzie okoo 1220 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyej 1 ha uytków rolnych, a rednia powierzchnia uytków rolnych zwikszy si z okoo 9,5 ha w 2010 roku do okoo 12 ha w 2020 roku. 39 Ogóem do 2 2-4 4-6 6-8 8-12 12-16 W liczbach bezwzgldnych Polska 1614992 889217 277904 146276 89078 96994 46512 Dolnolskie 63110 35115 10815 5868 3374 3572 1631 Kujawsko72212 21295 10616 8626 6876 9762 5656 -pomorskie Lubelskie 203807 108637 45693 22980 11495 9115 2992 Lubuskie 22890 14605 2940 1516 950 1161 569 ódzkie 140839 66985 29558 16890 9972 9698 3611 Maopolskie 179118 142053 24061 6552 2747 2049 708 Mazowieckie 231257 103468 48255 28272 17012 17557 7641 Opolskie 35298 17611 5339 3198 2096 2575 1537 Podkarpackie 167022 140730 19302 3968 1294 878 311 Podlaskie 85469 30904 14524 10933 8234 10279 5057 Pomorskie 39524 15638 6848 4741 3386 3859 1903 lskie 72396 55460 7982 3353 1813 1744 809 witokrzyskie 105091 62820 23367 9477 4276 3275 928 Warmisko41157 14907 5583 4292 3770 5261 2894 -mazurskie Wielkopolskie 127547 45254 18656 12901 9866 14093 9083 Zachodniopo28255 13735 4365 2709 1917 2116 1182 morskie *1 ESU = 1200 Euro cznej kwoty nadwyki brutto liczonej w sposób standardowy. ródo: dane i obliczenia GUS. Wyszczególnienie 8363 418 1072 314 205 563 170 967 373 96 350 388 200 120 557 2217 353 8125 2491 849 3439 751 7919 2502 415 5133 2616 971 812 3673 15053 1721 40-100 58607 2137 16-40 z tego wedug wielkoci wyraonej w ESU* 113 316 165 69 76 107 22 138 53 22 47 113 52 11 139 1572 129 100250 44 108 55 21 19 16 5 28 14 6 8 32 12 5 45 469 51 i wicej 250 Liczba gospodarstw indywidualnych powyej 1 ha UR wedug klas wielkoci ekonomicznej w 2002 roku Tabela 7 Polska Centralny Gospodarstwa ogóem, z tego: 2145609 450772 - o wielkoci 8 ESU i wicej 245356 20383 (rozwojowe) - wielkoci poniej 8 ESU, czyli te bez zdolnoci odtwarzania swego potencjau produkcyjnego 1900253 430389 - wielkoci 6-8 ESU, a wic z szans przeksztacenia si w gospodarstwa rozwojowe, jeli zostanie im 82996 24041 przyznana dostateczna pomoc Liczba gospodarstw bez zdolnoci odtwarzania potencjau przypadajca 7,7 21,0 na 1 gospodarstwo rozwojowe ródo: obliczenia wykonane przez oddzia GUS w Olsztynie. Wyszczególnienie 63815 748548 23933 11,7 9897 422195 5259 42,0 432092 Poudniowy 3,8 12815 218625 56361 Makroregiony: PónocnoWschodni zachodni 812363 274386 9,4 5026 154515 16408 Poudniowozachodni 170923 Liczba gospodarstw rolnych w Polsce i makroregionach wedug wielkoci ekonomicznej w 2007 roku 3,4 11923 171336 50004 221340 Pónocny Tabela 8 Saba, poczwszy od 1991 roku, koniunktura dla rolnictwa sprawia, e ogromna wikszo maych gospodarstw rolnych zmniejszya nakady na produkcj rolinn. Dodatkowo brak kontraktacji w sferze produkcji zwierzcej sprawia, e ryzyko tej produkcji jest ogromne, a co za tym idzie, nastpuje nadal spadek tej produkcji. Relatywnie dobrze wyposaony przemys misny importuje coraz wicej surowca i eksportuje produkty kocowe. Dodatni bilans handlu zagranicznego nie odzwierciedla zej sytuacji w produkcji zwierzcej na poziomie gospodarstw oraz wzrostu importu zwierzcych surowców rolnych do Polski. Dopóki gospodarstwa rozwojowe bd posiaday tylko 42%, a gospodarstwa niezdolne do odtwarzania potencjau produkcyjnego 58% krajowego obszaru uytków rolnych, dopóty narasta bdzie zagroenie braku samowystarczalnoci ywnociowej. Problem polskiego rolnictwa polega na tym, e okoo 9 mln ha uytków rolnych jest w gestii rolników, które nie s w stanie zapewni racjonalnego poziomu nakadów na produkcj. Brak kontraktacji nie tworzy warunków, aby sytuacj t mogy uzdrowi kredyty. Samowystarczalno ywnociowa mogaby zaistnie wtedy, kiedy nie okoo 7, ale 11-12 milionów ha uytków rolnych znalazoby si w gospodarstwach zdolnych do: odtwarzania potencjau produkcyjnego, moliwoci ponoszenia optymalnych iloci nakadów na produkcj biec i utrzymania waciwego poziomu yznoci gleb. Samo bowiem wydzierawienie ziemi od maorolnego rolnika przez posiadacza gospodarstwa rozwojowego nie zwikszy produkcji. Bdzie to moliwe dopiero po spenieniu wymienionych dodatkowych warunków. Istnieje niebezpieczestwo przejmowania ziemi od podupadych rolników, aby uprawia na niej jedynie zboe i rzepak, a wic bez produkcji zwierzcej, sadów, warzyw itp. Trzeba zapewnia moliwo przejcia ziemi przez tych, którzy zechc zwiksza produkcj, a nie tylko prowadzi produkcj ekstensywn w celu zyskania dopat bezporednich. Taki rodzaj transformacji zapocztkowany zosta bowiem w czci krajów UE-12 powstaych po rozpadzie bloku sowieckiego. Istniej województwa, powiaty i wsie, gdzie aktywni rolnicy bez interwencjonizmu pastwa przejm na zasadach dzierawy lub kupna ziemi od rolników rezygnujcych z dalszej dziaalnoci rolniczej. S jednak obszary, gdzie potrzebne jest pastwowe sterowanie procesami przemian agrarnych. Chodzi tu gównie o Maopolsk, Górny lsk, Podkarpacie oraz województwa: witokrzyskie i lubelskie. Jest tu niezbdne wykreowanie kilkudziesiciu tysicy gospodarstw rodzinnych wyróniajcych si zdolnoci do akumulacji ziemi. Z tego powodu w Polsce w 2020 roku powinno istnie nie 270-280, a okoo 300 tys. gospodarstw rozwojowych. 42 Cz gospodarstw rozwojowych mogaby wystpowa w postaci spódzielni, rolniczych spóek handlowych lub klastrów na prawach zmodyfikowanych statutów przedsibiorstw handlowych. Program rozwoju rolnictwa francuskiego przewiduje na przykad, e po 2025 roku upowszechni si w tym kraju rolnictwo postrodzinne w formie wielorodzinnych spóek prawa handlowego ze specjalnie sformuowanymi prawami dziedziczenia. Ewolucja polskiego rolnictwa nie musi zmierza w kierunku powstawania ziemiaskich czy obszarniczych gospodarstw rolnych. Nie znajd one bowiem pracowników z mentalnoci robotnika rolnego sprzed II wojny wiatowej, poniewa wspóczesny robotnik lub technik nie zechce pracowa w rolnictwie nie bdc jednoczenie np. akcjonariuszem. Nie naley pozwoli na tworzenie gospodarstw o cechach feudalnych, bo one nie wytrzymaj konkurencji. Konkurencyjne mog by natomiast gospodarstwa wzgldnie due, gdzie wszyscy pracuj i ponosz odpowiedzialno, a nie ma podziau na niepracujcych wacicieli i pracujcych robotników. Podane jest rozwijanie produkcji zwierzcej Ze wzgldów