PP 6.indd
Transkrypt
PP 6.indd
ROzmOwA mIesIąCA Na straży płuc Ziemi Przyszłość polskich lasów, jako dobra narodowego, zależy przede wszystkim od nas samych. O tym, jaka będzie, zadecyduje wiele czynników, począwszy od właściwej edukacji społecznej już na poziomie przedszkolnym, a skończywszy na szerokiej współpracy Lasów Państwowych z wieloma służbami, głównie z Państwową Strażą Pożarną i ochotniczymi strażami pożarnymi – mówi dyrektor generalny Lasów Państwowych dr inż. Marian Pigan. Lasy Państwowe obchodziły w ubiegłym roku jubileusz 85-lecia. W okresie tym nie brakowało różnych historycznych zakrętów i zmian organizacyjnych. Jak je przetrwaliście? To zasługa przede wszystkim moich poprzedników, których pracę i pasję staram się godnie kontynuować. Nasza historia zaczęła się tuż po odzyskaniu niepodległości, w 1918 r., kiedy to zapadły pierwsze decyzje ukierunkowane na tworzenie administracji leśnej. W 1920 r. utworzono cztery zarządy okręgowe lasów państwowych: w Warszawie, Radomiu, Siedlcach i Lwowie, nadzorowane przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych. W 1924 r. powstało przedsiębiorstwo Polskie Lasy Państwowe, któremu ówczesny prezydent Polski Stanisław Wojciechowski powierzył gospodarowanie polskimi lasami. Stało się to za sprawą podpisanych przez prezydenta rozporządzeń: z 28 czerwca – o statucie polskich lasów państwowych oraz z 30 grudnia – o organizacji i administracji lasów państwowych. W latach 30. XX w. pierwszy dyrektor Lasów Państwowych – Adam Loret nakreślił wizję funkcjonowania organizacji. W 1934 r. z jego inicjatywy przeprowadzono modernizację LP. Zmniejszono liczbę dyrekcji LP do dziewięciu. Liczba nadleśnictw wynosiła 434. Lasy państwowe zajmowały wówczas powierzchnię ponad 3,3 mln ha. Wybuch II wojny światowej przerwał ich dynamiczny rozwój. Gospodarka prowadzofot. K. Fronczak/archiwum DGLP PP 6.indd 7 na na terenach zajętych przez hitlerowskie Niemcy i Związek Radziecki miała charakter rabunkowy. Wielu leśników oddało życie podczas walk. Szacuje się, że łącznie na wszystkich frontach II wojny światowej walczyło ich około 11 tysięcy. Wielu zamordowano w Katyniu, Miednoje i Charkowie. Adam Loret został aresztowany 19 września 1939 r. i zaginął. A jak było po wojnie? Po wojnie państwo przejmowało na własność lasy, tartaki, zakłady przerobu drewna i innych produktów leśnych. Powierzchnia lasów państwowych zwiększyła się wtedy do ponad 6 mln ha. Lata PRL-u to czas narzucanych odgórnie norm i wielkości pozyskiwanego surowca, które często kłóciły się z zasadami racjonalnej gospodarki leśnej. Kolejny przełom czekał Lasy Państwowe w latach 90. XX w., w związku ze zmianą ustrojową. Zarządzanie lasami ujęto w ustawie o lasach, najważniejszym dla organizacji dokumencie. Jej uchwalenie w 1991 r. przesunęło akcenty działalności LP. Podkreślono konieczność trwałego zachowania lasu i ciągłości jego wielofunkcyjnego użytkowania przez obecne i przyszłe pokolenia. Wejście w życie tej ustawy spowodowało przemianowanie Naczelnego Zarządu LP na Dyrekcję Generalną LP, a OZLP na regionalne dyrekcje LP. W 1994 r. nadano Lasom Państwowym nowy statut. Ustawa wprowadziła pojęcie Służby Leśnej. Dr inż. Marian Pigan ukończył Technikum Leśne w Biłgoraju w 1992 r., a pięć lat później studia leśne w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W 1997 r. odbył staż w Nadleśnictwie Leżajsk. W latach 1998-2002 pracował w Nadleśnictwie Pszczyna, a od 2003 r. w Nadleśnictwie Kobiór. Od 1998 r. członek NSZZ „Solidarność”, od maja 2006 r. do grudnia 2007 r. – przewodniczący Krajowej Sekcji Pracowników Leśnictwa. W 2007 r. obronił doktorat. 