Katastroficzna wizja przyszłości świata w „Szewcach” S

1
Katastroficzna wizja przyszłości świata w „Szewcach” S. I. Witkiewicza.
Stanisław Ignacy Witkiewicz - WitKacy (1885-1939) - Autoportret, 1913.
Autor dramatu „Szewcy” był wyjątkową postacią w sztuce lat międzywojennych.
Ojciec jego, wybitny krytyk, malarz i pisarz, zadbał o gruntowną i wszechstronną edukację
syna. Przyszły dramaturg, kształcony przez rodziców i prywatnych nauczycieli, posiadał
liczne talenty: malował, interesował się matematyką i naukami przyrodniczymi, filozofią i
2
muzyką. Kiedy wybuchła wojna, wziął w niej udział wiążąc nadzieje na wyzwolenie ojczyzny
z obozem, w którym znajdowały się: Rosja, Francja i Anglia. Będąc w Rosji, brał udział w
rewolucji październikowej. Tam ujrzał oczyma wyobraźni przyszłość świata. Rewolucja
wywarła ogromny wpływ na kształtowanie się poglądów Witkiewicza. Doświadczenia
wówczas zdobyte, stały się źródłem jego katastrofizmu i przekonania o nieuchronności
przewrotu. Po powrocie do Polski rozpoczął działalność artystyczną. Był znanym malarzem,
pisał dramaty, powieści, rozprawy filozoficzne i artykuły poświęcone problematyce Czystej
Formy. Uważał, że sztuka nie może być podporządkowana żadnym celom (narodowym,
społecznym, politycznym, dydaktycznym), powinna dotykać zagadnień egzystencjalnych,
tajemnicy bytu, faktu nagiego istnienia. Teatr jako dziedzina Czystej Formy, winien
odsłaniać treści istotniejsze od zewnętrznej realności, dramat powinien być wolny od
postaci prawdopodobnych psychologicznie i od realistycznej fabuły. Swej teorii Czystej
Formy artysta nie wyrzekł się do końca życia, ale na czas pisania dramatu „Szewcy”, jakby
o niej zapomniał. Utwór poświęcony został analizie, diagnozie i prognozie stanu
społeczeństwa i kultury. Treścią dramatu jest historia rewolucji dokonującej się w trzech
fazach i formach:
a) pucz faszystów,
b) rewolucja socjalistów - szewców,
c) rewolucja technokratów, wprowadzających ustrój uniformistyczny.
Zasada potrójności uwidacznia się w wielu elementach i pełni funkcję zasady
strukturalnej:
- trzy rewolucje tworzą fabułę dramatu, bohaterowie reprezentują trzy klasy społeczne
(arystokracja, klasa średnia, plebs),
- zilustrowane są trzy ideologie: kapitalistyczna, faszystowska i komunistyczna,
- tytułowych szewców jest trzech,
- sztuka dzieli się na trzy akty.
Miejscem akcji jest warsztat szewski „wysoko ponad doliną, jakby w górach wysokich”.
Miejsce to staje się czymś w rodzaju obserwatorium, z którego widać świat. Z takiej pozycji
patrzy autor na rozwój wydarzeń, do warsztatu przychodzą reprezentanci innych klas, w
nim toczy się praca i ideologia. W I akcie szewcy są głodni i zapracowani, zaś arystokraci
(Księżna Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka - Podberezka) i burżuazja (prokurator Scurvy)
cierpią z powodu snobizmu i tęsknią za uczuciem metafizycznym. Akt ukazuje rozkładający
się kapitalizm oraz wzajemne stosunki klas społecznych. Sajetan Tempe - mistrz szewski filozofuje: „Kona ona ludzkość pod gniotem cielska gnijącego kapitalizmu”. Dokonuje się pucz
faszystowski.
----------------pucz - dokonanie zamachu stanu przez niedużą grupę spiskowców.
faszyzm - forma dyktatury kapitału finansowego.
3
Pierwszy etap historii świata kończy się wtargnięciem Dziarskich Chłopców pod wodzą
Scurvego, który został ministrem i bierze udział w zaprowadzaniu faszyzujących rządów
silnej ręki. Szewcy oraz Księżna zostają aresztowani i osadzeni w więzieniu. Przeżyła się
ideologia kapitalistyczna, powstała faszystowska. W II akcie szewcy pozostający w więzieniu
i pozbawieni pracy uświadamiają sobie, że właśnie praca stanowiła o ich sile, brak jej
sprawia, że są nikim. Marzenie o niej popycha szewców do buntu. W odruchu rozpaczy
dopadają narzędzi i wszczynają wielkie „szewczenie”. Równocześnie wybuchają rozruchy
sprowokowane przez Puczymordę. Rewolucja wynosi Sajetana na wodza.