przedstawionych wyej w latach 2010-2020 naley wspiera tworzenie gospodarstw o zdolnociach odtwarzania potencjau produkcyjnego i z intensywnie prowadzon produkcj zwierzc. Nie chodzi oczywicie o chów drobiu, bo wzrasta on bardzo szybko, ale o chów byda i trzody chlewnej. Sytuacj w pogowiu byda ilustruje tabela 9. Pozwala ona stwierdzi, i w 2007 roku stan byda w Polsce wynosi niespena 5,9 mln sztuk. Z tego gospodarstwa o powierzchni do 5 ha posiaday cznie okoo 0,5 mln sztuk (8,6% ogóu), a grupy gospodarstw o powierzchni ponad 30 ha – 1,56 mln (28,5%) sztuk byda. Wikszo pogowia byda (okoo 63%) znajdowaa si zatem w gospodarstwach o powierzchni 5-30 ha. Jednak tylko gospodarstwa wiksze maj szans sta si gospodarstwami rozwojowymi, co jest istotn przesank wzrostu ich liczby. Z porównania wyników powszechnych spisów rolnych z 2002 i 2010 roku wynika bowiem, e midzy tymi latami liczba gospodarstw rolnych w grupie 30-50 ha wzrosa o 11%, a tych z 50 ha i wicej o 28,8%. Nie mona tego natomiast powiedzie o gospodarstwach mniejszych grup obszarowych. Ich liczba w grupie 1-5 ha zmniejszya si o 32,7%, w tych za o powierzchni 5-10, 10-20 i 20-30 ha zmniejszya si odpowiednio o 16,9%, 17,2% i 6,5%. Wzrost obsady byda (liczba zwierzt przeliczona na jednostk powierzchni uytków rolnych) w grupach gospodarstw z 50 i wicej ha nie ochroniy rolnictwa przed spadkiem stanu byda w omawianym okresie. Te z powierzchni 100 i wicej ha uytków rolnych posiadaj bowiem okoo dwukrotnie mniejsz obsad byda ni gospodarstwa rolne w grupach o powierzchni 1543 -50 ha. Poprawa struktury obszarowej gospodarstw nie przynosi wic w krótkich okresach czasu poprawy w obsadzie byda gospodarstw rolnych, a w kocowym efekcie – wzrostu pogowia zwierzt tego gatunku. By moe podane skutki mog pojawi si w dugim okresie, ale nie ma na to obecnie dowodów. W Polsce narasta wiadomo, i spadek pogowia byda z 11-12 mln sztuk byda w okresie przed 1990 rokiem do niecaych 6 mln sztuk w 2010 roku jest zjawiskiem niepodanym. To negatywne zjawisko ma prawdopodobnie zwizek z tym, e mieszkacy Polski spoywaj o poow mniej mleka (cznie mleko i przetwory przeliczone na mleko) i 3-4 razy mniej woowiny na osob rocznie ni mieszkacy wielu innych krajów unijnych, o czym pisano wczeniej. Chodzi jednak o to, e taka skromna jak obecnie obsada byda nie pozwala wykorzysta w peni uytków zielonych i ich zasobów wodnych, ani te uynia piaszczyste gleby orne nawozami organicznymi. Sytuacja taka nie moe by akceptowana w dugim okresie i istnieje potrzeba odejcia od stanu obecnej stagnacji na rzecz wzrostu pogowia byda. W zwizku z powyszym dopaty bezporednie musz by w przyszoci powizane ze wzrostem pogowia byda. Dotyczy to powinno gleb lekkich (np. na Kurpiach), gdzie bez byda stan si one z biegiem czasu niezdolne do odtwarzania poziomu yznoci. Naley zatem dy do tego, aby w latach 2010-2020 zwikszy stan pogowia byda o okoo 1 mln sztuk. Drugim wanym dla polskiego rolnictwa gatunkiem zwierzt jest trzoda chlewna. Do 1989 roku sterowano w Polsce produkcj ywca wieprzowego. Gdy stan zwierzt tego gatunku spada do okoo 17 mln sztuk podnoszono urzdow cen skupu ywca wieprzowego. Rós wówczas stan trzody i produkcja ywca. Regulacja rynkowa doprowadzia jednak do likwidacji tego sposobu postpowania i w efekcie stan trzody spad z 18 mln sztuk w 1996 roku do 14,3 mln sztuk w 2009 roku, a import surowca w postaci pótusz osign rekordow ilo. W Polsce nastpia zatem milczca zgoda na spadek krajowej produkcji ywca wieprzowego. Rzd nie zareagowa opracowaniem adnej koncepcji dziaania na rzecz zapewnienia samowystarczalnoci w produkcji tego dobra. Alarm jest wic aktualny, bo „niewidzialna rka rynku” nie rozwizuje problemu, a do Polski zaczy wlewa si dwa róne strumienie importu. Zakady misne importuj wieprzowin, a due polskie gospodarstwa produkujce ywiec wieprzowy kupuj warchlaki i doprowadzaj je do stanu rzenego. Import 50-kilogramowych warchlaków jest now form importu trzody. 44 0-1 3,0 10,1 2,76 32824 27,8 5855395 7,6 12,2 79950 51692 718257 23377 6134 422610 1-2 16177081 330846 2579178 771134 ogóem 5,8 23,2 114444 63424 667662 273779 2-3 3,1 37,5 306635 127953 1323230 340485 3-5 10-15 15-20 3,1 52,5 919769 210061 2838186 400152 2,1 64,5 973518 107597 20211831 166595 1,6 71,2 799046 55235 1355235 77597 W liczbach bezwzgldnych 5-10 1,6 69,3 961916 45321 1572096 65351 20-30 1,8 64,8 773455 24230 1397214 37372 30-50 2,9 49,4 361759 7913 1071563 15995 50-100 5,6 30,2 532079 2455 3005790 8109 100 i wicej ródo: materiay GUS pozyskane z ankiet w 2007 roku, obliczenia WUS w Olsztynie, wybór materiaów i koncepcja tabeli – autor publikacji. Gospodarstwa z chowem byda (%) Powierzchnia uytków rolnych na 1 sztuk byda (ha) Pogowie byda (szt.) Powierzchnia uytków rolnych (ha) Gospodarstwa utrzymujce bydo Liczba gospodarstw Wyszczególnienie Liczby czne i z podziaem na grupy obszarowe gospodarstw rolnych w ha Gospodarstwa rolne, powierzchnia uytków rolnych, liczba gospodarstw z bydem i pogowie byda w grupach obszarowych gospodarstw rolnych w 2007 roku Tabela 9 3,6 0,37 25,7 0,087 123825 27699 664023 185123319 330846 771134 0-1 16177081 2579178 Ogóem ródo: jak w tabeli 10. Gospodarstwa z trzod (%) Powierzchnia uytków na 1 sztuk (ha) Pogowie trzody Liczba gospodarstw Powierzchnia uytków (ha) Gospodarstwa z trzod (szt.) Wyszczególnienie 2,67 1,2 213184 5092 6134 422610 1-2 2,14 21,6 310846 59234 667662 273779 2-3 858322 111097 1323230 1,54 32,6 5-10 10-15 15-20 0,92 49,8 3101503 199427 2838186 400152 0,67 60,1 2998940 100182 20211831 166595 0,61 61,8 2164695 48004 1355235 77597 W liczbach bezwzgldnych 340485 3-5 0,65 57,4 2412426 37522 1572096 65351 20-30 0,67 55,2 2073444 20620 1397214 37372 30-50 Liczby czne i z podziaem na grupy obszarowe gospodarstw rolnych w ha 0,83 44,8 1279575 7162 1071563 15995 50-100 1,01 26,6 2975557 2156 3005790 8109 100 i wicej Gospodarstwa rolne, powierzchnia uytków rolnych, liczba gospodarstw z trzod chlewn i pogowie trzody chlewnej w grupach obszarowych gospodarstw rolnych w 2007 roku Tabela 10 Istniej przesanki, by twierdzi, e kryzys trzodowy ma nie tylko charakter cenowo-sezonowy, ale strukturalny. W obiegu s potoczne opinie