Mozliwosci wykorzystania foresightu na rzecz ksztaltowania

Mozliwosci wykorzystania foresightu na rzecz ksztaltowania

FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA
SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ
ul. Wspólna 30
Pokój 338
00 - 930 Warszawa
http://www.fapa.org.pl/
tel. (+48 22) 623-19-80
623-19-81
fax. (+48 22) 623-19-89
e-mail: [email protected]
Możliwości wykorzystania foresightu
na rzecz kształtowania polityki rolnej
AUTORZY:
ZESPÓŁ SAEPR
WARSZAWA, LUTY 2012 R.
2
SPIS TREŚCI
Wstęp .................................................................................................................................................4
1. Istota foresightu ..............................................................................................................................5
2. Metodyka foresightu .......................................................................................................................6
3. Przegląd foresightów w rolnictwie i obszarach wiejskich................................................................7
3.1. Podsumowanie doświadczeń zagranicznych .............................................................................7
3.2. Przykłady zagranicznych foresightów ......................................................................................8
3.2.1. Przyszłość światowego rolnictwa (J.Beddington i wsp., Wielka Brytania) .........................8
3.2.2. Rolnictwo europejskie po 2013 roku (INRA i koop., Francja)............................................9
3.3. Podsumowanie polskich doświadczeń .................................................................................... 11
4. Wnioski i rekomendacje ................................................................................................................ 13
5. Załączniki ..................................................................................................................................... 15
5.1. Wybrane metody/techniki stosowane w foresight ................................................................... 15
5.2. Lista wybranych zagranicznych foresightów dotyczących tematyki rolnej .............................. 17
5.3. Lista najważniejszych polskich foresightów wykonanych w latach 2006-2010 ....................... 22
3
Ktokolwiek chce uchodzić za rozważnego, niech oddali się od
spraw przelotnych; niech pamiętając o przeszłości,
porządkuje teraźniejszość i przewiduje przyszłość.
Stanisław ze Skarbimierza (ok. 1360-1431)
Wstęp
W konstruowaniu polityk gospodarczych krajów i budowaniu strategii biznesowych przedsiębiorstw
istnieje wiele podobieństw. Dotyczy to przede wszystkim samego podejścia do formułowania
polityki/strategii, poprzez tworzenie misji, wizji i wyznaczanie celów strategicznych, które mają
służyć budowie silnej pozycji konkurencyjnej kraju na arenie międzynarodowej. Analogicznie, na
gruncie administracji publicznej adaptowane są metody i narzędzia stosowane w przedsiębiorstwach
dla wsparcia procesu planowania strategicznego.
Coraz większą popularność narzędzi planowania strategicznego należy wiązać z nasilającą się
zmiennością otoczenia podmiotów gospodarczych, która sprawia, że coraz trudniej jest antycypować
przyszłe warunki ich funkcjonowania. Niepewność związana z warunkami zewnętrznymi utrudnia
proces planowania i tym samym zachęca do posługiwania się coraz bardziej kompleksowymi
narzędziami planowania strategicznego. Jednym z takich narzędzi jest metoda wszechstronnej
projekcji przyszłości, znana pod nazwą foresight.
Do rozważań nad możliwościami wykorzystania foresightu na gruncie polityki rolnej skłania potrzeba
wypracowywania wizji polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich oraz kontynuacji aktywnej postawy
w kształtowaniu Wspólnej Polityki Rolnej.
Celem raportu jest syntetyczna prezentacja istoty foresightu oraz wyników dotychczas
przeprowadzonych foresightów odnoszących się do sektora rolno-żywnościowego i obszarów
wiejskich jako podstawy do stworzenia wniosków i rekomendacji w zakresie wykorzystania foresightu
w budowaniu strategii rozwoju polskiego rolnictwa.
4
1. Istota foresightu
Foresight to systematyczny, przyszłościowy sposób docierania do informacji w celu budowania
średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej, jej kierunków i priorytetów, a w tym kontekście –
podejmowanie bieżących decyzji i mobilizowanie do wspólnych działań. Foresight tworzy język
debaty społecznej oraz kulturę budowania społecznej wizji myślenia o przyszłości. W przypadku
projektów typu foresight, analizy i oceny przeprowadzane są przy szerokim udziale aktorów
społecznych, takich jak przedsiębiorcy, naukowcy, przedstawiciele administracji publicznej,
organizacji pozarządowych i społecznych, politycy, którzy, mając bezpośredni kontakt z nauką
i gospodarką oraz regulacjami jej dotyczącymi, zapewniają merytorycznie poprawny opis problemów
oraz wskazują możliwości ich rozwiązania.1
Pojęcie foresight w języku angielskim oznacza przewidywanie i nie ma jednowyrazowego polskiego
odpowiednika. Można je rozumieć jako spojrzenie lub sięgnięcie w przyszłość, przy czym nie chodzi
tylko o prognozę, ale o możliwość wpływu na bieg wydarzeń.
Za pioniera w wykorzystywaniu tej metody do kształtowania różnych dziedzin polityki gospodarczej
kraju uznaje się Japonię, gdzie foresighty przeprowadza się systematycznie od 1970 r. Sukces
rozwojowy Japonii, bazujący w dużej mierze na opracowanych foresightach, sprawił, że
zainteresowano się nimi także w innych państwach. Początkowo wykorzystywały go kraje najbardziej
rozwinięte technologicznie, m.in. USA, Niemcy, Francja, Holandia. Następnie foresight stał się
popularnym narzędziem wspierającym rozwój gospodarczy krajów i regionów słabo rozwiniętych
takich jak Meksyk, Peru, Brazylia. Biorąc pod uwagę korzyści wynikające z jego stosowania również
polski rząd (minister nauki) zrealizował pilotażowy program foresight „Zdrowie i Życie” (zakończony
w 2006 r.), a zdobyte doświadczenie miało istotny wkład w dostosowanie metodyki foresightu do
polskich warunków.
Foresighty można pogrupować wg następujących kryteriów:

przedmiot;
Kryterium przedmiotowe wynika z celu, dla jakiego foresight jest przeprowadzany. Dotychczas
największą popularnością cieszyły się tzw. foresighty technologiczne, czyli próby spojrzenia na
długoterminową przyszłość nauki, technologii gospodarki oraz społeczeństwa, mające na celu
identyfikację obszarów badań strategicznych oraz powstających technologii generycznych, które mają
potencjał przyniesienia najwyższych korzyści gospodarczych i społecznych.

podmiot;
Aspekt podmiotowy jest z kolei powiązany z odbiorcą projektu. Z uwzględnieniem tego kryterium
wyróżniamy foresight ponadpaństwowy, państwowy, regionalny, municypalny (na poziomie gminy),
branżowy (realizowany dla wszystkich przedsiębiorstw w branży) i korporacyjny (dla jednego
przedsiębiorstwa).

źródło finansowania.
To kryterium jest poniekąd wynikową kryterium podmiotowego. Można tutaj mówić o foresightach
publicznych (finansowanych ze środków publicznych) i prywatnych (finansowane ze środków
prywatnych). Specyfika publicznych foresightów w porównaniu z tymi przeprowadzanymi
w przedsiębiorstwach polega przede wszystkim na informowaniu środowisk opiniotwórczych oraz
kreowaniu społecznej dyskusji na temat wyników uzyskanych z przeprowadzenia działań. Mają zatem
charakter jawny. Foresighty publiczne są najczęściej opracowywane na zamówienie ośrodków
decyzyjnych i przez nie finansowane. Szerszy jest też zazwyczaj ich zakres tematyczny, grono
uczestników i potencjalnych beneficjentów wyników badań.
1
http://www.ippt.gov.pl/foresight/foresight-narodowy.html#idea
5
2. Metodyka foresightu
Tradycyjnie proces foresightu dzielimy na trzy fazy: przygotowawczą, realizacyjną i wdrożeniową.
Decyzję o podjęciu projektu poprzedza analiza jego wykonalności, tj. czy istniejące warunki pozwolą
na przeprowadzenie zadowalającego badania i czy przyniesie ono pożądany efekt. W fazie
przygotowawczej najważniejsze elementy to: określenie celów i zakresu przedsięwzięcia, ram
czasowych, wybór zespołu projektowego, komitetu sterującego, grup roboczych ekspertów oraz
partnerów społecznych. Ważnym zadaniem jest również określenie budżetu i finansowania,
szczegółowego planu wdrożeniowego i metod komunikacji. We właściwej fazie (realizacyjnej)
foresightu najpierw przeprowadzane są badania wstępne stanowiące podstawę do badań właściwych,
generujących wyniki.
