Dyrektywa o prawach ofiar

CENTRE FOR
EUROPEAN
CONSTITUTIONAL
LAW
THEMISTOKLES AND DIMITRIS TSATSOS FOUNDATION
Victims
Protection eu
Protecting Victims’ Rights in the EU:
The theory and practice of diversity of treatment during the criminal trial
Dyrektywa o prawach ofiar
Ochrona ofiar przed, w trakcie i po procesie
karnym jest jednym z priorytetów Komisji
Europejskiej. Decyzja Ramowa Rady o pozycji
jednostek w postępowaniu karnym z 2001 r.
ustanowiła minimalne standardy w przedmiocie
praw oraz potrzeb ofiar w postępowaniu karnym
w ramach Unii Europejskiej. W konkluzjach
Raportów dotyczących implementacji Decyzji
Ramowej (z 2004 i 2009 r.) stwierdzono, że
rzeczone przepisy prawa UE nie osiągnęły zamierzonego celu zapewnienia adekwatnej ochrony
ofiar w ramach Unii Europejskiej. Dyrektywa
2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r.,
ustanawiając minimalne standardy dotyczące
praw, wsparcia oraz ochrony ofiar przestępstw,
zastępująca Decyzję Ramową 2001/220/WSiSW (Dyrektywa o prawach ofiar) jest krokiem
naprzód, nie tylko poprzez uregulowanie tychże
praw w formie dyrektywy ale także poprzez
wzięcie pod uwagę doświadczeń związanych z
Decyzją Ramową oraz przez wprowadzenie
nowych praw. Dyrektywa została uchwalona w
październiku 2012 r., zastępuje Decyzję Ramową i
ustanawia nowe ramy prawne dla regulacji
uznania, traktowania z szacunkiem, ochrony oraz
wsparcia dla ofiar i ich dostępu do wymiaru
sprawiedliwości. Termin na transpozycję
Dyrektywy upływa 16 listopada 2015 r.
Dyrektywa o prawach ofiar uznaje potrzebę zindywidualizowanego traktowania ofiar i
wprowadza pięć rodzajów uregulowań:
a) środki dotyczące traktowania z szacunkiem i uznania za ofiarę, które odnoszą się do uznania jednostki
za ofiarę oraz traktowania tejże osoby z szacunkiem przez wymiar sprawiedliwości oraz przez społeczeństwo.
b) środki służące ochronie przed zastraszaniem, odwetem oraz zapobiegające kolejnym krzywdzącym
działaniom przez oskarżonego lub podejrzanego oraz ochrona przez krzywdzącymi działaniami w
trakcie postępowania przygotowawczego oraz postępowania przed sądem.
c) środki dotyczące wsparcia mające na celu umożliwienie udzielenia natychmiastowej pomocy po
popełnionym przestępstwie, długoterminowej fizycznej oraz psychologicznej pomocy oraz praktycznej
pomocy w trakcie postępowania, celem pomocy ofiarom w zrozumieniu oraz uczestniczeniu w
postępowaniu oraz celem ograniczenia cierpienia.
d) przepisy zmierzające do zapewnienia dostępu ofiar do szeroko pojętego wymiaru sprawiedliwości oraz
e) przepisy dotyczące rekompensaty i naprawdy szkód albo przez odszkodowanie płatne przez państwo
albo przez sprawcę.
With financial support from the Criminal Justice Programme of the European Union
Projekt badawczy
Projekt „Ochrona praw ofiar w Unii Europejskiej:
Teoria i praktyka zróżnicowanego traktowania w
trakcie procesu karnego” [JUST/2011/JPEN/AG
/2919] jest realizowany przez Centrum Europejskiego Prawa Konstytucyjnego - Fundacja
Themistokles i Dimitris Tsatsos (www.cecl.gr), we
współpracy z Institute for Advanced Legal Studies,
School of Advanced Study, University of London
(www.ials.sas.ac.uk).
W ramach prac badawczych dokonano analizy
porównawczej przepisów prawa oraz ram instytucjonalnych w państwach członkowskich w
zakresie materii objętych Dyrektywą. Celem była
identyfikacja ex ante ewentualnych ograniczeń
lub luk wpływających negatywnie na implementację
i skuteczność Dyrektywy. Najważniejszymi celami
Projektu było:
a) przygotowanie inwentarza przepisów prawa, instytucji oraz praktyk, które wzbogaciłyby wiedzę o
implementacji tej Dyrektywy,
b) przygotowanie inwentarza mechanizmów stosowanych dla wsparacia ofiar, identyfikacji ofiar o
szczególnych potrzebach oraz wzmacniających ochronę ofiar podczas postępowania karnego,
c) podjęcie próby identyfikacji ex ante adekwatności przepisów Dyrektywy do szczególnych problemów
w państwach członkowskich,
d) podjęcie próby identyfikacji potencjalnych niedociągnięć w implementacji Dyrektywy, które mogą mieć
wpływ na jej skuteczność.