na ten temat, których nie mona lekceway. Tworz one specyficzn atmosfer wokó tego zjawiska, a mianowicie: – przemys misny odwróci si od karowatych gospodarstw rolnych produkujcych po kilka tuczników, poniewa zakady przemysowe z udziaem kapitau zagranicznego wol importowa pótusze z zagranicy ni jedzi po wsi i zbiera po par tuczników; – to, co obecnie nazywa si kontraktacj, jest tylko wymian informacji, a nie pocztkiem transakcji; – producenci trzody s raczej bez opieki, bo niemrawie funkcjonujce organizacje producenckie nie s w stanie zapewni terminowego odbioru zwierzt i korzystniejszych cen; – obumieraj najsabsze gospodarstwa prowadzce chów trzody chlewnej; do niedawna upaday gównie gospodarstwa o powierzchni 1-5 ha, obecnie za te z 5-10 ha uytków rolnych. Potrzebne s dziaania aktywizujce rolników, suby doradcze i przemys misny. Najwicej trzody produkuj gospodarstwa liczce od 5 do 50 ha. To w ramach tych gospodarstw trzeba znale rozwizanie problemu przeciwdziaania kryzysowi produkcji trzody chlewnej. Zasadne jest powstanie w Polsce tyle tuczarni trzody chlewnej, by mogy one powikszy stan pogowia trzody chlewnej o 4-5 milionów sztuk. Sumujc dotychczasowe rozwaania zawarte w tym rozdziale, mona stwierdzi, e ograniczanie produkcji zwierzcej wynika z niedorozwoju struktury agrarnej. Gospodarstwa rolne o powierzchni od 1 do okoo 7 ha wyzbyy si w duej czci produkcji byda i trzody (tabela 11). Wikszo byda i trzody chlewnej znajduje si w gospodarstwach o powierzchni od 7 do 20 ha, ale one maj zasadnicze kopoty z osiganiem wielkoci ekonomicznej rzdu 8 ESU i wicej, która jest wstpnym warunkiem zyskania cech rozwojowoci. Gorzej, bo wród tej grupy gospodarstw wikszo nie posiada zdolnoci do odtwarzania potencjau produkcyjnego. Te gospodarstwa chyl si ku upadkowi, a to oznacza kurczenie si produkcji zwierzcej. Ziemia z upadajcych gospodarstw rolnych powinna trafia do gospodarstw z glebami redniej jakoci i powierzchni powyej 30 ha uytków i tych z 20 ha i wicej bardzo dobrej jakoci ziemi rolniczej i w tych gospodarstwach stanowi baz rozwoju chowu zwierzt. W praktyce przepyw ziemi dokonuje si zbyt wolno, a po drodze duo przeznacza si na cele pozarolnicze. Co wicej, uruchomienie chowu zwierzt na du skal wymaga duego kapitau. Tymczasem polskie banki stosuj wysokie stopy procentowe. Tylko 47 produkcja zwierzca podejmowana na dostatecznie du skal daje dochody, które pozwalaj paci odsetki i spaci poyczony kapita. Korzystne okazay si gospodarstwa o powierzchni 30-50 ha uytków rolnych. One w 2010 roku posiaday 8,7% uytków rolnych, a utrzymyway 15,8% stanu krajowego byda i 11,6% krajowego stanu trzody. Std susznie tak grup gospodarstw uwaa si za wzorcow. Grupa gospodarstw rolnych o powierzchni 50 ha i wicej, która w 2010 roku dysponowaa 27,3% uytków rolnych w kraju, posiadaa natomiast tylko 16,1% stanu byda oraz 28,4% stanu trzody. Jeszcze mniej korzystnie przedstawia si sytuacja pod tym wzgldem w gospodarstwach rolnych o powierzchni po kilkaset hektarów. To s gospodarstwa zboowe i jako takie sprawdzaj si doskonale. Wszystko to powoduje, e ubytek gospodarstw niezdolnych do odtwarzania potencjau produkcyjnego, ale z du obsad trzody jest szybszy od przyrostu zwierzt w gospodarstwach zdolnych do odtwarzania potencjau produkcyjnego. Bez interwencji specjalnej moe ten proces trwa dugo. Istnieje potrzeba interwencji przyspieszajcej powstawanie gospodarstw rozwojowych z odpowiedni powierzchni uytków rolnych i odpowiedni wielkoci ekonomiczn mierzon w ESU, które zechc rozwija chów trzody chlewnej i/lub byda. Koncentracja ziemi w gospodarstwach nie jest kwesti prost. Ziemi wydzierawia lub sprzedaje rolnik stary i schorowany, który nie ma nastpcy. Rolnik zdrowy, sprawny i zdolny do pracy, który ma mao ziemi moe natomiast zrezygnowa z prowadzenia gospodarstwa rolnego tylko pod warunkiem, e znajdzie stae zatrudnienie w pozarolniczym zakadzie pracy. Jak na razie polityki takiej nikt nie tworzy, wic popyt na staych pracowników jest niewielki. W Polsce upowszechni si pogld, e rolnictwo jest wielofunkcyjne, a wic moe jednoczenie prowadzi produkcj rolnicz oraz inn dziaalno. Spoeczestwo oczekuje wic, e rolnictwo wytworzy na wasny koszt pozarolniczy sektor pracy, ale to jest niemoliwe z braku kapitau. Na wsi krajów zachodnich 75% ludzi tam mieszkajcych znajduje zatrudnienie poza rolnictwem, a 25% w rolnictwie. Dziki temu w krajach tych mogy powsta due gospodarstwa rodzinne. Jednake ródem finansowania pozarolniczego sektora nie byo rolnictwo, a caa gospodarka narodowa. Tak samo sta si powinno w Polsce. W Polsce ustanowi naley fundusz wspierania rozwoju pozarolniczych miejsc pracy na wsi. Taki fundusz razem z pomoc unijn moe uatwi restrukturyzacj rolnictwa. Jest ona bowiem uwarunkowana tworzeniem pozarolniczego sektora gospodarki na wsi lub masow migracj ludnoci wiejskiej do miast. 48 Ogóem do 1 ha razem 1-2 2-3 3-5 5-7 7-10 10-15 15-20 20-30 2002 2005 2007 2010 2916260 2707831 2573362 2278000 960119 921146 765319 715000 1956141 1786684 1808044 1563000 517040 446962 422610 343000 Liczba gospodarstw w sztukach 281161 348689 216618 210051 182685 83938 64265 258743 326736 197233 191280 167793 77245 64428 273779 340485 205229 194924 166595 77597 63351 231000 289000 179000 173000 152000 72000 61000 Powierzchnia uytków rolnych ogóem w hektarach 2002 16899297 396526 16502771 725335 684999 1354219 1279332 1752281 2215957 1440380 1541151 2005 15905965 378370 15527595 637994 628452 1267330 1166381 1597180 2036779 1328121 1552458 2007 16177081 330846 15846235 613427 667662 1323230 1211613 1626573 2021831 1335235 1572096 2010 15534000 237000 15534000 501000 566000 1126000 1058000 1442000 1848000 1242000 1421000 Bydo w tysicach sztuk 2010 5755 33 51 80 225 290 551 584 807 1010 Trzoda chlewna w tysicach sztuk 2010 15271 145 119 184 569 793 1458 2874 1059 1966 Procent uytków rolnych w grupie 2010 100 3,2 3,6 7,2 6,8 9,3 11,9 8,0 9,5 Procent byda w grupie 2010 100 0,4 99,6 0,08 1,03 3,9 5,0 9,5 17,1 14,0 17,5 Procent trzody chlewnej w grupie 2010 100 1,0 99,0 0,7 1,2 3,7 5,1 9,5 14,9 10,9 12,8 ródo: raporty PSR z 2002 oraz 2010, materiay GUS opublikowane w opracowaniu pt. Uytkowanie