Irena Rolska

O kolegiacie pw. Wszystkich Świętych w Jarosławiu ¶
Irena Rolska
1.
Panorama
Jarosławia
z XVII w.,
repr. za:
ks. J. Makara,
Dzieje parafii
jarosławskiej,
Jarosław 1936 r.
(fot. z archiwum
autorki)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
¶ O
kolegiacie pw. Wszystkich Świętych
w Jarosławiu i restaurującym ją architekcie
Walentym Haltmanie
K
olegiata pw. Wszystkich Świętych w Jarosławiu, zaraz po katedrze w Przemyślu, należała do świątyń, które znalazły się w kręgu szczególnej opieki prepozyta jarosławskiego, biskupa przemyskiego a następnie
arcybiskupa metropolity lwowskiego – Wacława Hieronima Sierakowskiego
(ok. 1700-1780)1. Murowany, ceglany kościół wzniósł w rynku, w 1473 r. zarządca miasta Spytek III Jarosławski (ok. 1436-1519). Do nadania świątyni
rangi kolegiaty przyczyniły się w 1523 r. wdowa po Spytku, Jadwiga z Wawrzyszyna oraz jej córki Anna (ur. ok. 1481)2 i Magdalena (ur. ok. 1481)3, które
ją uposażyły i nadały stałe beneficja. Patronat nad ołtarzami śś. Stanisława
i Mikołaja oraz śś. Katarzyny, Barbary i Agnieszki, objęły Anna i Magdalena Jarosławskie, a nad ołtarzem Bożego Ciała – hetman Jan Amor Tarnowski (1488-1561)4. Jarosławska kolegiata była też kościołem grobowym
właścicieli miasta. W wyniku podziałów rodzinnych Jarosław dostał się
w kolejnym pokoleniu w ręce Stanisława Odrowąża ze Sprowy (1509-1545)
i jego żony Anny z książąt mazowieckich (1498-1557), by następnie stać
się wianem ich córki Zofii (1540-1580), żony Jana Krzysztofa Tarnowskiego
(zm. 1567), a po jego śmierci od 1569 r., małżonki Jana Kostki (zm. 1581),
wojewody sandomierskiego5. Zofia i Stanisław Kostkowie zostali pochowani w mauzoleum właścicieli Jarosławia przy kolegiacie6. Dobra jarosławskie
odziedziczyła w roku 1606 Anna z Kostków (1594-1635)7, żona księcia Aleksandra Ostrogskiego (1571-1603).
W pożarze miasta, który wybuchł w 1600 r., ucierpiała także kolegiata.
Spaleniu uległo jej wnętrze wraz z wyposażeniem, groby fundatorów i archiwa8. Ćwierć wieku później, w 1625 r., pożar ponownie strawił kolegiatę, ale tym razem straty były o wiele większe i obejmowały nie tylko wnętrze, gdyż uszkodzona została struktura budynku9. Według współczesnej
relacji staraniem i szczególnym dobrodziejstwem [Anny Ostrogskiej, I. R.]
1
I. Rychlik, Kościół Kollegiaty Wszystkich Świętych w Jarosławiu, Jarosław 1893, s. 72;
J. Makara, Dzieje parafii jarosławskiej, Jarosław 1936, s. 532; M. Dzieduszycki, Żywot
Wacława Hieronima Sierakowskiego arcybiskupa lwowskiego, Lwów 1868; J. Altman, Wacław Hieronim Sierakowski i jego rządy w diecezji przemyskiej, Przemyśl 1936; S. Tymosz,
Recepcja reformy trydenckiej w działalności kanoniczo-pastoralnej arcybiskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego w latach 1740-1780. Studium historyczno-prawne, Lublin
2002; J. T. Petrus, Wacław Hieronim Sierakowski, arcybiskup lwowski. Materiały do monografii mecenasa i kolekcjonera, w: Studia nad sztuką renesansu i baroku, red. J. Lileyko,
I. Rolska, Lublin 2005, t. 6, s. 143-153.
2 Primo voto żona Jan Odrowąża ze Sprowy (zm. 1511), wojewody ruskiego, secundo
voto żona Mikołaja z Zakliczyna Jordana (zm. 1523), kasztelana wojnickiego. J. Makara,
dz. cyt., s. 44.
3 Żona Mikołaja z Pilczy, kasztelana i wojewody bełskiego. Tamże, s. 44.