19 grudnia 2007 r. został zastępcą dyrektora generalnego Lasów Państwowych do spraw marketingu, organizacji i rozwoju, a od 7 kwietnia 2008 r. jest dyrektorem generalnym LP. Lasy Państwowe to największa w Unii Europejskiej organizacja zarządzająca lasami należącymi do skarbu państwa. Jak duży teren jest w waszej jurysdykcji? Nasz kraj pod względem powierzchni lasów należy niewątpliwie do europejskich liderów. Gospodarujemy na niemal jednej trzeciej powierzchni Polski – części szczególnie cennej, bo rosną na niej lasy. Co ważniejsze, części systematycznie powiększającej się, gdyż dzięki staraniom leśników lasów przybywa. Lesistość kraju została zwiększona z 21 proc. w roku 1945 do 29 proc. obecnie. Od 1995 r. do 2008 r. powierzchnia lasów zwiększyła się o 310 tys. ha. Lasy zajmują dziś 29 proc. terytorium kraju, rosną na obszarze 9,1 mln ha. Zdecydowana większość to lasy państwowe, prawie 7,6 mln ha z nich zarządzane jest przez Państwowe Gospodarstwo Leśne LP. Podstawą prac zalesieniowych jest „Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrost lesistości do 30 proc. w 2020 r. i do 33 proc. w 2050 r. W polskich lasach, gdzie najczęściej występują drzewostany w wieku od 40 do 80 lat, a przeciętny wiek lasu wynosi 60 lat, coraz więcej jest drzew dużych, liczących ponad 80 lat. Od końca II wojny światowej powierzchnia takich lasów wzrosła z 0,9 mln ha do prawie 1,55 mln ha. W lasach żyje 65 proc. ogółu gatunków zwierząt. Jest więc o co walczyć i czego bronić. Jakie najważniejsze zadania stoją przed Lasami Państwowymi? Jednym z naszych podstawowych zadań jest udostępnianie lasów całemu społeczeństwu. Opieka państwa nad ogromną większością terenów leśnych zapewnia fundamentalną korzyść – swobodny dostęp do nich wszystkich obywateli. Każdego dnia ponad 25 tys. osób zatrudnionych w LP pracuje z zaangażowaniem po to, by polskie lasy przetrwały i rozwijały się. Czynią to w coraz lepszych warunkach. Naszą tradycję łączymy z najnowszymi osiągnięciami nauki i techniki. Wprowadzamy maszyny leśne najnowszej generacji, sprzęt pomiarowy, monitoringowy i inne narzędzia pracy, które zapewniają bezpieczeństwo, szybkość i skuteczność naszych działań. Ogromną wagę przykładamy do wykorzystania narzędzi informatycznych. System informatyczny LP, gromadzący dane i przetwarzający je, wspomaga zarządzanie lasami, planowanie działań gospodarczych i nadzór nad nimi. Organizacja Lasów Państwowych opiera się na zasadzie samofinansowania. Na czym ono polega? Przede wszystkim na tym, że nie korzystamy z pieniędzy podatników. Samofinansowanie w Lasach Państwowych możliwe jest dzięki istnieniu tzw. funduszu leśnego. Nadleśnictwa o dobrej kondycji finansowej przekazują tam nadwyżki, które są potem wykorzystywane przez inne jednostki. Z funduszu finansowane 6/2010 7 6-07-10 16:22:22 Rozmowa miesiąca są także inne przedsięwzięcia, w tym ogólnokrajowe – edukacja, badania naukowe, tworzenie infrastruktury, sporządzanie planów urządzenia lasu. Dzięki takiemu modelowi LP nie obciążają budżetu państwa – środki pochodzące ze sprzedaży drewna są przeznaczane na inne zadania, które ma do spełnienia organizacja. Jak wygląda model zarządzania w Lasach Państwowych? Model zarządzania w Lasach Państwowych oparty jest na trzech szczeblach. Pierwszy to dyrektor generalny LP, który powoływany jest przez ministra środowiska. Kieruje on organizacją m.in. przez wydawanie zarządzeń i decyzji. Jego organem doradczym jest Kolegium Lasów Państwowych, a