gruntów w 2007 r. Lata Grupy obszarowe uytków rolnych: powyej 1 ha 19816 21536 24104 27000 4327668 4009428 4077353 4248000 930 4335 27,3 16,1 28,4 1181449 1304472 1397214 1346000 799 1766 8,7 15,8 11,56 50 i wicej 31678 34728 37372 36000 30-50 Liczba gospodarstw, powierzchnia uytków rolnych oraz stany byda i trzody chlewnej wedug grup obszarowych w latach 2002-2010 Tabela 11 Pozostawienie produkcji zwierzcej bez sterowania pastwowego doprowadzi Polsk do dugotrwaego kryzysu produkcji zwierzcej. Naley zatem przeksztaci Agencj Nieruchomoci Rolnych w organ interwencji na rzecz struktury agrarnej chronicej polskie rolnictwo przed kryzysem produkcji zwierzcej. Potrzebna jest instytucja typu francuskiego urzdu SAFER, która dysponuje ziemi po to, by j sprzeda lub powierzy w dzieraw tym rolnikom, którzy zobowizuj si do wykonywania okrelonego zadania. I o to wanie chodzi, bo obecnie niezbdna jest w Polsce okrelona liczba rolników, którzy cznie bd w stanie utrzymywa dodatkowo 3-5 milionów sztuk trzody chlewnej. Tak jak Francja znajduje sposoby kreacji gospodarstw, które wykonuj róne zadania strukturalne i produkcyjne, tak równie Polska musi wpisywa w system zasad WPR narodowe reguy, które nie dopuszcz do dugotrwaego kryzysu produkcji zwierzcej. Tymczasem nie ma adnych realnych koncepcji powikszenia stanu trzody chlewnej z okoo 14 do okoo 18 mln sztuk, co wydaje si by minimalnym warunkiem umoliwiajcym przezwycienia kryzysu. Wnioski Podany rozwój polskiego rolnictwa w perspektywie 2020 roku lub duszej wymaga spenienia piciu warunków. Po pierwsze: denie do zgromadzenia w trybie dzierawy stabilnej lub kupna nie mniej ni trzy czwarte uytków rolnych w gospodarstwach rozwojowych, a wic zdolnych do odtwarzania potencjau produkcyjnego, choncych innowacje i stosujcych racjonalne zasady prowadzenia produkcji. Tylko takie gospodarstwa mog zaspokoi potrzeby ywnociowe mieszkaców Polski, wytworzy surowce umoliwiajce dostatecznie duy udzia kraju w wytwarzaniu biopaliw i zapewni dodatni bilans handlu zagranicznego artykuami rolno-ywnociowymi. Po drugie: denie do sytuacji, w której drobne rolnicze gospodarstwa rolne uzupeniajce dochody rodzin wiejskich pochodzce spoza rolnictwa nie bd zajmoway w adnym regionie wicej ni 25% uytków rolnych. Polski nie sta na to, aby moga przeznaczy wicej ziemi rolniczej dla drobnych gospodarstw rolnych. Polska nie moe by rajem dla rozdrobnionego i ekstensywnego rolnictwa. Po trzecie: tworzenie warunków do przepywu ziemi z gasncych ekonomicznie gospodarstw rolnych do rozwojowych. Po czwarte: rozwijanie pozarolniczego sektora przemysowo-usugowego na obszarach wiejskich. W Polsce bowiem, podobnie jak w caej rozwinitej gospodarczo Europie, okoo trzech czwartych aktywnych zawodowo mieszkaców wsi powinno utrzymywa si z pracy poza rolnictwem, a nie wicej ni jedna 50 czwarta z rolnictwa. Tylko wtedy mieszkacy wsi polskiej zaczn zrównywa swój poziom ycia z mieszkacami miast. Po pite: integrowanie dziaa ludnoci rolniczej i nierolniczej wokó budowy nowej wsi o uniwersalnej strukturze zawodowej. 51 ANEKSY Aneks I: Modele trendów zmian cen produktów rolniczych w latach 1994-2009 i projekcje do 2013 roku Wykres 1A. Ceny skupu pszenicy (z/dt) Wykres 2A. Ceny skupu yta (z/dt) Wykres 3A. Ceny skupu jczmienia (z/dt) Wykres 4A. Ceny skupu owsa i mieszanek zboowych (z/dt) Wykres 5A. Ceny skupu grochu (z/dt) Wykres 6A. Ceny skupu ziemniaków jadalnych (z/dt) Wykres 7A. Ceny skupu ziemniaków przemysowych (z/dt) Wykres 8A. Ceny skupu rzepaku i rzepiku (z/dt) Wykres 9A. Ceny skupu buraków cukrowych (z/dt) Wykres 10A. Ceny skupu mleka krowiego (z/l) Wykres 11A. Ceny skupu ywca bydlcego (z/kg) Wykres 12A. Ceny skupu ywca cielcego (z/kg) Wykres 13A. Ceny byda hodowlanego (z/szt.) Wykres 14A. Ceny skupu ywca wieprzowego (z/kg) Wykres 15A. Ceny skupu prosit i warchlaków (z/kg) Aneks II : Modele trendów tempa zmian cen rolniczych rodków produkcji w latach 1994-2009 i projekcje do 2013 roku Wykres 16A. Tempo zmian cen nasion, sadzonej, drzewek itp. (%) Wykres 17A. Tempo zmian cen nawozów mineralnych i wapniowych (%) Wykres 18A. Tempo zmian cen rodków ochrony rolin (%) Wykres 19A. Tempo zmian cen pasz zakupionych (%) Wykres 20A. Tempo zmian cen zwierzt hodowlanych (%) Wykres 21A. Tempo zmian cen paliw, olejów silnikowych i smarów (%) Wykres 22A. Tempo zmian cen usug weterynaryjnych (%) Wykres 23A. Tempo zmian cen usug rolniczych (%) Wykres 24A. Tempo zmian cen usug remontowo-budowlanych (%) Wykres 25A. Tempo zmian cen materiaów budowlanych (%) Wykres 26A. Tempo zmian cen maszyn i narzdzi rolniczych (%) Wykres 27A. Tempo zmian cen innych rodków produkcji (%) Aneks III: Modele trendów zmian powierzchni uytków rolnych i powierzchni zasiewów w latach 1990-2009 oraz projekcje do 2013 roku Wykres 28A. Powierzchnia uytków rolnych (tys. ha) Wykres 29A. Powierzchnia zasiewów pszenicy (tys. ha) Wykres 30A. Powierzchnia zasiewów yta (tys. ha) 53 Wykres 31A. Powierzchnia zasiewów kukurydzy na ziarno (tys. ha) Wykres 32A. Powierzchnia zasiewów rolin strczkowych na ziarno (tys. ha) Wykres 33A. Powierzchnia zasiewów rzepaku i rzepiku (tys. ha) Wykres 34A. Powierzchnia uprawy buraków cukrowych (tys. ha) Wykres 35A Powierzchnia uprawy ziemniaków (tys. ha) Wykres 36A. Powierzchnia uprawy warzyw gruntowych (tys. ha) Wykres 37A. Powierzchnia sadów (tys. ha) Aneks IV: Zmiany powierzchni zasiewów poszczególnych rodzajów zbó w latach 1990-2009 Aneks V Modele trendów zmian plonów rolin uprawnych w latach 1990-2009 i projekcje do 2013 roku Wykres 38A. Plony pszenicy (dt/ha) Wykres 39A. Plony kukurydzy uprawianej na ziarno (dt/ha) Wykres 40A. Plony rolin strczkowych pastewnych uprawianych na nasiona (dt/ha) Wykres 41A. Plony rzepaku i rzepiku (dt/ha) Wykres 42A. Plony buraków cukrowych (dt/ha) Aneks VI: Modele trendów zmian pogowia zwierzt w latach 1990-2009 i projekcje do 2013 roku Wykres 43A. Pogowie krów (krowy: mleczne, mamki i wybrakowane) w tys. szt. Wykres 44A. Pogowie byda pozostaego (zwierzta: reprodukcyjne, hodowlane i rzene) w tys. szt. Wykres 45A. Pogowie pozostaych przeuwaczy (owce i kozy) w tys. szt. Wykres 46A. Pogowie trzody chlewnej (mln szt.) Wykres 