4 Tamże, s. 44-48.
126
5 Drugie małżeństwo zostało skojarzone przez krewnych Zofii, kalwinów Mikołaja Firleja
(zm. 1588), wówczas kasztelana wiślickiego i Mikołaja Mieleckiego (zm. 1585), wojewodę podolskiego. Tamże, s. 72.
6 W 1755 r. Wacław Hieronim Sierakowski polecił otworzyć groby Zofii i Jana Kostków.
Z tego czasu pochodzą opisy zmarłych, ich trumien oraz srebrnych tabliczek z napisami.
Tamże, s. 90.
7 Anna wraz z siostrą Katarzyną Sieniawską były właścicielkami Jarosławia po śmierci
brata Jana, starosty świeckiego. W 1606 r. Anna spłaciła siostrę i stała się właścicielką
miasta. Tamże, s. 93. O Annie Ostrogskiej jako fundatorce pisała też K. Kieferling, Jarosław w czasach Anny Ostrogskiej. Szkice do portretu miasta i jego właścicielki (1594-1635),
Przemyśl 2008.
8 J. Makara, dz. cyt., s. 108.
9 Tamże, s. 141-142.
127
¶
Irena Rolska
dzieło [tj. kolegiata, I. R.] zostało zbudowane i miejscu temu poświęcone10.
Odbudowany po pożodze kościół Anna Ostrogska na nowo wyposażyła.
Ufundowała pięć ołtarzy, a w kaplicy grobowej fundatorów wystawiła marmurowy pomnik swoim rodzicom – Kostkom oraz swoim synom - Konstantemu Aleksandrowi i Januszowi Pawłowi Ostrogskim11. Dunin-Szpot, marszałek dworu księżnej, dobudował do kolegiaty kaplicę pw. św. Anny12.
W 1631 r. księżna odnowiła fundację kolegiaty, którą ogłosił biskup przemyski Henryk Firlej. 3 lipca 1633 r. na wieży kolegiaty umieszczony został
ogromny posąg św. Michała, który od tej pory miał opiekować się Jarosławiem i jego mieszkańcami13. Przez cały okres XVII w. kolegiata jarosławska
znajdowała się pod szczególną opieką biskupów przemyskich, dbał o nią
zwłaszcza bp Jerzy Albrecht Denhoff (1698-1701)14, a bp Aleksander Antoni Fredro (1724-1734) legował testamentem sześć tysięcy. złotych na rzecz
kolegiaty w Jarosławiu15.
Gotycki gmach świątyni, wzniesionej na planie krzyża łacińskiego, z wysoką 60 metrową wieżą, górował nad miastem w jego centrum (il. 1). Uwagę
przykuwał ogromny, bo mający ok. 4 m wysokości, miedziany i złocony posąg św. Michała z rozpostartymi skrzydłami. Według wizytacji abpa Wacława Hieronima Sierakowskiego z 1743 r. długość kościoła wynosiła ponad
100 m, szerokość nawy ponad 46 m, a wąskiego prezbiterium ponad 8 m.
Kwadratowe kaplice, o bokach wynoszących ponad 25 m, były nakryte kopułami. Od południa przylegała renesansowa kaplica pw. Świętego Krzyża,
zwana również fundatorską lub książęcą, gdzie znajdowały się niegdyś marmurowe nagrobki Odrowążów, Tarnowskich, Kostków i Ostrogskich, a także
portrety oraz herby fundatorów. Symetrycznie po drugiej stronie, od północy, wzniesiona była barokowa kaplica pw. św. Anny. Od zachodu przylegała
do kościoła kruchta, którą poprzedzała wysoka, czterokondygnacyjna wieża
o wysokich gotyckich oknach. Pośrodku dachu świątyni była umieszczona
sygnaturka. Po północnej stronie kruchty Aleksander Jastkowski, sędzia ziemi przemyskiej, w 1680 r. wybudował kaplicę pw. Matki Bożej Częstochowskiej, do której bp Aleksander Antoni Fredro ufundował ołtarz. W 1743 r.
w kolegiacie znajdowało się 11 ołtarzy, w tym ołtarz główny z 1648 r. fundacji bpa Achacego Grochowskiego i ołtarz Świętej Trójcy fundacji bpa Aleksandra Antoniego Fredry16.