jednostką centralną Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. Drugi szczebel to regionalne dyrekcje LP, których jest siedemnaście. Do ich zadań należy przede wszystkim nadzór nad podległymi jednostkami, koordynacja działań na swoim terytorium. Trzeci to 430 nadleśnictw. Prowadzą one gospodarkę leśną na podstawie planu urządzenia lasu. Kierujący jednostką nadleśniczy odpowiada za stan lasu na swoim terenie. Nadleśnictwa dzielą się na leśnictwa. Funkcję pomocniczą w stosunku do tych jednostek pełnią zakłady działające na terenie całego kraju lub w regionach. Do ogólnokrajowych należą: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych – wydaje czasopisma i literaturę, prowadzi stronę internetową LP, zajmuje się promocją i organizacją uroczystości, wystaw, eventów; Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych – koordynuje projekty środowiskowe Lasów Państwowych, wdraża programy dla programu operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, analizuje możliwości pozyskania środków pomocowych dla sektora leśno-drzewnego; Leśny Bank Genów Kostrzyca – gromadzi i przechowuje zasoby genowe drzew i krzewów, prowadzi badania ochrony zasobów; Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie – prowadzi Muzeum Leśnictwa, sprawuje mecenat nad twórczością artystyczną leśników, zajmuje się edukacją; Ośrodek Techniki Leśnej w Jarocinie – produkuje maszyny leśne; Ośrodek Rozwojowo -Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu – wdraża w LP nowe technologie, prowadzi szkolenia i kursy, produkuje filmy, zajmuje się 8 PP 6.indd 8 poligrafią; Zakład Informatyki Lasów Państwowych – tworzy oprogramowanie i bazy danych. Jakiego rodzaju działania podejmujecie, by chronić lasy przed pożarem? Wiedza o procesach zachodzących w przyrodzie i kontrola stanu środowiska leśnego pozwalają leśnikom na wczesną diagnozę zagrożeń. Każdego roku podejmują oni działania mające na celu zachowanie trwałości lasu i zwiększenie jego naturalnej odporności na czynniki szkodotwórcze. Zagrożenia dzieli się na trzy grupy: biotyczne – szkodliwe owady, grzyby patogeniczne, ssaki roślinożerne; abiotyczne – ekstremalne zjawiska atmosferyczne, na przykład silne wiatry, śnieg, ulewne deszcze, wysokie i niskie temperatury; antropogeniczne – wywołane przez człowieka, czyli pożary, zanieczyszczenia przemysłowe, zaśmiecanie lasu. Jak wiadomo, śmiertelnym zagrożeniem dla lasu jest ogień. Ochrona przeciwpożarowa oparta jest na sprawnym i skutecznie działającym systemie, dzięki któremu możliwe jest szybkie wykrywanie pożarów, alarmowanie odpowiednich służb ratowniczych i prowadzenie akcji gaśniczej. Elementy tego systemu to: punkty alarmowo-dyspozycyjne, działające we wszystkich regionalnych dyrekcjach LP i nadleśnictwach; sieć dostrzegalni przeciwpożarowych, z których prowadzi się obserwację lasu; sieć punktów prognostycznych i pomocniczych, wyposażonych w odpowiednią aparaturę do pomiaru wilgotności ściółki sosnowej i powietrza, w których określa się aktualny stopień zagrożenia pożarowego lasu; sieć łączności radiotelefonicznej; sieć dojazdów pożarowych; bazy sprzętu do gaszenia pożarów lasu; sieć punktów czerpania wody; pasy przeciwpożarowe, oddzielające las od obiektów stanowiących zagrożenie pożarowe, takich jak parkingi leśne, linie kolejowe, zakłady przemysłowe, drogi publiczne, poligony wojskowe. W okresie zwiększonego zagrożenia pożarowego działają również leśne bazy lotnicze. Stacjonują w nich samoloty i śmigłowce, które są wykorzystywane do patrolowania obszarów leśnych