Instytut Filozofii Marian Andrzej Wesoły, prof. zw. dr hab. Zakład

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
Instytut Filozofii
Marian Andrzej Wesoły, prof. zw. dr hab.
Zakład Historii Filozofii Antycznej,
Bizantyńskiej i Średniowiecznej
RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ MGRA MICHAŁA BIZONIA
PT. WILL AND FREDDOM IN PLATO
Rozprawa napisana jest po angielsku, stąd w naszej zwięzłej jej charakterystyce i
ocenie pozostawimy dla jasności pewne wyrażenia oraz cytaty w oryginale. Oprócz
zwyczajowych ‘Introductory remarks’, ‘Conclusion’ o „References”, kompozycja rozprawy
ujęta jest w sześciu (szkoda tylko, że nie ponumerowanych odpowiednio) rozdziałach. Dla
pewnego porządku podajemy je w takiej numeracji (w nawiasach kwadratowych):
[I] The aporias of willing in the age of Socrates
[II] A new reading of the Hippias Minor
[III] A Socratic theory of willing. An analysis of the Gorgias
[IV] Plato’s conception of choice
[V] Desire and Assent in the Republic
[VI] Applying the Moral Psychology of the Republic
Poszczególne te rozdziały zawierają dalsze wewnętrzne nagłówki tematyczne,
których brzmienie tu pomijamy, oraz stosowne oddzielne konkluzje. Nadaje to rozprawie
spójną i przejrzystą wykładnię nie tylko w wyrazie graficznym, ale i merytorycznym.
Trudno mi ocenić sam styl angielszczyzny, ale w lekturze wydaje mi się wywód jasny,
możliwie zwięzły i potoczysty.
Wprawdzie w tytule rozprawy występuje tylko Platon, ale w jej realizacji na
pierwszym miejscu postawił Doktorant wcześniejsze propozycje stawiane w czasach
Sokratesa, uwzględniając odpowiednio Demokryta, Antyfonta i Eurypidesa. Z dialogów
samego Platona rozważył zaś odpowiednie partie Hippiasza Mniejszego, Gorgiasza i
Politei, a także Fajdrosa, Fedona, Protagorasa i Praw. Bez streszczania wywodów z
poszczególnych rozdziałów tej rozprawy, ograniczymy się tutaj do nasuwających się w jej
lekturze konstatacji i uzupełnień. Jak każda dobra praca, również i ta nasuwa bowiem
pewne refleksje i zachęca do dyskusji.
Przedmiotem rozprawy są dwa pojęcia – woli i wolności – u Platona i niektórych
wcześniejszych autorów. Tytuł złożony z dwóch wyrażeń, które zdają się sugerować
określenie tzw. „wolnej woli” (liberum arbitrium), pojęcia szerzej dyskutowanego dopiero
w myśli scholastycznej, nowożytnej i współczesnej. W związku z tym inspiracją do
ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań
tel. +48 61 829 22 80, fax +48 61 829 21 47
[email protected]
www.filozofia.amu.edu.pl
1
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
Instytut Filozofii
podjęcia tej problematyki u Platona i jego poprzedników były zapewne współczesne nam
wokół tego spory i dyskusje, także w nowszej literaturze przedmiotu, a zamiarem
rozprawy ma być rozpoznanie w tym tego greckiego filozofa i swoiste jego
dowartościowanie. Jeśli tak stawiana jest kwestia , nasuwa się nam tutaj dwojakiego
rodzaju trudność, pierwsza natury terminologicznej, druga zaś hermeneutycznej.
Wszelako w kwestii pojęcia „wolnej woli” Autor zainteresowany jest antycznymi
pojęciami i niejako uniknąć zamierza współczesnych presupozycji w tym zakresie. Szkoda
tylko, że samych tych wczesnych pojęć greckich, trudnych zresztą w rozpoznaniu, nie
wydobył dokładniej i nie zestawił ich w specjalnym glosarium, a tylko w takim to
sformułowaniu rzecz ujął lapidarnie następująco:
„The concepts include especially deliberation and motivation (βούλησις), willing
(βουλεύεσθαι), assent (ἀνανεύειν, ἐπινεύειν, συγκατ άθεσις), choice (αἵρεσις,
προαίρεσις), intention, that which is up to us (τὸ ἐφ’ ἡμῖν), freedom (ἐλευθερία), and
ability (ἐξοθσια, δύναμις). All of these appear at various points in ancient authors in the
context of moral psychology.” (s. 13).