10
Tamże, s. 167.
I. Rychlik, dz. cyt. s. 75.
12 Tamże, 90.
13 J. Makara, dz. cyt., s. 142, 151.
14 Tamże, s. 338.
15 Tamże, s. 539.
16 Tamże, s. 437-439.
11
128
O kolegiacie pw. Wszystkich Świętych w Jarosławiu ¶
W 1744 r. abp Wacław Hieronim Sierakowski po wizytacji kolegiaty zalecił stopienie znajdujących się w zakrystii starych sreber. Mistrz kunsztu
złotniczego Jan Lotter wykonał z powierzonego mu srebra sześć trójgraniastych lichtarzy większych i sześć mniejszych, prócz tego lampy, ampułki,
kociołek, trybularze i krzyże. Arcybiskup Sierakowski, znakomity fundator i opiekun podległych sobie kościołów, był blisko związany z kolegiatą
w Jarosławiu. Świątynia, wielokrotnie niszczona pożarami i restaurowana,
została uszkodzona w roku 1746 podczas gwałtownego huraganu. W latach
1773-1777 z polecenia arcybiskupa trwały prace przy restauracji świątyni17.
Przypuszczalnie zostały one ukończone w roku 1777, mimo trwającego konfliktu między dostojnikami kościelnymi a architektem odpowiedzialnym za
renowację świątyni.
Arcybiskup Wacław Hieronim Sierakowski zatrudnił do restauracji kolegiaty w Jarosławiu architekta Walentego Haltmana. Architekt związany był
wcześniej z działalnością fundatorską Urszuli z Branickich Lubomirskiej
(ok. 1687-1776)18. Być może to z jej poruczenia pracował w 1741 r. przy
kościele karmelitanek trzewiczkowych we Lwowie, a następnie dla brata
Lubomirskiej, hetmana polnego, Jana Klemensa Branickiego (1689-1771).
W tym też czasie stał się Haltman architektem ówczesnego biskupa przemyskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego. Pozostał w jego służbie nawet
po przejściu Sierakowskiego na arcybiskupstwo lwowskie, pracując nadal
na terenie biskupstwa przemyskiego19.
Z 25 stycznia 1776 r. pochodzi, wysłany z Dunajowa, list abpa Wacława
Hieronima Sierakowskiego. Hierarcha informował w nim nieznanego adresata, aby P. Architekt Halmann Tysiąc pięćset ze wszystkim na Rok iuż to i na
expensis dla koni i ta kwota pensyi Rocznej dysponuję, aby nie z kasy Probostwa Jarosławskiego niech zupełnie cała kwota idzie i expensuie się na Fabrykę kościoła Kolegiaty Jarosławskiej, ale z kasy Skarbu mego od Xa Podskarbiego mego wypłacona była corocznie punktualnie i niezawodnie. O przeszłe
zaś nieopłacenie niech tenże Podskarbi ściśle i rzetelnie z P. Hetmanem [sic!]
porachunki czyni, przy kanoniku Pruskim Audytorze i mającym wiadomość
i interesującym się do tego wszystkiego, niech zupełnie sprawiedliwie bez
17 E. Bruda, Sierakowski Wacław Hieronim, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa-Kraków 1996, t. 37, s. 312.
18 Urszula z Branickich była żoną Jana Kazimierza Lubomirskiego (zm. 1736/37), starosty bolimowskiego. Lubomirska, fundatorka kościoła i klasztoru misjonarzy w Głogowie Małopolskim (1763-1766), wzniosła pałac w Rudnie, przy którym założyła pierwszy
w Polsce, opisany przez Elżbietę Drużbacką (ok. 1695-1765), romantyczny ogród zwany
Reyradą (1740 r.).
19 J. Kowalczyk, Świątynie późnobarokowe na Kresach. Kościoły i klasztory w diecezjach
na Rusi Koronnej, Warszawa 2006, s. 27-28.
129
¶
Irena Rolska
krzywdy tegoż P. Haltmana uspokoi i zakończy z nim20. List był odpowiedzią
na prośbę Walentego Haltmana, który pisał do arcybiskupa w sprawie kwoty
1960 zł – pieniędzy należnych mu za pracę przy kolegiacie w Jarosławiu.