W procesie foresightu stosuje się wiele zróżnicowanych metod badawczych, a ich dobór zależy
między innymi od celów, tematu, czasu trwania, budżetu oraz uczestników projektu. Krótki opis
wybranych metod wykorzystywanych w foresightach jest przedstawiony w załączniku 5.1.
Zestaw wykorzystywanych w badaniach metod foresight nie jest zatem ściśle określony. Z jednej
strony gwarantuje dużą elastyczność badawczą, z drugiej jednak grozi ryzykiem podjęcia wyboru
niewłaściwej metody badawczej. Wybór odpowiednich metod badawczych wpływa na możliwość
otrzymania poprawnych wyników badania. Oprócz doboru właściwych metod do realizacji
konkretnych zadań badawczych istotne znaczenie ma efektywne połączenie tych metod, które pozwoli
na osiągnięcie efektu synergicznego we wnioskowaniu co do całości otrzymanych wyników.
Klasyfikacji metod wykorzystywanych w ramach foresightu można dokonać z uwzględnieniem
różnych kryteriów. Tradycyjnie w metodologii badawczej używa się podziału na metody zbioru
danych (np. wywiady bezpośrednie, ankiety), analizy danych (np. metody ilościowe) oraz metody
prezentacji danych (tabele, wykresy). Poniżej przedstawiono najważniejsze kryteria stosowane
w klasyfikacji metod foresightowych i wskazano przykładowe metody w ramach wyróżnionych grup.2

Metody wstępne i końcowe (kryterium etapu badań foresightu)
Metody wstępne to metody skanujące, identyfikujące wszelkie zagadnienia, na których
będzie się skupiał dany foresight, m.in. analizy bibliometryczne, przegląd literatury,
analizę przez analogie, modele przyczynowe, analizę korelacyjną, SWOT. Drugą grupę
stanowią metody końcowe, identyfikujące ostateczne priorytety badań i rozwoju
technologii, np. backcasting, analiza interesariuszy, data envelopment analysis (DEA).

Metody eksploracyjne i normatywne (kryterium punktu wyjścia)
W metodach eksploracyjnych punktem początkowym jest teraźniejszość, z której
następuje antycypacja do możliwej lub prawdopodobnej przyszłości. W przypadku metod
normatywnych zakłada się odwrotny kierunek – na początku kreuje się pożądany przyszły
obraz i na tej podstawie określa się działania które taki stan rzeczy umożliwią lub
uniemożliwią. Przykładem metody eksploracyjnych metod foresightu jest ekstrapolacja
trendów, z kolei popularne metody normatywne to analiza interesariuszy czy metoda
scenariuszowa.

Metody ilościowe i jakościowe (kryterium rodzaju analizowanych danych)
Metody jakościowe oparte są na eksperckich opiniach, podczas gdy metody ilościowe
posługują się różnego rodzaju algorytmami. Metody jakościowe wykorzystuje się przy
zjawiskach, trendach bardzo złożonych, trudnych do jednoznacznego zobrazowania
liczbowego, poszukując odpowiedzi na pytania badawcze typu „jak” oraz „dlaczego”.
Metody ilościowe opierają się głównie na analizie mniej złożonych zjawisk,
2
Więcej na ten temat w artykule A. Magruk, E.Jańczuk, Typologia i klasyfikacja metod badawczych foresightu
technologicznego,
http://www.ue.katowice.pl//images/user/File/katedra_ekonomii/A.Magruk_E.JanczukTypologia_Klasyfikacja_Metod_Foresightu.pdf
6
wykorzystując w tym celu modele matematyczne. Metody ilościowe pozwalają
odpowiedzieć na pytania badawcze typu „co” oraz „ile”. Przykładowe metody ilościowe
to ekstrapolacja trendów, modele AHP, analiza regresji; metody jakościowe: metoda
delficka, analiza potrzeb. Należy uwzględnić, że w programach foresightowych ważne jest
zachowanie równowagi pomiędzy użyciem metod ilościowych i jakościowych.

Metody heurystyczne i analityczne
Metody heurystyczne są oparte na opinii (intuicji) ekspertów, natomiast metody
analityczne – na dostępnej wiedzy lub statystykach. Przykładowe metody heurystyczne to
metoda delficka, burza mózgów, prognozowanie geniusza, panele eksperckie.
Przykładowe metody analityczne to np. ekstrapolacja trendów, analiza bibliometryczna,
benchmarking, analiza korelacyjna.
Do dyskusji nad przyszłością włącza się przedstawicieli władzy publicznej, przemysłu, organizacji
pozarządowych, organizacji badawczych oraz społeczeństwo. Dlatego warto tu podkreślić wagę
badań typu bottom-up, opartych na otwartym uczestnictwie jak najszerszego grona interesariuszy
z różnych środowisk. W przypadku badań top-down główną rolę odgrywają eksperci. Metody
z grupy bottom-up to np.: metoda delficka, wywiady, panele obywatelskie, konferencje,
warsztaty. Metody top-down to przykładowo: benchmarking, burza mózgów, prognozowanie
geniusza.
Najpopularniejszą metodami badawczymi wykorzystywanymi w polskich projektach foresight są:
metoda delficka, metody scenariuszowe, panele eksperckie, SWOT i analiza PEST.
3. Przegląd foresightów w rolnictwie i obszarach wiejskich
3.1. Podsumowanie doświadczeń zagranicznych
Finansowana przez Komisję Europejską Europejska Sieć Monitoringu Foresightów (EFMN)
zidentyfikowała i częściowo przeanalizowała 1308 raportów foresight (stan na lipiec 2006 r.). Tylko
88 z nich (7%) dotyczy takich zagadnień jak rolnictwo, żywność i obszary wiejskie. Liczebność
studiów według tematyki wygląda następująco: rolnictwo – 18, żywność – 6, leśnictwo – 14,
gospodarka wodna/morska – 12, obszary wiejskie – 6. Statystyki te wskazują na relatywnie słabe
zainteresowanie sektorem rolno-spożywczym zaspokajającym podstawową potrzebę człowieka oraz
obszarami wiejskimi, stanowiącymi ważny element w organizacji przestrzennej społeczeństw.
EFMN przygotowała streszczenia najważniejszych raportów foresight. Przeważająca część raportów
z zakresu rolnictwa i obszarów wiejskich dotyczy całej Europy, całej Unii Europejskiej lub
pojedynczych europejskich krajów anglojęzycznych (Irlandia, Wielka Brytania). Ostatnie może
wynikać z utrudnionego dostępu do raportów foresight opublikowanych w językach narodowych.
Większość zagranicznych foresightów rolnych wykonana została przez instytucje naukowo-badawcze
i uczelnie wyższe (często zgrupowane w formie konsorcjów), niekiedy były to też instytucje
o charakterze doradczym lub grupy ekspertów. Badania miały zazwyczaj charakter aplikacyjny i były
zamawiane i finansowane przez Komisję Europejską, instytucje rządowe poszczególnych krajów oraz
zainteresowane przedsiębiorstwa sponsorujące.
Wśród przeanalizowanych foresightów najdłuższym przyjętym horyzontem czasowym był rok 2054, a
jego oddalenie od początku projektu wynosiło ponad 40 lat. Najkrótsze oddalenie horyzontu
czasowego od początku projektu wynosiło 5 lat. Przeważały foresighty mające horyzont czasowy
oddalony o 10-20 lat.
Celem ogólnym przeważającej części foresightów rolnych jest analiza wyzwań stojących przed
rolnictwem oraz określenie działań potrzebnych do zrównoważonego rozwoju produkcji rolniczej
i obszarów wiejskich. W przeanalizowanych foresightach stosowano różne metody badań w
7
zależności od celu badania oraz możliwości wykonawcy. Najczęściej stosowanymi metodami były:
panele eksperckie, Delphi i analiza SWOT.
W niektórych przypadkach analizowano też scenariusze rozwoju rolnictwa, prawdopodobieństwo ich
wystąpienia oraz wywołane przez nie skutki. W rozpatrywanych scenariuszach najczęściej brano pod
uwagę nasilenie procesów globalizacji i problemów energetycznych, zmiany klimatyczne, rozwój
„zielonych” technologii oraz zrównoważenie produkcji rolniczej.
Wyniki dotychczas wykonanych foresightów świadczą, że największymi wyzwaniami dla rolnictwa
światowego w najbliższych dziesięcioleciach będą:
 zmiany klimatyczne, których skutkiem będzie wyłączenie znacznej ilości gruntów
z produkcji, ograniczenie dostępu do wody oraz wzrost gwałtownych zjawisk
meteorologicznych (fale upałów, huragany, ulewy, powodzie itd.);
 zmiany demograficzne i wzrost globalnego zapotrzebowania na żywność;
 stopniowe wyczerpywanie kopalnych surowców energetycznych oraz rozwój produkcji
biopaliw.