47A. Pogowie drobiu (mln. szt.) Wykres 48A. Pogowie koni (tys. szt.) Aneks VII: Modele trendów zmian wydajnoci jednostkowych zwierzt w latach 1990-2009 i projekcje na 2013 rok Wykres 49A. Przecitny roczny udój mleka od 1 krowy (mleczno krów w litrach) Wykres 50A. Produkcja ywca wieprzowego w przeliczeniu na 1 sztuk redniego stanu trzody chlewnej (kg/szt) 54 Aneks VIII: Modele trendów zmian nakadów rodków produkcji w latach 1990-2009 i projekcje na 2013 rok Wykres 51A. Nakady kupowanych nasion zbó podstawowych (tys. ton) Wykres 52A. Nakady pasz kupowanych (tys. ton) Wykres 53A. Nakady nawozów mineralnych (NPK) w tys. ton Wykres 54 A. Nakady rodków ochrony rolin (tony substancji aktywnej) Aneks IX: Modele trendów charakteryzujcych zatrudnienie (w przeliczeniu na osoby penozatrudnione) w rolnictwie w latach 1998-2009 Wykres 55A. Liczba osób (AWU) zatrudnionych w rolnictwie Wykres 56A. Liczba osób przeliczeniowych pracujcych w posiadanych gospodarstwach rolnych (FWU) Aneks X: Zmiany zachodzce w latach 1996-2010 w gospodarstwach rolnych wedug grup obszarowych uytków rolnych Tabela 2A. Uytkowanie gruntów (tys. ha) Tabela 3A. Powierzchnia zasiewów (tys. ha) Tabela 4A. Zwierzta gospodarskie (tys. szt.) 55 ANEKS I Modele trendów zmian cen produktów rolniczych w latach 1994-2009 i projekcje do 2013 roku Wykres 1A: Ceny skupu pszenicy (z/dt) 0,1882 ceny rzeczywiste y = 32,266x — linia trendu 2 R = 0,3739 80 70,7 70 64,2 57,2 60 50,8 50,9 47,2 48,3 43,6 43,0 44,8 36,7 35,4 40 30 45,5 50,5 46,8 50 24,8 20 10 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 2A: Ceny skupu yta (z/dt) 0,2607 ceny rzeczywiste y = 20,545x — linia trendu 2 R = 0,5222 70 60,2 60 51,7 50 35,2 36,5 37,1 40 35,9 36,2 38,5 33,2 35,4 32,1 32,7 30,1 30 27,6 22,5 20 17,5 10 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 59 2008 2009 Wykres 3A: Ceny skupu jczmienia (z/dt) 0,2522 y = 26,221x ceny rzeczywiste — linia trendu 2 R = 0,5518 70 64,1 64,4 60 50,1 47,1 50 41,8 48,2 48,9 48,0 38,4 43,7 40,8 40,2 37,7 40 37,3 30,2 30 21,2 20 10 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 4A: Ceny skupu owsa i mieszanek zboowych (z/dt) 0,2559 y = 20,396x ceny rzeczywiste 2 — linia trendu R = 0,5336 60 52,8 50 38,9 38,4 40 30,6 37,6 34,9 32,4 30,8 29,2 30 28,6 24,2 20 40,4 37,5 28,1 50,3 16,8 10 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 60 2009 Wykres 5A: Ceny skupu grochu (z/dt) 0,2573 y = 46,953x ceny rzeczywiste 2 R = 0,630 — linia trendu 140 116,45 120 107,74 83,64 100 76,51 68,17 63,30 84,85 77,80 75,06 72,23 80 95,05 88,18 69,16 82,66 64,74 60 38,50 40 20 08 09 20 06 07 20 20 05 20 04 20 03 20 20 02 01 20 20 20 00 99 98 19 19 97 96 19 95 19 19 19 94 0 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 6A: Ceny skupu rzepaku i rzepiku (z/dt) y = 0,0887x2 + 1,25x + 67,476 ceny rzeczywiste 2 R = 0,571 — linia trendu 140 126,77 120 108,24 101,66 100 86,54 89,75 85,45 80,63 80 64,28 61,73 60 93,44 86,47 77,33 85,35 82,17 95,86 56,68 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 61 2009 Wykres 7A: Ceny skupu ziemniaków jadalnych (z/dt) 0,2777 ceny rzeczywiste y = 18,72x 2 — linia trendu R = 0,814 50 43,5 45 40,8 40 37,1 34,9 35 32,3 31,3 30,3 30 27,1 39,1 40,5 34,3 33,9 33,1 25,5 22,5 25 20 17,1 15 10 5 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 8A: Ceny skupu ziemniaków przemysowych (z/dt) 0,2244 ceny rzeczywiste — linia trendu y = 10,212x 2 R = 0,383 25 20,5 21,3 22,2 22,4 17,6 20 18,2 16,6 16,0 16,0 15,6 15,8 14,4 15 13,1 12,8 10,4 10 7,6 5 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 62 2009 Wykres 9A: Ceny skupu buraków cukrowych (z/dt) 0,2857 y = 6,2161x ceny rzeczywiste 2 R = 0,628 20,0 — linia trendu 18,7 17,5 18,0 16,0 14,0 12,9 12,4 12,0 10,2 9,7 10,0 9,1 9,5 10,0 11,1 11,2 11,6 10,8 10,4 8,1 8,0 5,5 6,0 4,0 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1994 0,0 1995 2,0 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 10A: Ceny skupu mleka krowiego (z/l) y = 0,0432x + 0,368 ceny rzeczywiste 2 R = 0,885 — linia trendu 1,4 1,2 1,07 1,0 1,02 0,93 0,93 0,90 0,87 0,78 0,78 0,8 0,72 0,72 0,59 0,61 0,61 0,6 0,51 0,44 0,4 0,28 0,2 20 09 20 08 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 0,0 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 63 Wykres 11A: Ceny skupu ywca bydlcego (z/kg) ceny rzeczywiste 2 y = 0,0066x + 0,0408x + 2,1243 2 — linia trendu R = 0,870 6,0 5,0 4,5 4,1 4,0 4,0 3,9 4,0 3,4 2,9 3,0 2,6 2,6 2,3 2,9 2,7 2,6 2,5 2,5 1,8 2,0 1,0 08 09 20 20 07 20 06 20 05 04 20 03 20 20 01 00 02 20 20 99 20 98 19 19 97 96 19 19 19 19 94 95 0,0 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS Wykres 12A: Ceny skupu ywca cielcego (z/kg) 0,3652 y = 3,0667x ceny rzeczywiste 2 — linia trendu R = 0,795 12 10,21 9,77 10 9,21 8,59 4,87 6 5,62 4,98 4,20 4 7,76 6,00 8 7,60 5,56 5,66 5,36 5,09 3,27 2 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 64 20 09 20 08 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 0 Wykres 13A: Ceny skupu byda hodowlanego (z/kg) 2 ceny rzeczywiste y = -5,2593x + 230,83x + 417,52 2 — R = 0,831 3500 linia trendu 3183 3000 2757 2755 2561 2382 2500 2335 2133 2090 1849 2000 1246 1500 1000 1235 834 1608 1279 1245 714 500 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 14A: Ceny skupu ywca wieprzowego (z/kg) 0,1664 y = 2,5468x ceny rzeczywiste 2 — linia trendu R = 0,605 5 4,56 4,35 3,79 4 3,68 3,45 4,01 3,82 3,57 3,56 3,46 3,19 3,03 2,58 3,01 3 4,18 2,56 2 1 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 65 20 09 20 08 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 0 Wykres 15A: Ceny skupu prosit i warchlaków (z/kg) ceny rzeczywiste — linia trendu y = 0,0173x2 - 0,0298x + 3,2239 2 R = 0,700 12 10 8 7,29 6,45 6,73 6 4,89 4 3,99 4,02 4,52 4,27 4,15 3,40 3,30 3,13 3,88 3,41 2,82 2 66 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 9 8 7 6 5 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 4 0 ANEKS II Modele trendów tempa zmian cen rolniczych rodków produkcji w latach 1994-2009 i projekcje do 2013 rok Wykres 16A: Tempo zmian cen nasion, sadzonek, drzewek itp. (%) 2 y = 0,4288x - 8,8062x + 146,6 tempo rzeczywiste 2 R = 0,378 180 — linia trendu 163,7 160 125,1 140 132,8 124,0 104,6 105,6 110,1 111,0 120 109,2 99,3 99,2 100 101,0 103,0 95,4 89,9 80 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 17A: Tempo zmian cen nawozów mineralnych i wapniowych (%) 2 tempo rzeczywiste y = 0,3298x - 5,9945x + 131,42 — linia trendu 2 R = 0,411 160 138,4 140 126,1 126,1 112,6 110,6 120 114,0 107,5 105,3 107,3 108,8 107,9 101,6 100,5 107,1 106,6 100,4 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 69 2009 Wykres 18A: Tempo zmian cen rodków ochrony rolin (%) 2 y = 0,2375x - 4,9306x + 126,23 tempo rzeczywiste 2 R = 0,896 — linia trendu 140 122,9 117,3 120 108,4 112,9 108,4 105,9 104,3 102,1 100,5 109,9 107,0 99,4 101,9 101,7 100,8 101,1 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 19A: Tempo zmian cen pasz zakupionych (%) 2 y = 0,2832x - 5,7361x + 130,15 tempo rzeczywiste 2 R = 0,408 140 125,5 — linia trendu 131,5 110,2 120 110,7 100,0 100 116,2 112,1 108,1 98,1 114,5 102,6 99,1 102,1 94,0 90,4 80 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 70 2009 Wykres 20A: Tempo zmian cen zwierzt hodowlanych (%) 2 y = 0,1352x - 3,151x + 121,36 tempo rzeczywiste 2 — linia trendu R = 0,684 140 120 114,5 118,6 117,0 114,1 108,5 103,4 105,4 102,5 107,0 107,6 98,5 102,9 102,3 104,1 103,5 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 21A: Tempo zmian cen paliw, olejów silnikowych i smarów (%) 2 y = 0,022x - 1,7741x + 123,66 tempo rzeczywiste — linia trendu 2 R = 0,543 140 127,9 124,7 115,5 120 121,2 117,6 115,5 112,6 108,8 104,1 101,2 105,0 107,7 99,6 104,2 107,2 97,4 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 71 2009 Wykres 22A: Tempo zmian cen usug weterynaryjnych (%) 2 y = 0,1762x - 4,917x + 136,07 tempo rzeczywiste 2 R = 0,992 140 130,8 127,7 122,9 118,5 120 115,4 113,8 — linia trendu 109,8 110,2 105,4 104,8 102,1 102,3 101,4 101,2 103,1 102,9 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 23A: Tempo zmian cen usug rolniczych (%) tempo rzeczywiste 2 y = 0,2424x - 5,5989x + 136,25 — linia trendu 2 R = 0,9117 140 127,0 126,0 126,6 119,7 120 116,2 108,7 109,0 111,4 106,0 102,3 102,8 106,2 105,1 104,0 103,9 106,2 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 72 2009 Wykres 24A: Tempo zmian cen usug remontowo-budowlanych (%) 2 y = 0,2411x - 5,0173x + 128,91 tempo rzeczywiste — linia trendu 2 R = 0,9042 140 122,5 120 119,0 117,1 115,9 110,4 107,9 105,8 108,0 109,9 102,7 101,6 101,8 101,7 101,7 104,6 100 80 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 25A: Tempo zmian cen materiaów budowlanych (%) 2 y = 0,2353x - 5,4563x + 133,85 tempo rzeczywiste 2 R = 0,724 140 128,8 — linia trendu 132,8 116,7 120 112,1 113,0 111,1 108,6 106,4 106,6 105,8 104,9 100,6 100,1 105,0 100,9 98,1 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 73 2009 Wykres 26A: Tempo zmian cen maszyn i narzdzi rolniczych (%) 2 y = 0,1841x - 4,3484x + 128,81 tempo rzeczywiste — linia trendu 2 R = 0,635 140 127,9 126,9 117,1 116,2 120 110,6 108,6 107,1 106,6 103,9 104,3 102,7 102,7 102,2 103,1 102,9 102,1 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 27A: Tempo zmian cen towarów niekonsumpcyjnych (%) 2 y = 0,1313x - 3,4789x + 126,77 tempo rzeczywiste 2 — linia trendu R = 0,674 140 123,6 124,0 118,7 120 112,1 114,7 107,7 109,0 114,1 104,5 105,0 101,0 103,0 107,5 108,2 100,3 98,2 100 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 74 2009 ANEKS III Modele trendów zmian powierzchni uytków rolnych i powierzchni zasiewów w latach 1994-2009 oraz projekcje do 2013 roku Wykres 28A: Powierzchnia uytków rolnych (tys. ha) 2 powierzchnia rzeczywista 2 — linia trendu y = -9,6664x + 14,676x + 18607 R = 0,882 20000 18845 17971 18526 18655 18832 17865 17882 18478 18390 18435 18000 17826 17804 16899 16170 16327 15906 15956 16000 15477 15608 15625 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 29A: Powierzchnia zasiewów pszenicy (tys. ha) 2 y = -2,6319x + 43,579x + 2314,6 powierzchnia rzeczywista 2 — linia trendu R = 0,443 3000 2631 2477 2500 2281 2437 2405 2407 2480 2555 2635 2627 2583 2348 2308 2407 2214 2278 2311 2218 2176 2112 2000 1500 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 77 Wykres 30A: Powierzchnia zasiewów yta (tys. ha) 2 y = -3,5775x + 10,76x + 2327,8 powierzchnia rzeczywista 2 — linia trendu R = 0,825 3000 2415 2436 2291 2314 2500 2452 2213 2290 2034 2243 2130 2298 2002 2000 1560 1500 1316 1549 1415 1479 1396 1397 1318 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 31A: Powierzchnia zasiewów kukurydzy na ziarno (tys. ha) 2 y = 0,2513x + 18,858x - 19,87 powierzchnia rzeczywista 2 R = 0,811 — linia trendu 700 600 464 500 393 400 355 412 390 390 344 370 279 300 214 200 100 77 85 59 70 56 55 50 48 69 104 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 78 Wykres 32A: Powierzchnia zasiewów rolin strczkowych na ziarno (tys. ha) powierzchnia rzeczywista 2 y = 1,313x - 37,547x + 370,57 2 — linia trendu R = 0,850 400 352 350 318 330 300 250 217 200 159 150 148 147 145 149 149 141 109 100 109 108 119 120 137 115 123 100 50 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 33A: Powierzchnia zasiewów rzepaku i rzepiku (tys. ha) powierzchnia rzeczywista 2 y = 2,6417x - 38,006x + 528,04 1200 — linia trendu 2 R = 0,742 1000 797 777 810 800 624 606 600 400 500 538 550 545 468 417 466 348 370 283 437 443 439 426 317 200 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 79 Wykres 34A: Powierzchnia zasiewów buraków cukrowych (tys. ha) 2 y = -0,7548x + 4,3103x + 398,96 powierzchnia rzeczywista 2 R = 0,882 — linia trendu 500 450 453 440 399 400 400 361 376 419 384 400 372 333 350 318 303 300 286 292 286 262 247 250 187 200 200 150 100 50 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 35A: Powierzchnia uprawy ziemniaków (tys. ha) powierzchnia rzeczywista -0,4788 y = 2894,1x — linia trendu 2 3500 R = 0,720 3000 2500 1761 1835 2000 1500 1733 1757 1697 1522 1342 1268 13061295 1251 1194 1000 570 803 766 713 588 597 549 508 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 80 Wykres 36A: Powierzchnia uprawy warzyw gruntowych (tys. ha) 2 y = 0,0798x - 5,8059x + 290,46 powierzchnia rzeczywista 2 R = 0,630 — linia