Architekt skarżył się arcybiskupowi, że wynagrodzenie za pracę pozwoliłoby mu na spłacenie zaciągniętych długów, przetrwanie zimy, posłanie dzieci do szkół, zwłaszcza jak podkreślał, że w Jarosławiu niezmierna drożyzna.
Tak ciężki okres udało się przetrwać Haltmanowi dzięki, jak pisał, robocie
blisko Jarosławia w dobrach u Grabińskiego i Morskiego21.
Prace Walentego Haltmana przy kolegiacie jarosławskiej trwały przynajmniej do 1777 r. Architekt pożyczał z fabryki kolegiaty pieniądze, których
nie oddawał. Według kolejnego listu nieznanego nadawcy i odbiorcy, a zapewne są to listy dostojników kościelnych, Haltman miał brać również ze
skarbu abpa Wacława Hieronima Sierakowskiego: brał pieniądze zawsze
kiedy chciał, y kiedy były, in vim salarii sui, bez żadnego porachunku z Skarbem. Gdy zaś będąc od JW. WM Pana Dobrodzieja przestrzeżony, że y Skarbu Fabrycznego bierze22. Ponieważ Walenty Haltman miał stale pretensje
o wynagrodzenie, został sporządzony przez dostojników kościelnych rejestr
pieniędzy wydanych ze skarbu abpa Wacława Hieronima Sierakowskiego
i fabryki kolegiaty w Jarosławiu. W 1771 r. Walenty Haltman otrzymał 108 zł
od kanonika Pruskiego na „dozór” fabryki jarosławskiej23; w 1772 r. pobrał
400 zł, w 1773 r. ze skarbu w Dunajowie kolejne 400 zł, a z fabryki kolegiaty
800 zł; w 1774 r. 640 zł; w 1775 r. od podskarbiego 1140 zł, a z kasy fabryki
pożyczył 110 zł24. Następny rejestr dotyczył kolejnych wydatków Haltmana związanych z restauracją kolegiaty w Jarosławiu. W 1772 r. od kapituły
jarosławskiej architekt wziął pensji 400 zł, w rok później na sprowadzenie
materiałów do budowy 1660 zł i 400 zł pensji; w 1774 r. jego uposażenie
wynosiło 1000 zł. Wynagrodzenie Haltmana za prace przy kolegiacie w Jarosławiu w latach 1772-1774 opiewało na 1800 zł, a 1660 zł przeznaczono na remont kościoła25. Pobieranie pieniędzy przez Walentego Haltmana
z dwóch źródeł, jakim był z jednej strony tzw. skarb arcybiskupa lwowskiego, a z drugiej kasa fabryki kolegiaty jarosławskiej, a także prawdopodobnie
20 List arcybiskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego, sygn. 1059/LVII, Listy z XVIII w.
w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej jako Ossolin.).
21 Tamże.
22 List Walentego Haltmana z Przemyśla z 2 marca 1787, sygn. 1060/LVII (Ossolin.); List
ze Zborowa z 31 marca 1784, sygn. 1061/LVII (Ossolin.).
23 Pokwitowanie W. Haltmana, sygn. 1055/LVII (Ossolin.).
24 Regestr wybranych Pieniędzy z Kasy Fabryki Kolegiaty Jarosławskiey na zasługi Im Pana
Haltmana Architekta JM X. Arcybiskupa Lwowskiego przez Lata wypisany, sygn. 1058/LVII
(Ossolin.).
25 Regestr wydanych Pieniędzy JmPu Walentemu Haltmanowi Architektowi Fabryki Kościoła Kolegiaty Jarosławskiey, sygn. 1056/LVII (Ossolin.).
130
O kolegiacie pw. Wszystkich Świętych w Jarosławiu ¶
nierzetelność architekta i bałagan, jaki nastąpił po śmierci abpa Sierakowskiego, doprowadziły do tego, że jeszcze w 1787 r. nie rozliczono Haltmana
z wydatków związanych z restauracją kolegiaty26.
Nie wiemy jaki był zakres prac wykonanych przez Walentego Haltmana
przy renowacji kolegiaty. Już na początku XIX w. kościół był w bardzo złym
stanie, m.in. zawaleniem groziła wysoka wieża. W 1807 r., na polecenie
władz austriackich, świątynia została rozebrana, a tym samym zniknął jeden z najbardziej charakterystycznych elementów panoramy Jarosławia.
26
List Walentego Haltmana..., dz. cyt.
131