Te globalne wyzwania powinny być brane pod uwagę przy opracowaniu wizji rozwoju rolnictwa
w poszczególnych regionach oraz krajach. Wśród możliwych scenariuszy rozwoju należy uwzględnić
zarówno rozwój zrównoważony, zapewniający bezpieczeństwo żywnościowe przy optymalnym
gospodarowaniu zasobami naturalnymi, jak i scenariusz zwiększonej intensywności wykorzystania
zasobów, pogłębiających się problemów środowiskowych oraz znacznej konkurencji ze strony
surowców do produkcji biopaliw.
Należy zaznaczyć, że wyniki i zalecenia dla decydentów różnią się w zależności od celu wykonania
badania. Ogólnym zaleceniem wynikającym z większości foresightów jest lepsze wykorzystanie
nowych technologii i osiągnięć naukowych w celu zrównoważenia produkcji rolniczej, oszczędne
gospodarowanie gruntami, wodą i energią, ułatwienia w handlu międzynarodowym oraz
wszechstronne wsparcie obszarów wiejskich.
W następnym rozdziale przedstawione są opisy dwóch przykładowych foresightów rolnych, z których
pierwszy dotyczy globalnej gospodarki żywnościowej, drugi zaś dotyczy rozwoju europejskiego
rolnictwa (ze szczególnym uwzględnieniem francuskiego) w świetle reformy WPR. Więcej streszczeń
foresightów dotyczących rolnictwa i obszarów wiejskich, a wykonanych za granicą, zawiera załącznik
5.2.
3.2. Przykłady zagranicznych foresightów
3.2.1. Przyszłość światowego rolnictwa (J.Beddington i wsp., Wielka
Brytania)
Tytuł oryginału: The Future of Food and Farming (2011) Executive Summary. The
Government Office for Science, London
Tłumaczenie polskie: Przyszłość gospodarki żywnościowej i rolnictwa: wyzwania i wybory
dla globalnej równowagi
Raport został wykonany przez grupę brytyjskich naukowców z Rządowego Biura Naukowego
w Londynie. Jego celem było wyjaśnienie jak będzie zmieniać się presja na globalną gospodarkę
żywnościową w okresie do 2050 r. oraz określenie decyzji, które decydenci powinni podjąć dzisiaj
i w następnych latach, aby zapewnić zrównoważoną produkcję rolniczą oraz sprawiedliwy dostęp do
żywności rosnącej populacji Ziemi.
W projekcie wzięło udział około 400 czołowych ekspertów i przedsiębiorców z 35 krajów z całego
świata o niskim, średnim i wysokim poziomie dochodów. Uczestnicy reprezentowali bardzo szeroki
zakres dyscyplin: nauki przyrodnicze, socjologię, zarządzanie ryzykiem, ekonomię i modelowanie
8
ekonometryczne. Przeprowadzono szeroki przegląd gospodarki żywnościowej w różnych warunkach
funkcjonowania oraz rozpatrzono doświadczenie różnego typu przedsiębiorstw – od małych
afrykańskich firm do międzynarodowych sieci detalicznych.
Zidentyfikowane zostały najważniejsze czynniki wpływające na gospodarkę żywnościową. Zaliczono
do nich: globalny wzrost liczby ludności, ilościowe i jakościowe zmiany w popycie na żywność,
zmiany w zarządzaniu gospodarką żywnościową (globalizacja, konsolidacja, instrumenty rynkowe),
zmiany klimatu, konkurencja o kluczowe zasoby (ziemia, energia, woda) oraz zmiany w mentalności
konsumentów.
W projekcie szczegółowo omówiono wyzwania stojące przed gospodarką żywnościową, do których
zaliczono:
 zrównoważenie popytu i podaży;
 rozwiązanie problemu niestabilności gospodarki żywnościowej;
 ułatwienie dostępu do żywności i likwidacja głodu na świecie;
 ograniczenie emisji gazów cieplarnianych (wkład w przeciwdziałanie zmianom klimatu);
 zachowanie bioróżnorodności i świadczenie usług środowiskowych w procesie produkcji
żywności.
Raport wyraźnie wskazuje, że globalną gospodarkę żywnościową w okresie do 2050 roku czekają
ogromne, wcześniej niespotykane wyzwania. Dlatego wzywa on obecnych i przyszłych decydentów
do podjęcia konkretnych działań, które zapewnią zrównoważoną produkcję żywności dla rosnącej
liczby ludności. Bez tych działań liczba głodujących będzie rosła, a gospodarka żywnościowa będzie
niszczyć środowisko i ograniczać przyszły potencjał produkcji.
W najbliższych latach należy wprowadzić istotne zmiany w różnych sektorach gospodarki
żywnościowej. Działaniami priorytetowymi powinny być:
 poprawa wykorzystania dostępnej wiedzy, rozpowszechnianie dobrych praktyk i inwestycje
w nowe technologie;
 promocja zrównoważonej intensyfikacji;
 rozpowszechnienie zrównoważonej produkcji żywności;
 szersze włączenie zagadnień środowiskowych do całej gospodarki żywnościowej (oszczędne
gospodarowanie gruntami i wodą, ograniczenie popytu na żywność zasobochłonną,
ograniczenie emisji gazów cieplarnianych);
 walka z głodem, do czego ma się przyczynić wsparcie rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa
oraz likwidacja barier w handlu z krajami o niskich dochodach;
 ograniczenie marnowania żywności na wszystkich etapach produkcji;
 praca nad zmianą wzorców żywieniowych oraz aktywizacja obywateli.
Do podjęcia tych działań zachęca się ONZ i inne organizacje międzynarodowe, rządy, sektor
prywatny, organizacje pozarządowe oraz środowiska naukowe. Autorzy raportu nawołują do szybkich
działań, ze względu na rosnącą liczbę głodujących i niedożywionych, a także na fakt że gospodarka
żywnościowa dotyczy wszystkich. Brak bezpieczeństwa żywnościowego może wpływać na inne
obszary życia społecznego, np. wywołać niepokoje społeczne, stymulować migracje ekonomiczne itd.
Zwłoka może spowodować, że późniejsze decyzje będą trudniejsze i bardziej kosztowne.
3.2.2. Rolnictwo europejskie po 2013 roku (INRA i koop., Francja)
Tytuł oryginału: Agriculture 2013. Foresight Study (2008) INRA, Paris
Tłumaczenie polskie: Badanie foresight “Rolnictwo 2013”
9
Badanie zapoczątkowane w roku 2007 było wspólnym przedsięwzięciem INRA, Crédit Agricole oraz
Groupama. Raport ten był częścią wspólnotowego przeglądu WPR z 2008 r. (tzw. Health Check) oraz
dyskusji nad perspektywą finansową dla Unii Europejskiej po roku 2013. W badaniu zostało
zaangażowanych ponad stu specjalistów zorganizowanych w sześciu panelach, w tym między innymi
ekonomiści, agronomowie i ekolodzy.
Celem projektu była analiza wyzwań stojących przed europejskim i francuskim sektorem rolnospożywczym w świetle głównych trendów gospodarczych i niepewności w otoczeniu. Ta ostatnia
dotyczy w szczególności (i) światowego wzrostu gospodarczego, (ii) problemów środowiskowych
i energetycznych, (iii) zasad rządzących handlem międzynarodowym oraz (iv) przyszłości WPR.
W badaniu rozważone zostały trzy scenariusze: „stęp” (fr. „le pas”), „trucht” (fr. „le trot”) i „galop”
(fr. „le galop”), których konsekwencje zostały zbadane najpierw za pomocą symulacji ilościowych
z użyciem ośmiu modeli ekonometrycznych, a następnie poprzez analizę jakościową przeprowadzoną
przez panele specjalistów. Rezultaty badania zostały pogrupowane według scenariuszy i wyzwań
stojącym przed rolnictwem.

„Stęp” – dalszy rozwój rynku biopaliw i utrzymanie dotychczasowej WPR w kontekście
spowolnienia światowego wzrostu gospodarczego.
Słaby wzrost gospodarczy ma negatywny wpływ na sektor rolno-spożywczy w UE, a
liberalizacja handlu (nowe porozumienie w sprawie rolnictwa WTO lub umowy regionalne)
jeszcze bardziej pogłębia ten trend. Sektory szczególnie dotknięte to produkcja mleka
(poprzez zniesienie dopłat eksportowych) i mięsa czerwonego (konkurencja ze strony
importu), ale również produkcja zbóż, roślin oleistych i cukru. W przypadku zbóż i roślin
oleistych negatywny efekt zostaje jednak zrekompensowany rozwojem rynku biopaliw w UE.