Efektem prac jest raport porównawczy oraz konkretne rekomendacje dla efektywnej
implementacji Dyrektywy, zarówno z perspektywy Komisji Europejskiej, jak i państw
członkowskich.
Metodologia
Projekt był realizowany przez zespół korespon-
w wyniku 3-4 wywiadów przeprowadzanych z
dentów krajowych reprezentujących 27 państw
reprezentantami policji, prokuratury, adwokatury,
członkowskich UE oraz przez zespół koordynujący,
organizacji pozarządowych oraz innych
w skład którego wchodziło 5 ekspertów. Prace
podmiotów zaangażowanych w ochronę ofiar
badawcze przebiegły w dwóch odrębnych etapach
przestępstw.
obejmujących zebranie danych oraz analizę: a)
Raport porównawczy miał na celu identyfikacje
zebranie oraz analiza danych na poziomie krajowym
trendów w zakresie przepisów krajowych o
(raporty krajowe) oraz b) analiza porównawcza
ochronie ofiar (w odniesieniu do przepisów
dokonana na podstawie raportów krajowych.
Dyrektywy), ocenę ex ante ich efektywności oraz
Raporty krajowe zostały przygotowane przy
przygotowanie konkretnych rekomendacji dla
uwzględnieniu badań krajowych polityk, przepisów
poprawienia implementacji oraz skuteczności
prawa oraz źródeł wtórnych oraz danych zebranych
Dyrektywy.
With financial support from the Criminal Justice Programme of the European Union
Wyniki badań:
Główne wyniki analizy porównawczej są następujące:
Ofiary: nowy podmiot w krajowym systemie karnym
Dyrektywa wprowadza głębokie zmiany w raison d'être oraz funkcji wymiaru sprawiedliwości w sprawach
karnych. W szeregu państw europejskich, wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych jest
skonstruowany wokół oskarżonego oraz jego/jej praw. Te systemy muszą teraz przekształcić się w
model “policentryczny” aby stworzyć miejsce dla jeszcze jednego podmiotu o określonych potrzebach i,
w większości wypadków, słabiej określonej roli. Zasadniczym wyzwaniem dla państw członkowskich
jest jasne określenie roli ofiar we wszystkich etapach postępowania karnego.
Kto jest ofiarą?
Odpowiedź na proste pytanie: „Kto jest ofiarą?” nie jest prosta. Komplikacje powoduje fakt, iż termin
„ofiara” jest używany w Dyrektywie w znaczeniu ogólnym, natomiast w krajowych systemach prawnych
ma on różne znaczenie semantyczne. Źródłem innych trudności jest fakt, iż w krajowych porządkach
prawnych istnieją inne terminy związane albo pokrywające się z terminem „ofiara”. To powoduje
utrudnienia, jako że relacje między tymi zróżnicowanymi terminami nie są zawsze oczywiste lub
jasne. Zdefiniowanie w sposób precyzyjny kto jest uważany za ofiarę w prawie krajowym oraz relacje
z innym podmiotami w krajowym wymiarze sprawiedliwości w sprawach karnych jest fundamentalnym
wymogiem, którego spełnienie jest kluczowe dla zapewnienia skuteczności Dyrektywy.
nowe podejście dla zapewnienia ochrony: indywidualne
oraz holistyczne wsparcie
Dyrektywa wprowadza nowy model ochrony, który stanowi wyznacznik dla wsparcia udzielanego
ofiarom: potrzebę indywidualnego podejścia przy ocenie wymaganej ochrony oraz potrzebę holistycznego
wsparcia przed i w trakcie postępowania. Te dwa filary nie są adekwatnie odzwierciedlone w prawie
oraz praktyce krajowej: państwa członkowskie albo nie mają procedur dla weryfikacji wymaganej
ochrony albo ograniczają ją do grup o szczególnych potrzebach, podczas gdy często zachodzą
nieporozumienia odnośnie instrumentarium przeznaczonego dla świadków lub innych podmiotów.
Podsumowując, na chwilę obecną, zindywidualizowane podejście oraz holistyczne wsparcie nie
wydają się być bezpośrednio i bezwarunkowo związane ze statusem ofiary. Zapewnienie tego związku
jest kluczowym wyzwaniem dla efektywnej implementacji Dyrektywy o ochronie ofiar.
wspólne standardy dla wsparcia i ochrony?