Czeladnicy delektują się władzą, bogactwem, używaniem życia, uczą się pogardy dla
innych ludzi. Mieli koncepcję cofnięcia kultury, lecz zapomnieli o niej. W języku
Witkiewicza „cofnięcie kultury” oznacza powstrzymanie, a następnie odwrócenie ewolucji
historii wiodącej do społeczeństwa zautomatyzowanego. Szewcy sprawujący władzę
„przeszli na druga stronę”, spełniła się przepowiednia Scurvego, który dowodził, ze szewcy
maja idee dopóty, dopóki są „po drugiej stronie”; gdy tylko dojdą do władzy, nie będą lepsi
od tych, których odsunęli. Tak się stało: zdradzili sojuszników, zabili swego mistrza i wodza
Sajetana Tempe. Rewolucja socjalistów - szewców doprowadziła do tego, że świat „zszedł na
psy”. Szewcy są tylko marionetkami, prawdziwą władzę posiada Tajny Rząd. Wysłannikiem
jego jest Hiper - Robociarz, a towarzysze Abramowski i X są dygnitarzami. Tajny Rząd
ujawnia się, gdy świat szewców znajduje się w stadium ostatecznego rozkładu. Chaos i
dekadencję usiłuje wykorzystać Księżna dla dokonania zamachu stanu. Wzywa mężczyzn
do ukorzenia się przed nią jako wcieleniem Wiecznej Kobiecości. Niewiele brakowało, aby
osiągnęła swój cel, lecz Tajny Rząd jest silniejszy i - jak się okazuje - odporny na erotyczne
zabiegi. Dekadencja epoki szewców zostaje zastąpiona perspektywą przyszłościową.
Dygnitarze Tajnego Rządu zapowiadają, że epoka absolutnej mechanizacji jest już blisko.
Posługują się nowomową, żargonem technokratów nowej władzy. W społeczeństwie, które
ma powstać, nie będzie już religii, sztuki, filozofii, nie będzie żadnego indywiduum.
Przetrwa Księżna, bo jej erotyczna władza jest feniksem odradzającym się z popiołów każdej
rewolucji. Ta władza utrzymuje się w czasie wszystkich przewrotów i rewolucji, podlega jej i
szewc i minister. Następnych rewolucji już nie będzie, gdyż nie będzie ludzi, którzy mogliby
je wywołać. Istoty ludzkie będą tylko kółkami i trybikami w doskonałej machinie
społecznej. Sajetan Tempe - indywidualista i filozof - nie boi się już niczego, nawet śmierci.
Ciężko ranny wyjawia swoją prawdę: „jedna jest dobra rzecz na świecie, to indywidualne
istnienie w dostatecznych warunkach materialnych”. Nawet tak minimalistycznego programu
nie można wcielić w życie, bo nie będzie już istnienia indywidualnego, wszystko ma zostać
oddane
pod
władzę
zbiorowości.
Właśnie
ten
fakt
stanowi
najistotniejszą
treść
katastrofizmu Witkiewicza w wersji wyrażonej w „Szewcach”.
Witkiewicz był jednym z największych w sztuce polskiej indywidualistą. Wiek XX
przerażał go mechanizacją, materializmem, techniką, pogardą dla osobowości ludzkiej.
Artysta uważał, że zadaniem kultury powinna być ochrona jednostki, jej wolności i
4
niezależności. Wydarzenia historyczne (I wojna światowa, rewolucja w Rosji) szły na przekór
jego oczekiwaniom. Witkiewicz widział w tym zapowiedź nadchodzącej epoki kolektywów, w
której o losach człowieka, świata i kultury decydować będą nie genialne jednostki, ale
zbiorowości. Przeczuwał zbliżający się ostateczny kres i katastrofę wolności sztuki i
cywilizacji. To
poczucie
nadciągającej
zagłady
stało
się
podstawą
jego
poglądów
historiozoficznych, które najpełniej i najboleśniej wyłożył w dramacie „Szewcy”. Przyszłość
świata malowała się w czarnych kolorach. Wydarzenia rewolucyjne w Rosji przekonały
dramaturga, że rewolucja jest nieunikniona. Jedna rewolucja pociągnie za sobą następne.
Z dramatu jasno wynika, że ustroje i ideologie społeczne wynikają z siebie. Nowe systemy
powstają z tego, co wytworzyły poprzednie. Dawny komunista Hiper - Robociarz i dawny
faszysta Gnębon Puczymorda byli więźniami kolejnych systemów, potem zgodnie pomagali
w tworzeniu trzeciej formy dyktatury.
Witkiewicz przewidział przyszłość świata i wizja ta przeraziła go. Nie chciał żyć w
społeczeństwie „zmechanizowanym”: bez indywidualności, bez kultury, sztuki, filozofii.
Tymczasem świat szedł w tym kierunku, co potwierdził wybuch II wojny światowej. Kiedy
Niemcy wkroczyli do Polski, dramaturg wraz z falą uciekinierów powędrował na wschód. Na
wieść o rosyjskiej napaści na kraj z drugiej strony, popełnił samobójstwo. Był pewien, że
świat powojenny będzie odpowiadał jego najgorszym przewidywaniom. Nie chciał żyć w
takim świecie.
5
6
Stanisław Ignacy Witkiewicz - WitKacy (1885-1939) - Autoportret, 1938.