W niesprzyjającym klimacie ekonomicznym średnie dochody rolnicze uzależnione są od
bezpośredniego wsparcia. W tym scenariuszu producenci wołowiny i baraniny byliby
szczególnie dotknięci niższym wzrostem gospodarczym i otwarciem rynków, a ponadto nie
zyskaliby na rozwoju biopaliw.

„Trucht” – głębsza reforma WPR w świetle zrównoważonego wzrostu gospodarczego i
rozwoju rynku biopaliw.
Ten scenariusz wzrostu gospodarczego ma pozytywny wpływ na wielkość produkcji i ceny
zbóż i roślin oleistych produkowanych w Europie, ale nie rekompensuje strat w dochodach
z tytułu reformy wsparcia WPR, tj. redukcji o 35% dopłat bezpośrednich w I filarze i ich
modulacji o 20% z przesunięciem na cele rolno-środowiskowe i obszary o niekorzystnych
warunkach (producenci zbóż i roślin oleistych nie będą beneficjentami tych działań).
Produkcja zwierzęca jest w niewielkim stopniu dotknięta rozwojem biopaliw (spadek cen śrut
roślin oleistych i innych produktów ubocznych rekompensuje wyższe ceny zbóż). Jednakże
założona tu reforma znosząca dopłaty do bydła (teraz zawarta w płatności jednolitej) ma
negatywny wpływ na produkcję czerwonego mięsa. Efekt ten pogłębia równoległe otwarcie
rynków poprzez wzrost importu. Scenariusz „trot” zakłada też negatywny wpływ na ceny
mleka i marże producentów tego produktu. Złagodzić to może utrzymanie regulacji na rynku
mięsa czerwonego i mleka, jednakże narzędzia polityki rolnej słabną przy większym otwarciu
rynku europejskiego.

„Galop” – reforma WPR i większa liberalizacja handlu w kontekście przyspieszonego wzrostu
gospodarczego i rozwoju rynku biopaliw.
Wzrost gospodarczy sprzyja francuskiej i europejskiej gospodarce łącznie z sektorem rolnospożywczym. W przypadku producentów zbóż i roślin oleistych wzrost ten idzie w parze
z pozytywnym efektem rozwoju rynku biopaliw. Rekompensuje to negatywny wpływ
otwarcia rynków i redukcji dopłat bezpośrednich i modulacji. Sytuacja jest mniej sprzyjająca
dla producentów wołowiny i baraniny, którzy cierpią podwójnie z powodu reformy WPR
i porozumienia WTO. Wzrost gospodarczy nie zrekompensuje negatywnego wpływu reformy
WPR na dochody hodowców bydła. Ponadto we wszystkich scenariuszach pojawia się pytanie
o prywatne i publiczne instrumenty mające na celu kontrolę ryzyka i wahań dochodów i cen.
10
Rozpatrywany foresight pokazuje, że stan rolnictwa francuskiego i europejskiego po roku 2013
zależeć będzie od wielu czynników: wzrostu gospodarczego, rozwoju rynku biopaliw, norm
środowiskowych, ewolucji WPR, wyniku negocjacji Rundy z Doha, itp. Wyzwaniem polityki
europejskiej na przyszłość będzie nie tylko stabilizacja cen, dochodów i zarządzanie ryzykiem, ale
także dbanie o środowisko i utrzymanie działalności na obszarach o trudnych warunkach. Ponadto,
z analizy wynikają następujące rekomendacje:
 zastanawiając się nad kształtem przyszłej WPR nie należy traktować rolnictwa jako sektora
jednolitego, ale należy przyjrzeć się odrębnie roślinom uprawnym, których przyszłość zależy
od rozwoju biopaliw, pozostałym produktom roślinnym oraz produktom zwierzęcym, które
mniej lub bardziej ucierpią na deregulacji WPR;
 rozważając przyszłość WPR należy zacząć od określenia jej długoterminowych celów,
a następnie instrumentów i niezbędnych zasobów;
 reformę bezpośredniego wsparcia dochodów należy wdrażać stopniowo, systematycznie
przybliżając obecny stan do pożądanego/optymalnego.
3.3. Podsumowanie polskich doświadczeń
Idea przeprowadzania badań typu foresight w Polsce jest dość nowa (pierwsze badanie zostało
zakończone w 2005 r.), ostatnio zyskuje jednak na popularności. W latach 2006-2010 przeprowadzono
w Polsce kilkanaście foresightów o różnym charakterze. Ich lista jest przedstawiona w załączniku 5.3.
Analizując projekty foresight w Polsce można zaobserwować, iż mają one wymiar przede wszystkim
regionalny i branżowy. Większość wyżej wymienionych badań foresight związana jest z branżami
uznawanymi za przyszłościowe, ale bardzo często przedmiotem analizy są też branże tradycyjne, takie
jak drzewnictwo, wydobycie węgla kamiennego czy brunatnego oraz rud miedzi3. Wiąże się to z rolą
danej branży w rozwoju regionu (jak np. przemysł wydobywczy na Górnym Śląsku lub włókienniczy
w Łodzi) i z konieczności określenia jej wizji z optymalnym wykorzystaniem dostępnych zasobów4.
Żaden z dotychczasowych foresightów nie był w całości poświęcony rolnictwu czy obszarom
wiejskim. Z treści raportów wynika, że rolnictwo również nie należało do najważniejszych zagadnień
wśród tych poddanych analizie. Co więcej, w większości przypadków brakuje bezpośrednich
odniesień do sektora rolno-spożywczego zarówno w scenariuszach, jak i w rekomendacjach.
Bezpośrednio kwestię rolnictwa poruszono w regionalnym foresightcie dla woj. podkarpackiego,
w którym wypracowano najbardziej prawdopodobny dla rolnictwa i przetwórstwa scenariusz nazwany
„Zieleń z odrobiną szarości”.5 Zakłada on m.in., że czynnikiem mogącym w zdecydowany sposób
zmienić realia gospodarki żywnościowej jest nasilająca się zmiana oczekiwań konsumentów
dotyczących metod produkcji na korzyść ekstensywnych, przyjaznych środowisku i dobrostanowi
zwierząt. Oznacza to wzrost zapotrzebowania na produkty ekologiczne. Scenariusz realny to
rozwijająca się ekologiczna produkcja rolna i przetwórstwo. W myśl tego scenariusza ekologia będzie
odgrywała dominującą rolę, a Podkarpacie będzie regionem przeżywającym dynamiczny rozwój.
W efekcie wybrano pięć głównych kierunków rozwoju rolnictwa i przetwórstwa: ukierunkowanie
gospodarstw na produkcję ekologiczną, produkcja i przetwórstwo biomasy, uprawa roślin oparta na
zjawisku mikoryzy, rozwój przetwórni żywności ekologicznej, produkcja roślinnych i zwierzęcych
produktów regionalnych. Szansą zrealizowania modelu powinna być skuteczna realizacja polityki
strukturalnej państwa wobec obszarów wiejskich oraz utrzymanie logicznego wsparcia regionów o
gorszych wskaźnikach rozwoju, do których należy Podkarpacie.
3
Np. Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego – foresight technologiczny oraz Nowoczesne technologie
dla włókiennictwa. Szansa dla Polski
4
Safin K. i wsp. Foresight jako metoda kształtowania przyszłości, http://www.qol.ue.wroc.pl/publikacje/
5
Raport końcowy z badań Foresight priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa
podkarpackiego. 2008. Red. L. Woźniak. Politechnika Rzeszowska, Rzeszów.
11
Bezpośrednie nawiązanie do sektora rolno-spożywczego znalazło się też w najbardziej
prawdopodobnym scenariuszu rozwoju województwa mazowieckiego. Scenariusz ten, nazwany
„neutralnym” zakłada, że województwo mazowieckie pod względem swojego potencjału
gospodarczego będzie zdecydowanie górować nad pozostałymi regionami kraju. Motorem wzrostu
gospodarczego pozostawać będą duże przedsiębiorstwa, głównie z sektora usługowego. Rolnictwo
natomiast będzie najwolniej rozwijającym się sektorem. Jego udział w wytwarzaniu wartości dodanej
zmniejszy się do poziomu porównywalnego z krajami wysokorozwiniętymi. Równolegle jednak,
zmiany zachodzące w samym sektorze będą stosunkowo wolne. Nie zmieni się struktura gospodarstw
rolnych, co będzie konsekwencją istniejącego systemu dopłat bezpośrednich do produkcji rolniczej.