trendu 350 280 280 276 300 291 282 256 239 237 240 250 258 250 242 204 200 213 227 229 222 212 203 178 150 100 50 08 07 06 05 04 03 02 09 20 20 20 20 20 20 20 00 01 20 20 98 99 20 19 19 96 95 94 97 19 19 19 92 91 93 19 19 19 19 19 90 0 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 37A: Powierzchnia sadów (tys. ha) powierzchnia rzeczywista 2 y = 0,5682x - 9,7989x + 303,65 450 2 — linia trendu R = 0,684 400 336,8329,4331,4 350 296,5292,4 277,6 271,0 261,8265,2266,5256,7258,1 250,4 249,4 289,7292,5289,9 300 271,8276,3282,6 250 200 150 100 50 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 81 ANEKS IV Zmiany powierzchni zasiewów poszczególnych rodzajów zbó w latach 1990-2009 Modele trendów zmian powierzchni uprawy: pszenicy, yta, jczmienia, owsa i jarych mieszanek zboowych, a take kukurydzy na ziarno ilustruj wykresy 29A-33A. Wykresy te nie pokazuj jednak zmian jakie zachodziy w latach 1990-2009 w powierzchni uprawy pozostaych zbó, sporód których najwikszy udzia miao pszenyto (tabela 1A). Tabela 1A Powierzchnia zasiewów zbó w latach 1990-2009 (tys. ha) Lata Rodzaje zbó 1990-1994 1995-1999 2000-2004 2005-2009 Ogóem, z tego: 8484 8747 8501 8449 - pszenica 2401 2531 2419 2226 - yto 2257 2340 1744 1368 - jczmie 162 1133 1050 1186 - owies i mieszanki 1917 1976 1962 2001 - kukurydza 58 77 341 381 - pszenyto 558 827 1242 - inne 689 132 158 45 (proso, gryka, szarat) Na podstawie przedstawionych materiaów mona sformuowa do prawdopodobn hipotez, e yto uprawiane na nieco lepszych glebach i pszenic uprawian na glebach nieco gorszej jakoci zastpowaa w analizowanych latach uprawa zbó pastewnych – kukurydzy na ziarno, pszenyta i w niewielkim stopniu jczmienia, owsa i mieszanek zboowych. Dynamiczny wzrost powierzchni uprawy zbó pastewnych mia dwojakiego rodzaju przyczyny. Jedn byo szybko rosnce zuycie pasz treciwych spowodowane wyjtkowo szybko rozwijajca si produkcj drobiu rzenego, a drug bya zmiana sposobu ywienia trzody chlewnej, która polegaa na zastpowaniu ziemniaków wikszymi dawkami ziarna zbó21. 21 Kukurydza miaa poza tym wiksze plony w caym analizowanym dwudziestoleciu (58,3 dt/ha) ni plony ziemniaków wyraone w jednostkach zboowych (44,9 dt/ha). Pracochonno i jednostkowe koszty wytworzenia jednostki zboowej tej drugiej uprawy byy poza tym wiksze ni w uprawie kukurydzy. ANEKS V Modele trendów zmian plonów rolin uprawnych w latach 1990-2009 oraz projekcje do 2013 roku Wykres 38A: Plony pszenicy (dt/ ha) 2 plony rzeczywiste y = 0,0542x - 0,9791x + 38,526 — linia trendu 2 R = 0,395 60,0 50,0 42,8 40,0 38,5 39,6 38,0 36,0 33,3 30,6 34,6 31,8 36,2 35,0 32,1 35,3 34,0 32,3 41,7 39,4 40,7 39,5 38,5 32,4 30,0 20,0 10,0 0,0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 39A: Plony kukurydzy uprawianej na ziarno (dt/ha) 2 y = -0,0474x + 1,8773x + 39,886 plony rzeczywiste 2 — linia trendu R = 0,367 70,0 60,7 58,3 48,5 56,9 57,3 58,1 49,6 41,6 37,5 36,7 40,0 62,3 52,9 54,0 53,2 49,1 65,7 61,6 60,6 50,5 60,0 50,0 57,5 30,0 20,0 10,0 0,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 87 2009 Wykres 40A: Plony rolin strczkowych pastewnych uprawianych na nasiona (dt/ha) plony rzeczywiste 2 y = -0,0051x + 0,4986x + 14,515 — linia tendu 2 30,0 R = 0,392 27,00 24,60 25,0 22,80 20,00 20,0 18,60 18,60 18,60 16,80 15,0 21,10 17,90 16,80 23,10 21,70 21,00 19,50 20,40 18,40 18,10 15,60 12,50 9,90 10,0 5,0 0,0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 41A: Plony rzepaku i rzepiku (dt/ha) plony rzeczywiste 2 y = 0,0707x - 1,2091x + 25,281 — linia trendu 2 45 R = 0,575 40 35 30,8 30,3 27,8 27,3 30 26,3 25 24,1 22,3 20,8 20,4 18,2 20 17,1 24,0 23,6 22,7 21,9 18,7 26,5 26,7 21,7 18,6 15,9 15 10 5 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 88 2009 Wykres 42A: Plony buraków cukrowych (dt/ha) plony rzeczywiste 2 — linia trendu y = 0,654x - 5,8214x + 355,21 2 R = 0,756 700 600 553 513 500 400 467 416 380 394 392 316 294 292 1992 1993 1994 300 379 346 443 410 428 338 394 379 438 358 200 100 0 1990 1991 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 89 2009 ANEKS VI Modele trendów zmian pogowia zwierzt w latach 1990-2009 oraz projekcje do 2013 roku Wykres 43A: Pogowie krów (krowy: mleczne, mamki i wybrakowane), w tys. szt. rzeczywiste pogowie 6000 2 — linia trendu y = 6,7614x - 245,23x + 4987,8 2 R = 0,973 4919 5000 4577 4257 3983 4000 3863 3579 3461 3490 3542 3418 3098 3005 3000 2873 2898 2796 2795 2827 2787 2807 9 2688 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 44A: Pogowie byda pozostaego (zwierzta: reprodukcyjne, hodowlane i rzene), w tys. szt. 2 y = 9,1932x - 282,75x + 4974,7 rzeczywiste pogowie 2 — linia treendu R = 0,848 6000 5130 5000 4367 3964 4000 3817 3727 3461 3490 3675 3414 3137 3000 2985 3048 2691 2729 2660 2782 2908 2950 3012 2555 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 93 Wykres 45A: Pogowie pozostaych przeuwaczy (owce i kozy), w tys. szt. y = -43,155x + 2463,5 rzeczywiste pogowie 2 R = 0,647 — linia trendu 3000 2709 2433 2500 2318 2184 2243 2294 2081 2053 1930 1881 1856 2000 1992 2045 2039 1953 1937 1826 1598 1513 1500 1323 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 46A: Pogowie trzody chlewnej, w mln szt. rzeczywiste pogowie y = -0,2358x + 20,936 — lina trendu 2 R = 0,571 25 21,9 22,1 20 19,4 18,9 19,5 20,4 19,1 18,0 18,1 18,7 18,6 18,5 17,1 17,1 18,1 18,9 18,1 17,0 15,4 14,3 15 10 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 94 Wykres 47A: Pogowie drobiu, w mln szt. rzeczywiste pogowie 2 y = 0,2249x + 1,0891x + 34,069 — linia tendu 2 R = 0,7231 200 180 160 146,3 130,3 140 134,3 124,3 126,7 125,1 122,9 120 100 80 69,8 60 49,4 44,0 46,0 56,3 55,3 53,3 51,8 53,3 55,6 53,4 51,6 40 20 5,9 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 48A: Pogowie koni, w tys. szt. 2 y = 1,6559x - 70,512x + 1040,3 rzeczywiste pogowie 2 R = 0,939 — linia trendu 1200 1000 941 939 900 841 800 622 636 600 569 558 561 551 550 546 330 333 321 312 307 320 325 290 400 200 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 95 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 0 ANEKS VII Modele trendów zmian wydajnoci jednostkowych zwierzt w latach 1990-2009 oraz projekcje