Poziom wsparcia dla ofiar w poszczególnych państwach członkowskich jest bardzo zróżnicowany: od
nieistniejącego, przez podstawowy do bardzo rozwiniętego. Mechanizmy świadczenia pomocy, struktura
oraz organizacja także są bardzo zróżnicowane. Przy tak radykalnych różnicach w zakresie pomocy,
rodzaju podmiotów świadczących pomoc oraz stabilnością źródeł finansowania, zharmonizowany
With financial support from the Criminal Justice Programme of the European Union
system wsparcia dla ofiar wydaje się być, na tym etapie, utopią. Niemniej jednak, ważne jest aby
państwa członkowskie jasno określiły jak minimalne standardy ochrony, wprowadzone przez Dyrektywę
w odniesieniu do prawa ofiar do dostępu do wsparcia, będą zrealizowane oraz jak, w średnio i długo
okresowej perspektywie, rozwiną się w bardziej zharmonizowany system ochrony w Europie.
diabeł tkwi w finansach
Szereg praw przewidzianych w Dyrektywie wymaga nakładów finansowych i ma implikacje budżetowe
dla zapewnienia niezbędnej infrastruktury lub funduszy niezbędnych dla stworzenia, utrzymania
mechanizmów ochrony praw lub zakupu usług w tym zakresie. Diabeł nie tkwi w szczegółach, diabeł
tkwi w finansach. Ochrona praw ofiar nie może być odstawiona na boczny tor ze względu na
ograniczone zasoby finansowe lub inne priorytety. W tym kontekście, istotnym wymogiem dla
zapewnienia skuteczności Dyrektywy jest przeznaczenie przez państwa członkowskie funduszy niezbędnych dla implementacji.
prawa ofiar muszą stać się częścią praktyki właściwych organów
Szereg państw członkowskich nie dokonało konsolidacji praw ofiar w szczegółowym zakresie
odpowiadającym wymogom przewidzianym przez Dyrektywę. Jednakże efektywna implementacja
Dyrektywy wykracza poza formalną transpozycję jej przepisów i wymaga aby prawa ofiar stały się
częścią codziennej praktyki policji, prokuratury oraz innych organów mających kontakt z ofiarami. W
praktyce jest to jedno z największych wyzwań dla skutecznego stosowania Dyrektywy, które
wymaga stałego monitorowania sytuacji, włączając uwagi zgłaszane przez ofiary.
zapewnienie znajomości praw
Prawa ofiar są obecnie zapewnione w wielu instrumentach prawa krajowego o zróżnicowanej wartości normatywnej i znaczeniu praktycznym. To rozdrobnienie i fragmentacja może wpłynąć negatywnie na znajomość praw ofiar, jak również ich skuteczne stosowanie przez właściwe organy krajowe.
Jest bardzo ważne aby państwa członkowskie zapewniły, zgodnie z standardami własnej kultury
prawnej oraz tradycji, spójne i przystępne ramy prawne oraz adekwatną znajmość przepisów prawa
przez wszystkie zainteresowane strony, a w szczególności ofiary.
wspólne zasady postępowania między podmiotami a instytucjami
Ochrona ofiar oraz wsparcie wymaga zaangażowania szeregu instytucji, włączając m.in. policję,
prokuraturę, służby ochrony ofiar, służby medyczne. Te podmioty winny działać w sposób
skoordynowany, celem odpowiedzi na podwójne wyzwanie - oferowanie adekwatnego poziomu
ochrony i wsparcia, z jednej strony, oraz zapewnienie racjonalności wydatków, z drugiej. Skuteczna
implementacja dyrektywy wykracza poza tradycyjne szkolenia oraz mechanizmy odesłania i wymaga
wspólnych zasad postępowania przy świadczeniu ochrony przez wszystkie zaangażowane
podmioty, zarówno publiczne i prywatne.
With financial support from the Criminal Justice Programme of the European Union
Dowiedz się więcej o ochronie ofiar
w Unii Europejskiej
Strona internetowa Projektu oferuje bogaty katalog materiałów dotyczących ochrony ofiar w 27
państwach członkowskich. Materiały obejmują akty prawne, informacje o aktach prawnych oraz ramach
instytucjonalnych w państwach członkowskich, raporty krajowe, raport porównawczy oraz konkluzje i
rekomendacje. Strona jest dostępna pod adresem www.victimsprotection.eu
CENTRE FOR
EUROPEAN
CONSTITUTIONAL
LAW
THEMISTOKLES AND DIMITRIS TSATSOS FOUNDATION
Kontakt
Centre for European Constitutional Law
43, Akadimias str, 10672 Athens, Greece
Tel: +30 210 3623089, 3623506, 3623634,
3623736, 3623029, 3623391
Fax: +30 210 3390522
e-mail: [email protected]
Biuletyn został przygotowany przy wsparciu finansowym Programu Unii Europejskiej “Criminal
Justice Programme of the European Union”. Za jego treść odpowiadają Centre for European
Constitutional Law - Themistocles & Dimitris Tsatsos Foundation oraz Institute for Advanced Legal
Studies, University of London i w żadnym stopniu nie odzwierciedlają poglądów prezentowanych
przez Komisję Europejską.
With financial support from the Criminal Justice Programme of the European Union