Narodowy Foresight Polska 20206 porusza tematykę rolnictwa tylko w kontekście trendów
środowiskowych w zaprezentowanych scenariuszach oraz rekomendacjach końcowych działań
systemowych potrzebnych do trwałego rozwoju Polski. Znajdziemy tutaj odniesienie do rozwoju
rolnictwa i obszarów wiejskich, uwzględniającego racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczych,
ochronę różnorodności biologicznej, ekologizację rolnictwa oraz koszty i korzyści środowiskowe.
Najczęściej występującym pośrednim odniesieniem do sektora rolniczego jest jego rola jako
dostarczyciela zdrowej i bezpiecznej żywności. Ten element pojawia się m.in. w Pilotażowym
Projekcie Foresight w polu badawczym Zdrowie i Życie, który zaleca m. in. wspieranie realizacji
strategii rozwoju rolnictwa ekologicznego, wspieranie rozwoju i inwestycji w sektorze rolnospożywczym (szczególnie MSP) oraz produkcję bezpiecznej żywności o wysokiej jakości w systemie
zrównoważonego rolnictwa.
W przyszłych badaniach foresight należy wykorzystać bogaty dorobek w postaci już istniejących
analiz oraz podjąć próbę kompleksowego określenia wizji rozwoju polskiego sektora rolnożywnościowego.
Potrzebne jest nakreślenie scenariuszy rozwoju polskiego rolnictwa w dłuższej perspektywie biorąc
pod uwagę czynniki oddziałujące na rolnictwo w skali światowej, tj. zmiany klimatyczne, postępujące
procesy globalizacji, malejące zasoby naturalne oraz rosnące zapotrzebowanie na żywność.
Szczególnie ważne jest określenie optymalnego scenariusza rozwoju polskiego rolnictwa,
uwzględniającego trendy o charakterze globalnym, zmiany w WPR oraz specyfikę polskiego
rolnictwa.
Z ogólnych rekomendacji wynikających ze światowych badań foresight w obszarze rolnictwa, dla
Polski wydaje się szczególnie ważne:
 wkomponowanie wsi i rolnictwa w zrównoważony rozwój kraju i UE;
 pogodzenie zasad konkurencyjnego rolnictwa z wymaganiami dotyczącymi wielofunkcyjności
w tym dostarczania społeczeństwu dóbr publicznych związanych z działalnością rolniczą;
 określenie miejsca polskiego rolnictwa w zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego
w kraju, UE i na świecie;
 wprowadzenie rolnictwa i wiejskiego biznesu w ramy gospodarki opartej na wiedzy,
zwiększenie nakładów na badania służące rozwojowi wsi i rolnictwa.
Polski foresight rolny powinien wskazać najbardziej prawdopodobny kierunek zmian na polskich
obszarach wiejskich oraz zasugerować działania pomocne w rozwiązaniu takich specyficznych
problemów, jak rozdrobnienie gospodarstw rolnych, niska wydajność, niedobór kapitału, niekorzystna
sytuacja demograficzna i ukryte bezrobocie.
Kompleksowe badanie foresight byłoby cennym wkładem do dialogu merytorycznego o rozwoju wsi,
a także pierwszym kompleksowym spojrzeniem na szanse i zagrożenia sektora rolnego. Szczegółowe
obszary badawcze mogłyby stanowić: wpływ reformy WPR, rola polskiego rolnictwa w dostarczaniu
dóbr publicznych i zdrowej żywności, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, przezwyciężenie
6
Wyniki Narodowego Programu Foresight Polska 2020, http://foresight.polska2020.pl/cms/pl/index.html, str.
232
12
niekorzystnej struktury polskiego rolnictwa, technologia i innowacyjność czy rola związków
producenckich.
4. Wnioski i rekomendacje
1. Efektem końcowym metody foresight są uzgodnione scenariusze rozwoju
gospodarki/sektora/branży/przedsiębiorstwa. Foresight jest zatem metodą harmonizacji prac
prowadzonych w różnych środowiskach społecznych.
2. Istotną zaletą foresighu jest zaangażowanie różnych partnerów społecznych (w tym rządu,
samorządów, środowisk naukowych i przemysłowych, przedsiębiorstw, organizacji
pozarządowych) w prace nad stworzeniem potencjalnych scenariuszy rozwoju gospodarki czy
sektora. Foresight jako usystematyzowana metoda może świetnie posłużyć do koordynacji
tych prac.
3. Zestaw metod wykorzystywanych w badniach foresight nie jest ściśle określony. W procesie
foresightu stosuje się wiele zróżnicowanych metod badawczych, a ich dobór zależy między
innymi od celów, tematu, czasu trwania, budżetu oraz uczestników.
4. Właściwy sposób integracji różnych podejść predykcyjnych oraz dobór konkretnych metod
badawczych warunkuje otrzymanie poprawnych wyników badania, dlatego stanowi krytyczny
moment w procesie opracowywania koncepcji badawczej foresightu.
5. W tradycyjnym podejściu predykcyjnym najczęściej wykorzystywane są metody ilościowe.
W przypadku foresightu na szczególną uwagę zasługuje szerokie wykorzystanie metod
jakościowych, również heurystycznych. Charakterystyczne dla foresightu jest też
wykorzystanie badań typu bottom-up opartych na otwartym uczestnictwie jak najszerszego
grona interesariuszy z różnych środowisk.
6. Wyniki dotychczas wykonanych zagranicznych foresightów świadczą, że największymi
globalnymi wyzwaniami dla rolnictwa światowego w najbliższych dziesięcioleciach będą
zmiany klimatyczne, wzrost globalnego zapotrzebowania na żywność, stopniowe
wyczerpywanie kopalnych surowców energetycznych oraz rozwój produkcji biopaliw.
Powinny one być brane pod uwagę przy opracowaniu wizji rozwoju rolnictwa
w poszczególnych regionach oraz krajach.
7. Wyniki badań zagranicznych foresightów i wynikające z nich zalecenia dla decydentów różnią
się w zależności od celu wykonania badania. Ogólnym zaleceniem wynikającym z większości
foresightów jest lepsze wykorzystanie nowych technologii i osiągnięć naukowych w celu
zrównoważenia produkcji rolniczej, oszczędne gospodarowanie gruntami, wodą i energią,
ułatwienia w handlu międzynarodowym oraz wszechstronne wsparcie obszarów wiejskich.
8. Projekty foresight wykonane w Polsce mają wymiar przede wszystkim regionalny i branżowy.
Żaden z dotychczasowych foresightów nie był w całości poświęcony rolnictwu czy obszarom
wiejskim. Z treści raportów wynika, że rolnictwo również nie należało do najważniejszych
zagadnień wśród poddanych analizie. W większości przypadków brakuje bezpośrednich
odniesień do sektora rolno-spożywczego zarówno w scenariuszach, jak i w rekomendacjach.
9. Istnieje potrzeba podjęcia kompleksowych badań typu foresight mających na celu określenie
wizji rozwoju polskiego sektora rolno-żywnościowego oraz wyznaczenie optymalnego
scenariusza rozwoju polskiego rolnictwa w dłuższej perspektywie, który by uwzględniał
trendy o charakterze globalnym, zmiany w WPR oraz specyfikę polskiego rolnictwa.
10. Polski foresight rolny powinien wskazać najbardziej prawdopodobny kierunek zmian na
obszarach wiejskich oraz określić działania pomocne w rozwiązaniu specyficznych
problemów polskiej wsi. W takim badaniu należy użyć jak najszerszej gamy metod
stosowanych w foresightach oraz rozważyć kilka alternatywnych scenariuszy rozwoju.
13
11. Wyniki foresightu rolnego mogą stanowić przydatne narzędzie w kreowaniu polityki rozwoju
rolnictwa i obszarów wiejskich dla instytucji rządowych i samorządowych zarówno na
szczeblu krajowym, jak i lokalnym.
12. Prognoza rozwoju rolnictwa powinna stanowić ważną część Narodowego Programu Foresight.
W obecnym programie „Polska 2020” rolnictwo mogłoby być uwzględnione w panelu
„Zrównoważony rozwój Polski” (rozwój obszarów wiejskich, integracja z polityką
ekologiczną, zasoby naturalne) oraz „Bezpieczeństwo” (bezpieczeństwo żywnościowe).
14
5. Załączniki
5.1. Wybrane metody/techniki stosowane w foresight
Metoda
Opis
Skanowanie (bierne, czynne,
skierowane) środowiskowe
Identyfikacja ważnych elementów w środowisku regionu
przy wykorzystaniu różnych technik.
Analiza SWOT
Metoda analityczna, którą stosuje się do identyfikacji i
kategoryzacji znaczących czynników wewnętrznych (sił i
słabości) oraz zewnętrznych (szanse i zagrożenia)
wpływających na strategie terytorialne. W przypadku
foresightu służy natomiast do kategoryzacji przyszłych
zdarzeń, przy czym szczególnie cenna jest część
poświęcona szansom i zagrożeniom.