i gaszenia pożarów. Okresowy zakaz wstępu do lasu to sposób na zapewnienie bezpieczeństwa z jednej strony człowiekowi, z drugiej – lasom i ich mieszkańcom. Wprowadzany jest decyzją nadleśniczego, gdy wystąpi duże zagrożenie pożarowe – jeżeli przez kolejnych pięć dni wilgotność ściółki sosnowej, mierzona o godz. 9 rano, będzie niższa niż 10 proc. Zakaz ten pozwala na sprawniejsze prowadzenie działań przeciwpożarowych i zredukowanie niebezpieczeństwa dla ludzi mogących znaleźć się podczas pożaru na terenie lasu. Nad jego przestrzeganiem i w ogóle bezpieczeństwem czuwa 15 tys. pracowników Służby Leśnej oraz tysiąc strażników leśnych, którzy mogą w szczególnie drastycznych sytuacjach łamania przepisów obowiązujących w lesie ukarać sprawcę mandatem do wysokości nawet 500 zł. W jaki sposób prognozujecie zagrożenia pożarowe i jakie lasy nich przodują? Czynimy to poprzez jednostki organizacyjne Lasów Państwowych, które codziennie określają stopnie zagrożenia pożarowego lasu dla 42 stref prognostycznych, nieobejmujących obszarów górskich. Aktualne prognozy zagrożenia pożarowego i wspomniane okresowe zakazy wstępu do lasu przygotowuje natomiast Samodzielna Pracownia Ochrony Przeciwpożarowej Lasu Instytutu Badawczego Leśnictwa. Jak wiadomo, największe zagrożenie pożarowe stwarzają lasy iglaste, przede wszystkim sosna, która rośnie na 69 proc. powierzchni leśnej w PGL LP oraz na 63 proc. lasów prywatnych i gminnych. Dominacja sosny wynika ze sposobu prowadzenia gospodarki leśnej w przeszłości. Kiedyś monokultury, czyli uprawy jednego gatunku, były odpowiedzią na duże zapotrzebowanie przemysłu na drewno. Takie lasy okazały się jednak mało odporne na czynniki klimatyczne. A jeśli pożar już powstanie, jaka jest wasza rola w przeciwdziałaniu mu? W każdym nadleśnictwie znajduje się co najmniej jedna jednostka wyposażona w lekki sprzęt gaśniczy i przygotowana do działań. Nie ma jednak co ukrywać, że sprzęt, którym dysponujemy, pozwala nam reagować skutecznie tylko wówczas, gdy pożar jest w zarodku, czyli stanowimy wyłącznie tzw. pierwszy rzut. Nasza rola w chwili przyjazdu na miejsce pożaru jednostek ochrony przeciwpożarowej sprowadza się do przekazania informacji o lokalizacji pożaru czy też określenia jego charakteru. Później pełnimy już tylko funkcje pomocnicze. Przy obecnym profesjonalizmie ratowników PSP i wyszkoleniu większości strażaków ochotników możemy z pełnym zaufaniem powierzyć w ich ręce los naszych lasów, bo wiemy, że zrobią wszystko, by zminimalizować skutki każdego pożaru. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że dzięki porozumieniu podpisanemu przez LP i PSP następuje stała wymiana informacji na temat m.in. pożarów w lasach, przekazywane są również mapy numeryczne, które w razie zagrożenia pożarowego ułatwiają jednostkom PSP poruszanie się po obszarach leśnych. Postawiliśmy sobie cel, aby stałym elementem tej współpracy były wspólne narady kierownictwa PSP i LP – organizowane przynajmniej raz w roku w okresie przedwiośnia, na których opracowane byłyby kierunki wspólnych działań w zakresie ochrony przeciwpożarowej lasów. Mam nadzieję, że uda się to zrealizować, bo będzie to z korzyścią dla nas wszystkich, zarówno dla ratowników, leśników, jak i społeczeństwa. Z jakiego rodzaju problemami spotykacie się w codziennej działalności? Problemów niestety nam nie brakuje, zwłaszcza tych na poziomie lokalnym. Stwarzają je głównie ludzie, którzy zatrzymując się w lesie samochodami, często tracą, delikatnie rzecz ujmując, zdolność racjonalnego myślenia. A wówczas o pożar