do 2013 roku Wykres 49A: Przecitny roczny udój mleka od 1 krowy (mleczno krów), w litrach y = 81,803x + 2795,8 Udój mleka od 1 krowy w l 2 — linia trendu R = 0,9636 5000 4500 4000 3500 3151 3082 3015 3075 3121 3136 3249 3370 3491 3510 3668 3828 3902 3969 4082 4147 4200 4292 4351 4455 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 50A: Produkcja ywca wieprzowego w przeliczeniu na 1 sztuk redniego stanu trzody chlewnej (kg/szt.) produkcja ywca na 1 szt. — linia trendu y = 1,9808x + 115,58 2 R = 0,7844 180 160 140 120 148 134 116 120 118 116 126 134 135 145 146 141 152 149 139 140 146 153 161 157 154 114 100 80 60 40 20 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 99 ANEKS VIII Modele trendów zmian nakadów rodków produkcji w latach 1990-2009 oraz projekcje do 2013 roku Wykres 51A: Nakady kupowanych nasion zbó podstawowych (tys. ton) 3 2 y = 0,0368x - 1,7611x + 20,016x + 137,38 sprzeda nasion zbó podstawowych 2 R = 0,5126 250 218 200 194 183 — linia trendu 235 232 209 212 194 189 179 179 173 158 150 143 139 134 140 141 141 127 100 50 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 52A: Nakady pasz kupowanych (tys. ton) nakady pasz 2 y = -8,7992x + 370,99x + 2384,1 — linia trendu 2 R = 0,872 8000 7154 7000 6000 5000 4049 4000 6359 6143 6044 57405807 5589 53095350 5192 49395033 4598 4266 6179 34293584 2945 2628 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 103 Wykres 53A: Nakady nawozów mineralnych (NPK) w tys. ton 2 nakady nawozów mineralnych y = 2,2503x - 8,7791x + 1405,1 2 — linia trendu R = 0,672 3000 2500 2142 19661971 1899 2000 1752 1500 11351193 1615 1574162816221628 16041557 1527 15111575 1405 1282 1000 500 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. Wykres 54A: Nakady rodków ochrony rolin (tony substancji aktywnej) Sprzeda rodków ochrony roslin (tony substancji aktywnej) y = 626,4x + 3833,9 2 R = 0,688 25000 — linia trendu 20614 20000 18495 17102 16039 15303 15000 10000 9420 9501 7548 6755 6791 10358 8699 8469 8848 8855 7335 6962 8726 7185 5217 5000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: obliczenia wasne na podstawie danych statystycznych GUS. 104 ANEKS IX Modele trendów charakteryzujcych zatrudnienie (w przeliczeniu na osoby penozatrudnione) w rolnictwie w latach 1998-2009 Wykres 55A: Liczba osób (AWU)* zatrudnionych w rolnictwie 2 y = 8,3443x - 144,44x + 2893,4 zatrudnienie (tys. AWU/JPZ) 2 R = 0,877 — linia trendu AWU 3000 2856 2505 2495 2524 2500 2404 2279 2284 2292 2292 2299 2299 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2349 2000 1500 1000 500 0 1998 1999 2000 2001 2002 2009 ródo: dane RER. * cznie prywatni uytkownicy gospodarstw i czonkowie ich rodzin oraz pracownicy najemni pracujcy w penym wymiarze czasu pracy. Wykres 56A: Liczba osób pracujcych w posiadanych gospodarstwach rolnych (FWU)* zatrudnienie FWU — linia trendu 2 y = 6,8993x - 121,65x + 2675,3 2 (FWU) 3000 R = 0,853 2650 2329 2500 2341 2376 2267 2146 2151 2162 2162 2155 2155 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2205 2000 1500 1000 500 0 1998 1999 2000 2001 2002 2009 ródo: dane RER. * FWU (ang. Family Work Unit) Nakady pracy uytkowników gospodarstw rolnych i czonków ich rodzin w przeliczeniu na osoby penozatrudnione. 107 ANEKS X Zmiany zachodzce w latach 1996-2010 w gospodarstwach rolnych wedug grup obszarowych uytków rolnych Tabela 2A Uytkowanie gruntów (tys. ha) Rodzaje gruntów i lata Ogóem powierzchnia 1996 2002 2010 UR razem 1996 2002 2010 Zasiewy 1996 2002 2010 Sady 1996 2002 2010 Trwae uytki zielone 1996 2002 2010 Lasy i grunty lene 1996 2002 2010 Pozostae grunty 1996 2002 2010 Razem 1 ha i wicej 1 do 2 2 do 5 5 do 10 10 do 20 20-50 50 -100 100 i wicej 19445 18105 17 576 786 892 654 2 622 1 753 2 094 4 247 3 505 2 946 4 706 4 127 3 552 2 343 3 003 3 135 465 938 1 322 4 122 3 887 3 873 16995 16 500 15 298 641 725 501 2 204 2 039 1 692 3 708 3 031 2 505 4 162 3 656 3 090 2 056 2 722 2 817 402 830 1 157 3 689 3 497 3 536 11 849 10 619 10 479 400 294 227 1 465 1 026 926 2 690 1 913 1 655 3 067 2 520 2 164 1 516 1 970 2 046 301 632 884 2 410 2 264 2 577 214 252 353 20 21 19 47 53 68 64 76 99 46 61 79 13 22 35 4 5 20 20 14 33 3656 153 530 807 927 450 64 696 3 488 3 196 164 135 491 441 673 575 832 736 590 662 127 213 611 434 1 235 1 165 1 209 73 78 81 251 233 247 336 282 271 305 276 276 129 146 173 13 35 62 128 115 99 1167 1 117 1 070 72 88 72 163 162 155 195 192 170 234 194 186 154 135 146 50 72 103 296 274 238 ródo: dane statystyczne GUS. 111 Tabela 3A Powierzchnia zasiewów (tys. ha) Rodzaj Razem zasiewów 1 ha i lata i wicej Zboa 8450 1996 8085 2002 7600 2010 Strczkowe jadalne 44 1996 43 2002 42 2010 Ziemniaki 1217 1996 371 2002 371 2010 Roliny przemysowe 751 1996 759 2002 1171 2010 Pastewne 910 1996 525 2002 2010 Pozostae uprawy 1996 2002 2010 1 do 2 2 do 5 5 do 10 10 do 20 20-50 50-100 100 i wicej 252 205 168 985 777 725 1902 1501 1329 2250 1999 1686 1158 1558 1491 238 505 610 1665 1540 1591 1 1 1 4 5 4 9 9 9 9 11 10 6 7 7 1 3 3 13 7 8 81 21 21 241 63 63 374 80 80 354 83 83 122 56 56 12 18 18 33 50 50 6 3 6 37 13 28 119 60 64 168 101 126 97 142 212 23 65 146 301 374 589 34 10 130 42 184 74 191 121 87 107 13 24 271 147 897 12 52 100 191 228 85 229 478 836 484 26 54 19 67 126 54 102 189 73 95 205 68 47 99 52 15 18 22 128 146 110 ródo: dane statystyczne GUS. 112 Tabela 4A Zwierzta gospodarskie (tys. sztuk) Rodzaj Razem zwierzt 1 ha i lata i wicej Bydo 6915 1996 5472 2002 5722 2010 Trzoda chlewna 17408 1996 18446 2002 15126 2010 Konie 553 1996 316 2002 254 2010 Owce 512 1996 330 2002 258 2010 Drób ogóem 48885 1996 2002 139350 2010 1 do 2 2 do 5 5 do 10 10 do 20 20-50 50-100 100 i wicej 223 121 51 963 521 305 1801 1080 841 2227 1786 1791 658 1294 1804 270 194 385 774 477 545 313 255 119 1357 1136 753 3718 3255 2251 5685 5765 3933 1809 4470 3732 912 1060 1345 3613 2506 2993 32 21 15 179 91 59 193 92 64 102 62 55 21 29 34 9 7 11 19 15 16 36 24 16 66 49 41 74 50 36 94 64 46 49 73 56 31 23 22 162 47 41 5651 9830 9912 8221 3631 7580 4060 10516 27476 25688 21102 19922 12382 22264 ródo: dane statystyczne GUS. EGZEMPLARZ BEZPATNY Nakad: 50 egz. Druk i oprawa: EXPOL Wocawek