Ankiety problemowe
Instrument konsultacji szerszego zakresu opinii eksperckiej,
którą można dostosować w spotkaniach ekspertów w cztery
oczy w celu odnalezienia, co uważa się za istotne zdarzenie
w ich obszarach.
Ekstrapolacja trendu
Trend odnosi się do danych historycznych (np. wzrost
populacji, rozwój gospodarczy, postawy społeczne itp.).
Ekstrapolacja oznacza, że dokonuje się projekcji tych
danych.
Modelowanie symulacyjne
Komputerowe modele symulacyjne to narzędzie
prognozowania, które pozwala, aby system został
zaprezentowany w kontekście jego kluczowych
komponentów i zależności. Symulacja komputerowa może
być wykorzystana do projekcji tego, w jaki sposób system
będzie działał w przyszłości lub jako rezultat konkretnych
interwencji.
Prognozowanie geniusza
Generacja wizji (lub kilku wizji) przyszłości poprzez wkład
utalentowanej i szanowanej osoby. Niektóre osoby mogą
wnieść świeże myślenie dla foresightu przyjmując
perspektywy, które mogą inaczej być zignorowane w
pracach komisji i paneli. Mogą to być naukowcy,
dziennikarze, różni działacze zbierający przez lata wyniki
własnych badań i doświadczeń, jak i futuryści korzystający
z pracy innych.
Metoda delphicka
Bazuje na anonimowych ankietach przeprowadzanych
głównie wśród ekspertów, przy czym jest ona powtarzana i
przy każdej turze respondenci przed udzieleniem
odpowiedzi zapoznają się z wynikami poprzedniej ankiety.
Taka konstrukcja ankiety pozwala na obserwacje zmiany
odpowiedzi w kolejnych turach.
Burza mózgów
Metoda generowania nowatorskich rozwiązań dla
problemów, obejmująca dwa etapy: (i) okres wolnego
myślenia, który jest wykorzystywany do wyrażenia i
uchwycenia koncepcji, bez krytycznych komentarzy, (ii)
bardziej zdyscyplinowana dyskusja nad pomysłami.
Panele eksperckie
Jedna z najczęściej stosowanych metod foresight. Działania
oparte na uczestnictwie i rozmowie, wykorzystujące dostęp
do dowodów i osądów o różnym poziomie profesjonalizmu
i różnym spektrum tematycznym. Metoda szczegółowych
dyskusji i debaty obejmującej nawet dużą liczbę
uczestników. Końcowym efektem prac panelu ekspertów są
wnioski w formie raportu, który jest rozpowszechniany i
wdrażany.
Analiza między
wpływami
Podejście opierające się na ocenie przez ekspertów
prawdopodobieństwa różnych zdarzeń, które mają miejsce,
a następnie ocenie prawdopodobieństwa każdego zdarzenia.
W ten sposób eksperci generują wyniki ilościowe.
Scenariusze
Metody scenariuszowe polegają na budowaniu wizji
przyszłości i dróg rozwoju, przy czym nie są to
przewidywania, ale raczej symulacje możliwych dróg
rozwoju.
Technologie kluczowe lub krytyczne
Metoda wywodząca się z planowania strategicznego. Bazuje
ona na wywiadach z ekspertami, którzy przewidują
i oceniają wybrane technologie (lub kierunki badań), zaś jej
celem jest określenie krótkookresowych (zazwyczaj 3-10
letnich) priorytetów dla polityki badawczo-rozwojowej.
Mapy technologii
Metoda przyjmująca różne formy. Najczęściej mapy
technologii składają się z wielowarstwowych wykresów
graficznych opierających się na czasie, które są
dopasowywane do trendów rynkowych oraz elementów
sprawczych.
Proces hierarchii analitycznej
Technika stosowana do opisu scenariuszy w kontekście
wskaźników, wykorzystująca tzw. sieci hierarchiczne dla
konstrukcji modelu prawdopodobieństwa lub realizacji
każdego możliwego scenariusza.
Model Bayesa
Technika pozwalająca – na podstawie zaobserwowanego
dowodu – zrozumieć, który z możliwych scenariuszy dla
przyszłości stanie się rzeczywistością. Jest to silne narzędzie
do przewidywania tendencji w szczególnie określonych
scenariuszach. Technika służąca do wsparcia procesu
decyzyjnego, ostrzegająca przed tym, co może zdarzyć się
w przyszłości.
Analiza morfologiczna
Technika ustanowiona w podejściach systemowych,
wymagająca identyfikacji parametrów w badanych
systemach i określenia możliwych pól morfologicznych.
Analiza bibliometryczna
Zestaw metod ilościowych służących analizie literatury
naukowej. Analizie poddaje się np. zawartość tekstu
(content analysis) lub cytowania (cytation analysis).
Jest to metoda polegająca na wyborze wzorcowego
konkurenta/punktu odniesienia (benchmark), porównywania
z nim własnej organizacji/sposobu postępowania i
dostosowania jego podejścia do warunków działania
organizacji. Za organizację wzorcową uznaje się tę, która
osiąga dużo lepsze wyniki niż analizowane
przedsiębiorstwo. Przy czym istota polega nie na
znajdowaniu i przenoszeniu gotowych wzorców, lecz na
Benchmarking
16
AHP (Analytic hierarchy process)
sposobie dochodzenia do najlepszych rozwiązań.
Polega na modelowaniu skomplikowanych problemów
decyzyjnych z użyciem tzw. drzew hierarchicznych (ekspert
przez dekompozycję buduje model danego problemu). Jest
to metoda ekspercka, powstały model jest
odzwierciedleniem wyobrażenia eksperta o danym
zjawisku/problemie. Należy do matematycznych metod
wspomaganych komputerowo.
DEA (data envelopment analysis)
Metoda nieparametryczna wykorzystująca programowanie
matematyczne do estymacji miar efektywności. Metodę
DEA wykorzystuje się do badania efektywności
gospodarczej i społecznej. W praktyce stosowana jako
narzędzie wspomagania procesów decyzyjnych.
Analiza interesariuszy
Polega na identyfikacji i analizie podmiotów (osób, grup
osób i instytucje), których interesy (aspiracje) związane są z
analizowanym obszarem (np. przedsiębiorstwem,
projektem, zmianą). Interesariusze są żywo zainteresowani
rozwojem wypadków w danej dziedzinie i mogą wywierać
wpływ na ten rozwój.
Backcasting (prognozowanie wstecz)
Metoda analizy alternatywnych przyszłości oparta na
odwróconej logice wnioskowania. W tej metodzie analizę
rozpoczyna się od określenia pożądanego stanu przyszłości,
a następnie, cofając się w czasie, określa się strategiczne
działania, które muszą być podjęte aby ten stan osiągnąć.
Analiza PEST (ang. Political,
Enomics, Social, Technological)
Analiza polega na generalnej segmentacji otoczenia. Jest
narzędziem planowania polegającym na analizowaniu
czynników o charakterze politycznym, ekonomicznym,
społecznym i technologicznym.
Źródło: Safin K. i wsp. Foresight jako metoda kształtowania przyszłości,
http://www.qol.ue.wroc.pl/publikacje/ w modyfikacji SAEPR
5.2. Lista wybranych zagranicznych foresightów dotyczących
tematyki rolnej
1. Foresight analysis for world agricultural markets (2020) and Europe
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Europa
Konsorcjum instytutów naukowych z Danii, Bułgarii, Niemiec, Holandii,
Grecji, Belgii, Włoch, Wielkiej Brytanii oraz USA. Instytucja wiodąca:
Aarhus University (Dania)
Współfinansowany przez KE (FP6) oraz szereg instytucji sponsorujących
Opisanie światowych rynków rolnych oraz alternatywnych scenariuszy ich
rozwoju w zależności od działań podejmowanych przez polityków,
urzędników, rolników i inne podmioty
2020
Różne w zależności od opracowania
1) Europa zaawansowana technologicznie ze zrównoważonym
rolnictwem; 2) w poszukiwaniu równowagi; 3) aktywne regiony i
refleksyjne style życia
Przygotowano szereg opracowań tematycznych, m.in. nt. wpływu
demografii i zmian klimatu na rolnictwo, czynników wpływających na
17
jakość żywności, środowiskowych skutków różnych scenariuszy, skutków
reformy WPR itd.
www.ag2020.org
Źródło
2. Green Technological Foresigth on Environmentally Friendly Agriculture 2024
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Dania
Risø National Laboratory
Danish Forest and Nature Agency, Ministry of the Environment
Zbadanie wyzwań stojących przed rolnictwem oraz wypracowanie zaleceń
w zakresie rozwoju i promocji rozwiązań zmniejszających negatywny
wpływ produkcji rolniczej na środowisko.