niezwykle łatwo. Poza tym to, co zostawiają po sobie w lesie, jeżeli my tego nie sprzątniemy, pozostanie w nim przez kolejne kilkanaście czy kilkadziesiąt lat. Innym problemem, występującym w młodszych lasach, tzw. młodnikach, jest warstwa suchych gałęzi, która znajduje się praktycznie przy samej ziemi. Zaprószenie ognia w takim miejscu daje stuprocentową pewność, że będziemy mieć do czynienia z pożarem całkowitym, który – o czym dobrze wiedzą strażacy – gasi się niezmiernie trudno. Problemem, pomimo sukcesywnie podejmowanych działań, wciąż są drogi dojazdowe – bardziej ich stan niż brak. Wiele z nich, z uwagi na dokonujące się w ostatnich latach zmiany w wyposażeniu jednostek ochrony przeciwpożarowej, odbiega od przyjętych standardów. Ich modyfikacja w zakresie eksploatacji, dotycząca zwłaszcza 6/2010 6-07-10 16:22:23 Rozmowa miesiąca szerokości i wysokości, czyli prześwitu umożliwiającego swobodny przejazd samochodowi ratowniczogaśniczemu, to już wymóg czasu. Oczywiście nie będę twórczy, jeżeli powiem, że na to wszystko potrzeba środków finansowych, których z reguły brakuje. Spore kłopoty mamy także z nowo tworzącymi się drogami krajowymi, które w skuteczny sposób zakłócają przygotowane już i ustalone ze strażą pożarną sieci dróg leśnych. Chcąc nie chcąc, musimy budować drogi pomocnicze wzdłuż dróg szybkiego ruchu aż do najbliższego zjazdu z nich. Pewnego rodzaju niedoskonałością, utrudniającą życie leśnikom, jest również brak bezpośredniej łączności ze strażą pożarną, z którą bez pomocy nadleśnictwa trudno się skomunikować. Nasze radiotelefony działają na innych częstotliwościach, a telefonia komórkowa często zawodzi z powodu braku zasięgu. Jednostki Lasów Państwowych realizują wiele przedsięwzięć służących ochronie przyrody, wspieranych finansowo przez Unię Europejską. Czy są wśród nich też projekty dotyczące ochrony przeciwpożarowej? W ramach UE realizujemy wiele projektów, wśród których oczywiście nie mogło zabraknąć tych związanych z ochroną przeciwpożarową w lasach. W tym zakresie korzystamy z funduszy programu Life+. Do największych należy kampania informacyjno-promocyjna „Ogień w lesie a przyroda – podniesienie świadomości mieszkańców terenów wiejskich w zakresie zapobiegania pożarom lasów”. Akcja będzie skierowana do młodzieży szkolnej, mieszkańców terenów wiejskich położonych w sąsiedztwie lub w otoczeniu kompleksów leśnych, a także turystów. Spoty radiowe i telewizyjne, filmy edukacyjne, szkolenia adresowane do nauczycieli, foldery i ulotki, festyny i konkursy – to tylko niektóre z działań przewidzianych w kampanii. Projekt będzie realizowany przez trzy lata – od 2010 do 2012 r. Przeznaczono na niego ponad 8 mln zł, z czego około 10 proc. wyłożą Lasy Państwowe. Pozostała część pieniędzy będzie pochodzić z programu Life+ oraz z NFOŚiGW. Działania obejmą teren czterech województw: mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Dużą wagę przykładacie do edukacji społecznej. To oczywiste. Edukacja leśna społeczeństwa to jeden z priorytetów Lasów Państwowych. Oferta edukacyjna LP skierowana jest do dzieci, młodzieży, dorosłych, w tym także osób niepełnosprawnych. Wszystko po to, by upowszechniać wiedzę o środowisku leśnym i zrównoważonej gospodarce leśnej. Dzięki temu coraz więcej ludzi ma świadomość ogromnych korzyści, jakie daje zrównoważona gospodarka leśna, ochrona przyrody i rozsądne obcowanie z naturą. Ciągle wzrasta liczba korzystających z dobrodziejstw lasu. Rośnie też świadomość wspólnej odpowiedzialności za stan przyrody. Leśnicy utworzyli ponad 