2014-2024
Szereg warsztatów, na których przedsiębiorcy dzielili się wiedzą i
doświadczeniem z ekspertami. Metoda Delphi nie powiodła się.
Wyszczególniono 7 technologii, które będą sprawiać, że rolnictwo będzie
przyjazne środowisku: GMO, ITC, przetwarzanie odchodów zwierzęcych i
biomasy, nowe praktyki uprawy roli, rolnictwo precyzyjne, nowe systemy
hodowli. „Zielone” technologie pozwolą osiągnąć równowagę pomiędzy
produkcją, środowiskiem i walorami krajobrazu. Potrzebna jest
współpraca rolnictwa z innymi sektorami: przemysłem spożywczym,
energetyką i ochronę środowiska.
www.efmn.info
3. Rural Ireland 2025
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Irlandia
NIRS at NUI Maynooth, University Collage Dublin, Teagasc
Department of Agriculture and Food, COFORD, Environmental Protection
Agency, Marine Institute
Wskazanie perspektyw rozwoju obszarów wiejskich oraz przybrzeżnych
przy zachowaniu jakości środowiska naturalnego i polepszeniu
wykorzystania zasobów naturalnych
2025
Praca w grupie konsultantów na bazie wypracowanych scenariuszy
rozwoju, analiza megatrendów, analiza SWOT.
Wnioski dla obszarów wiejskich:
• sektor usług będzie dominujący w rozwoju obszarów wiejskich,
• potencjał rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa oraz turystyki wzmocniony
powinien być klastrową orientacją przedsiębiorstw,
• wzrośnie ranga przedsiębiorstw zajmujących się rolnictwem, leśnictwem,
rybołówstwem.
Implementacja działań inwestycyjnych wymaga skoordynowanych działań
różnych organizacji sektora publicznego i prywatnego. W celu
skutecznego wdrożenia kluczowych działań wypracowanych w ramach
foresight utworzono grupę wdrożeniową polityki obszarów wiejskich,
zintegrowany regionalny system badań i innowacji, programy edukacyjne i
szkoleniowe nakierowane na rozwój zasobów ludzkich na obszarach
wiejskich.
www.teagasc.ie
18
4. Agricultural Futures in England and Wales and Implications for the Environment
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Wielka Brytania / Anglia i Walia
Cranfield University
UK Government Department of the Environment, Food and Rural Affairs
Zbadanie wpływu wybranych scenariuszy na środowisko oraz określenie
priorytetów dla działań politycznych i badań promujących rolnictwo
zrównoważone.
2050
Wypracowanie scenariuszy rozwoju, warsztat z udziałem
przedsiębiorców, modelowanie
1) bazowy (istnniejący w 2002 r.); 2) światowe rynki rolne; 3) globalne
rolnictwo o zrównoważonym charakterze; 4) narodowe rynki rolne; 5)
rynki lokalne.
Chociaż różne scenariusze odzwierciedlają różne priorytety i sposoby ich
realizacji, analiza pokazuje tendencję do potencjalnej utraty równowagi
pomiędzy popytem i podażą na usługi rolnicze i środowiskowe. Główne
wyzwania dla decydentów są wspólne dla wszystkich scenariuszy:
zapewnienie odpowiednich dostaw żywności, wspieranie żywotności
obszarów wiejskich, ograniczenie wpływu intensywnej produkcji na
środowisko, zwiększenie produkcji przyjaznej środowisku, wykorzystanie
zmian w użytkowaniu gruntów na ekstensywne w celu przeciwdziałania
zmianom klimatycznym.
www.efmn.info
6. Teagasc 2030: Reinventing the Irish Agri-Food Knowledge System
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Irlandia
Teagasc, CKA, SEZ
Teagasc the Irish food and agricultural research, advisory and training
body
Określenie szerszej wizji sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich
Irlandii oraz działań potrzebnych do przekształcenia Teagasc w czołową
organizację naukowo-szkoleniową w tym sektorze.
2030
Warsztaty, grupy robocze
Wyszczególniono 4 filary biogospodarki opartej na wiedzy:
konkurencyjna produkcja i przetwórstwo; przetwórstwo żywności o dużej
wartości dodanej; usługi i produkty rolno-środowiskowe; energia i
bioprzetwórstwo. Wykorzystanie możliwości tej gospodarki przy
szerokim zastosowaniu innowacji daje organizacji duże możliwości
rozwoju. Opracowano plan działania organizacji Teagasc, oparty na
przywództwie, partnerstwie i nowoczesnym zarządzaniu.
www.efmn.info
7. Foresighting Food, Rural and Agricultures in Europe
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Europa
Standing Committee on Agricultural Research (SCAR) 2006
Komisja Europejska
Rozważenie prospektów dla rolnictwa na lata 2015-2020 oraz ustalenie
kierunków polityki w świetle wyzwań stojących przed rolnictwem
20 lat
19
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Powołanie grupy ekspertów, która zidentyfikowała główne wyzwania na
najbliższe 20 lat. Zakwalifikowano je w 3 obszary badawcze, a następnie
utworzono 3 zespoły i powierzono im zadanie napisania krótkich opisów
scenariuszy
1) „szok klimatyczny”; 2) „kryzys energetyczny”; 3) „kryzys
żywnościowy”; 4) „współpraca z naturą”
UE stoi przed okresem znacznych przemian w obszarze konkurencyjności
międzynarodowej, zmian klimatycznych, bezpieczeństwa energetycznego i
żywnościowego, problemów zdrowotnych i bezrobocia. Głównym
wyzwaniem dla sektora rolno-spożywczego jest szybkość dostosowania w
celu utrzymania wiodącej pozycji. Podkreśla się rolę technologii, wymiany
informacji i wiedzy (Internet, satelita) i zdecentralizowanego systemu,
który szybciej dostosowuje się do zmian. Ponadto:
• nowe trendy wymagają skoordynowanej odpowiedzi na wyzwania na
poziomie UE, narodowym i regionalnym oraz przejścia do biospołeczeństwa opartego na wiedzy;
• potrzeba nowych ram strategicznych obejmujących badania nad
gospodarką rolno-żywnościową, stworzonych regionalnie, według potrzeb;
• presja konkurencyjna, zmiany demograficzne i zmniejszające się
wsparcie dla rolnictwa może zmusić UE do wprowadzenia tymczasowego
protekcjonizmu.
http://ec.europa.eu/research/agriculture/scar/foresight_en.htm
8. New challenges for agricultural research: climate change, food security, rural
development, agricultural knowledge systems
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Unia Europejska
Standing Committee on Agricultural Research (SCAR) 2008
Komisja Europejska
Analiza nowych wyzwań, potrzeb badawczych i naukowych
2050
Powołanie eksperckiej grupy doradczej. Przegląd ostatnich foresightów
pod kątem najważniejszych problemów nie uwzględnionych w pierwszym
badaniu foresight, wymiana i klasyfikacja wyników przez panel oraz
sporządzenie tematycznych analiz.
1) scenariusz obszarów wiejskich: post-industrialna wieś w czasach
wysokich cen energii; 2) radykalna reforma praw własności intelektualnej;
3) scenariusz dla gospodarstw mlecznych
W odróżnieniu od pierwszego badania foresight , ta analiza uwzględnia
szersze spektrum czynników wpływających na perspektywy sektora rolnospożywczego (z naciskiem na społeczno-ekonomiczne). Główne wnioski:
• zarządzanie zmianami klimatycznymi i źródłami energii głównym
wyzwaniem dla rolnictwa na najbliższe lata;
• biodywersyfikacja kluczem dla rolnictwa i złagodzenia zmian
klimatycznych;
• potrzeba nowych zrównoważonych modeli rolniczych (opartych na
badaniach i innowacyjności);
• nowy model współpracy między wsią i miastem, nacisk na
wielofunkcyjność rolnictwa;
• potrzeba wypracowania międzynarodowego konsensusu w sprawie
biopaliw (jego wpływ na rosnące ceny żywności, zmiany w wykorzystaniu
gruntów na cele produkcji biopaliw);
• rozwój systemów wiedzy w rolnictwie.
http://ec.europa.eu/research/agriculture/scar/foresight_en.htm
20
9. Sustainable food consumption and production in a resource-constrained world
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Unia Europejska
Standing Committee on Agricultural Research (SCAR) 2011
Komisja Europejska
Budowa długoterminowej perspektywy łagodnej transformacji w świetle
ograniczeń zasobów i limitów środowiskowych.