5,5 tys. obiektów edukacyjnych. Każdego roku korzysta z nich około 1,5 mln osób. A jest to: 50 ośrodków edukacji leśnej, 897 ścieżek edukacyjnych (dydaktycznych), 235 izb edukacji leśnej, 453 wiaty edukacyjne (tzw. zielone klasy), 106 parków i ogrodów dendrologicznych, 1680 punktów edukacyjnych oraz 2243 inne obiekty. Zdecydowaną większość korzystających z obiektów edukacyjnych stanowią grupy szkolne. Jak się okazuje, młodzi ludzie to wielcy sprzymierzeńcy w piętnowaniu zachowań zagrażających lasom, m.in. zaśmiecania lasów czy wypalania traw. Zadania edukacyjne wypełnia również Centrum Informacyjne Lasów Państwowych (CILP). Wydawnictwa CILP-u, m.in. czasopisma „Głos Lasu” i „Echa Leśne”, skierowane są do osób zainteresowanych gospodarką leśną i ochroną przyrody. Informacje na temat znaczenia lasu w życiu człowieka można także znaleźć w licznych informatorach, broszurach i folderach wydawanych przez CILP. Swoje wydawnictwa ma też wiele regionalnych dyrekcji LP. Równie ważna jest działalność edukacyjna prowadzona za pośrednictwem internetu. Lasy Państwowe szeroko informują na stronie internetowej www.lasy.gov.pl. o swojej działalności, promując przy tym wiedzę ekologiczną. Prawdziwym hitem stał się utworzony we współpracy z NFOŚiGW Leśny Wortal Edukacyjny „Las Rysia eRysia” – www.erys.pl. Zaprojektowany od początku specjalnie z myślą o edukacji ekologicznej i leśnej, przybliża za pomocą narzędzi multimedialnych zagadnienia dotyczące bioróż- norodności lasu i gospodarki leśnej oraz jego wpływu na środowisko i klimat. Las Rysia eRysia zawiera trzy serwisy: dla dzieci ze szkół podstawowych klas 4-6, młodzieży gimnazjalnej i nauczycieli. Wspólnie z organizacjami pozarządowymi organizujemy jednorazowe i cykliczne akcje służące poszerzeniu wiedzy o lesie, przyrodzie, ekologii. Współpracujemy także z ośrodkami naukowymi, wspierając badania w dziedzinie leśnictwa. Chciałbym w tym miejscu podkreślić, że dla leśników las to nie tylko miejsce pracy, to także pasja połączona z walką o jego bezpieczeństwo jako dziedzictwa narodowego. Jakie podejmujecie działania, by zachować to dziedzictwo dla przyszłych pokoleń? Prowadzona przez leśników gospodarka ukierunkowana jest na zachowanie trwałości lasu, a także jego różnorodności biologicznej. Wycinają drzewa tak, aby możliwe było naturalne odnowienie się drzew pozostałych lub zakładają uprawy – z reguły tam, gdzie odnowienie naturalne nie jest możliwe lub daje gorsze efekty. Leśnicy zalesiają tak- że obszary porolne i nieużytki. Wszystkie drzewostany są pielęgnowane i chronione – nierzadko na wielką skalę, na przykład w przypadku masowego zamierania drzew, pożaru i powodzi. Zarządzanie lasami to także gospodarowanie zwierzyną. Wszystkie działania gospodarcze prowadzone są na podstawie ścisłych wytycznych zarówno szczebli decyzyjnych organizacji, jak i władz państwowych. Większość z tych działań ma długofalowe skutki – z efektów pracy jednego pokolenia korzystają następne. Leśnicy wspierają różnorodność biologiczną, m.in. przez pozostawianie w lasach tzw. martwego drewna. Obumierające i martwe drzewa to miejsca bytowania, gniazdowania i schronienie dla ogromnej liczby gatunków. Stanowią ważny element ekosystemów leśnych. Stanowią też o ich urodzie. Dlatego głęboko wierzę w to, że jeszcze przez wiele, wiele lat Polacy będę mogli cieszyć się widokiem lasów i czerpać pełną piersią ich zapach. Nie wolno zapominać, że są one płucami Ziemi, dlatego nie tyle warto, co trzeba o nie dbać. rozmawiał Bogdan Romanowski 6/2010 PP 6.indd 9 9 6-07-10 16:22:27