2050
Przegląd regionalnych, narodowych i międzynarodowych publikacji
naukowych i badań foresight opublikowanych głównie w 2009 i 2010 r.
Analiza wyzwań stojących przed rolnictwem w perspektywie 2 głównych
dylematów – produktywności i wystarczalności, a następnie wyciągnięcie
wniosków i rekomendacji dla obszaru badań.
Przyszłość zrównoważonej konsumpcji i produkcji żywności w świecie
kurczących się zasobów naturalnych i zmian klimatycznych, leży w
naszych rękach.
Dwa równoległe podejścia gwarantujące realizację długoterminowej wizji
dla europejskiego rolnictwa:
• utrzymanie publicznie finansowanych badań na poziomie UE i krajowym
w celu rozwoju nowych technologii;
• przeznaczenie wsparcia głównie do zintegrowanych badań i rozwoju
systemów gospodarowania ukierunkowanych na produktywność,
środowisko oraz zrównoważone cele ekonomiczne i społeczne. Aby
wzmocnić wymianę informacji i absorpcję technologii, w programach
rozwojowych powinni uczestniczyć rolnicy (poprzez np. program
LEADER).
http://ec.europa.eu/research/agriculture/scar/foresight_en.htm
10. Climate Change as a Driver for European Agriculture
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Europa
Standing Committee on Agricultural Research (SCAR) 2007
Zbadanie możliwości dostosowania rolnictwa europejskiego do zmian
klimatycznych
Przegląd istniejących ekspertyz
Badania nad zmianami klimatycznymi w Europie wskazują na dalszy
wzrost temperatury w przyszłości, przede wszystkim na północy Europy i
raczej małym spadkiem na południu. Oczekuje się, że zmiany te dotkną
wszystkie komponenty europejskiego ekosystemu (np. rodzaj upraw, plon,
żywy inwentarz, itp.). Na północy zmiany klimatyczne mogą przynieść
pozytywne skutki w postaci np. wprowadzenia nowych odmian roślin,
większej produkcji i ekspansji obszarów uprawnych, ale wzrośnie też
zapotrzebowanie na środki ochrony roślin. W południowych obszarach
rolnictwo jest bardziej wrażliwe i narażone na negatywne skutki. Należy
rozważyć dostosowania krótkoterminowe (np. zmianę odmian zbóż,
terminów zasiewów), jak i długoterminowe (zmiana alokacji ziemi,
systemu upraw). Europejski przemysł rolny posiada know-how, który
poprzez transfer technologii i promocję innowacji może zostać
wykorzystany do poprawy zdolności przystosowawczych rolnictwa w
rejonach mniej rozwiniętych.
21
Źródło
http://ec.europa.eu/research/agriculture/scar/pdf/scar_foresight_climate_ch
ange_en.pdf
11. England’s Rural Futures Project: Scenario Creation & Backcasting
Kraj/region
Wykonawca
Zamawiający
Cel
Horyzont czasowy
Metodyka badań
Scenariusze rozwoju
Wnioski i rekomendacje
Źródło
Wielka Brytania / Anglia
Newcastle University
DEFRA Department of the Environment, Food and Rural Affairs
Określenie stanu obszarów wiejskich w Anglii za 20 i 50 lat oraz działań
potrzebnych do ich rozwoju wg pożądanego scenariusza.
2024 i 2054
Wypracowanie scenariuszy rozwoju, backcasting, warsztaty
Na okres 20 lat: 1) wieś konsumpcyjna; 2) rozrost strefy przedmieść
(urbanizacja wsi); 3) wysoka jakość życia XXI wieku (przemyślane
planowanie i ochrona krajobrazu). Na okres 50 lat: 1) „dynamiczna
różnorodność”; 2) „ogród w stowarzyszenia”; 3) „chronione dziedzictwo”;
4) „fortecy i ogrodzenia”.
Żaden z pojedynczych scenariuszy nie pokrywa się w pełni z celami rządu
Wielkiej Brytanii. Wyzwaniem będzie stworzenie polityki, która
zrównoważy wzajemnie konkurencyjne cele (np. zrównoważone
środowisko i liberalną gospodarka). Potrzebne jest kreatywne i
innowacyjne podejście oraz integracja polityk dotyczących różnych
aspektów życia na wsi. Istotnym będzie stworzenie spójnego podejścia do
wzajemnej relacji miast-wieś.
www.efmn.info
5.3. Lista najważniejszych polskich foresightów wykonanych w
latach 2006-2010
Zasięg
Foresight
Lp.
Tytuł
Wykonawca, rok zakończenia
1.
Foresight technologiczny na
rzecz zrównoważonego
rozwoju Małopolski
Małopolska Szkoła Administracji
Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w
Krakowie (lider projektu), Politechnika
Krakowską im. Tadeusza Kościuszki oraz
Akademia Górniczo-Hutniczą im.
Stanisława Staszica w Krakowie, 2008
2.
Makroregion innowacyjny.
Foresight technologiczny dla
województwa dolnośląskiego
do 2020 roku
Dolnośląskie Centrum Studiów
Regionalnych – konsorcjum uczelni,
instytutów naukowych oraz podmiotów
gospodarczych, koordynowane przez
Politechnikę Wrocławską, 2008
3.
Monitorowanie
i prognozowanie (foresight)
priorytetowych, innowacyjnych
technologii dla
zrównoważonego rozwoju
województwa mazowieckiego
Przemysłowy Instytut Automatyki i
Pomiarów oraz Ośrodek Przetwarzania
Informacji, 2007
Regionalny
22
4.
LORIS Wizja, Regionalny
foresight technologiczny
(łódzkie)
2007
5.
Priorytetowe technologie dla
zrównoważonego rozwoju
województwa podkarpackiego
Politechnika Rzeszowska z organizacjami
partnerskimi, 2008
6.
Priorytetowe technologie dla
zrównoważonego rozwoju
województwa śląskiego
Politechnika Śląska w Gliwicach, Główny
Instytut Górnictwa w Katowicach,
Akademia Ekonomiczna w Katowicach,
Śląski Urząd Marszałkowski w
Katowicach, 2008
7.
Priorytetowe technologie dla
zrównoważonego rozwoju
województwa świętokrzyskiego
Politechnika Świętokrzyska wraz z 14
partnerami, 2007
8.
Województwo Opolskie
Regionem Zrównoważonego
Rozwoju - Foresight
Regionalny do 2020 roku
Politechnika Opolska, 2008
1.
Narodowy Program Foresight
„Polska 2020” (pierwszy
foresight narodowy)
Konsorcjum złożone z Instytutu
Podstawowych Problemów Techniki PAN
(koordynator), Pentor Research
International oraz Instytutu Nauk
Ekonomicznych PAN, 2008
2.
Foresight kadr nowoczesnej
gospodarki (PARP)
Konsorcjum złożone z Instytutu
Podstawowych Problemów Techniki
(koordynator), Polskiej Izby
Gospodarczej Zaawansowanych
Technologii oraz SMG/KRC Poland
Media S.A., 2009
3.
Foresight przemysłu
technologicznego w Polsce do
roku 2030
Konsorcjum złożone z Instytutu
Podstawowych Problemów Techniki
PAN, Polskiej Izby Gospodarczej
Zaawansowanych Technologii oraz
Głównego Instytutu Górnictwa, 2011
4.
Forsight priorytetowych,
innowacyjnych technologii,
robotyki i techniki pomiarowej
Przemysłowy Instytut Automatyki i
Pomiarów, IBS-PAN, Politechnika
Warszawska, 2010
1.
Scenariusze rozwoju
technologicznego kompleksu
paliwowo-energetycznego dla
zapewnienia bezpieczeństwa
energetycznego kraju
Główny Instytut Górnictwa, 2007
1.
REFORM – Regional
Economic RTD Policy through
Foresight & Mentoring
Ze strony polskiej uczestniczyła w nim
Dolnośląska Agencja Rozwoju
Regionalnego S.A., 2008
2.
Cedefop – Scenarios and
Strategies for Vocational
Education and Training in
Europe
Brała w nim udział Fundacja „Fundusz
Współpracy” Biuro Koordynacji
Kształcenia Kadr, 2000
Krajowy
Branżowy
Międzynarodowy
realizowany
częściowo w
Polsce
23
3.
BALTIC+
Partnerami badania były Stowarzyszenie
Gmin Polskich Regionu Pomerania,
Urząd Miasta Szczecin oraz Urząd
Marszałkowski Województwa
Zachodniopomorskiego
4.
FISTERA – Foresight on
Information Society
Technologies in the European
Research Area
W Polsce realizacja przez Fundację
„Progress & Business”, 2006
24