Po pierwsze – rzecz biorąc filologicznie i historycznie – winniśmy zauważyć, że te
dwa tytułowe w rozprawie wyrażenia (woli i wolności) w archaicznej i klasycznej myśli
greckiej nie uzyskały jeszcze jednolitego, zintegrowanego nazewnictwa ani
systematycznego ujęcia problemowego. Aby podjąć to zagadnienie, warto wyjść z
najnowszych opracowań greckiej terminologii filozoficznej. I tak nader instruktywne w
tym względzie są m. in. publikacje: Ch. Rapp - Ch. Horn, Wörterbuch der antiken
Philosophie (München 2008) oraz S. Maso, Lingua philosophica graeca (Milano 2010).
Jak się okazuje przynajmniej z leksykalnego rozpoznania odnośnych wyrażeń, owo
pojęcie ‘woli’ (willing, desire, wish, purpose) wzięło się dopiero od łacińskiego
(rzymskiego) określenia ‘voluntas’, które właściwie nie miało wiernego greckiego
odpowiednika. Albowiem greckie βούλησις (dosł. zamysł, pragnienie; wish, decision,
desire, purpose) oraz προαίρεσις (dosł. „preferencja w wyborze”, „choosing one thing
before another”) mają nieco inne konotacje, gdzie chodzi raczej o intencje, motywacje,
zdolność namysłu i podjęcia decyzji, postanowienia, deliberacji, porady i wyboru.
Okazuje się, że wchodzą tu w grę jeszcze inne wyrażenia greckie, z których nader
ważne to ἑκών, ἑκοῦσα, ἑκόν („ochoczy”, „readily, wittingly, purposely”), oznaczające
‘świadome i chętne podjęcie czegoś’, stąd też ‘dobrowolne’. Można tu jedynie mutatis
mutandis odnieść to do kwestii ‘wolnego wyboru’ (liberum arbitrium). Arystoteles dopiero
ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań
tel. +48 61 829 22 80, fax +48 61 829 21 47
[email protected]
www.filozofia.amu.edu.pl
2
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
Instytut Filozofii
pierwszy bliżej określił kwestie znaczeniowe i problemowe związane z parą
przeciwieństw: τὸ ἑκούσιον - ἀκούσιον (cf. Eth. Nic. III 1-5; cf. Eth. Eud. II 7-9).
Przy takim niedookreślonym jeszcze stanie wspomnianych wyrażeń przed
Arystotelesem pozostaje trudny problem ich zintegrowanego ujęcia. Tytułem wstępnej
orientacji oraz uzupełnienia przytoczmy, jak zwięźle określono owe pojęcia w Definicjach
Pseudo-Platona, pisma pochodzącego zapewne z wczesnego okresu Akademii i w zamyśle
platońskiego. Znajdujemy tutaj przynajmniej cztery wiążące definicje tego, co stanowi
rzeczoną wolę i wolność.
34. Έλευθερία ἡγεμονία βίου· αὐτοκράτεια ἐπὶ παντί· ἐξουσία τοῦ καθ'
ἑαυτὸν ἐν βίῳ· ἀφειδία ἐν χρήσει καὶ ἐν κτήσει οὐσίας. “Wolność: kierowanie
biegiem życia; władanie samym sobą we wszystkim; moc nad tym, co w życiu zależy od
nas samych; swoboda w korzystaniu z mienia i pozyskiwania go.” (tłum. L. Regner). „Freedon: being in control of one’s life; having sole authority in all respects; power to do
what one likes in life; being unsparing in using and possessing property” (Tr. by D.S.
Hutchinson).
64. Βούλησις ἔφεσις μετὰ λόγου ὀρθοῦ· ὄρεξις εὔλογος· ὄρεξις μετὰ
λόγου κατὰ φύσιν. „Wola: dążenie zgodne z należnym poznaniem; pożądanie rozumne,
któremu towarzyszy poznanie.” (tłum. L. Regner). - „Will: wanting, based on the correct
reason; reasonable desire; natural desire, based on reason” (Tr. by D.S. Hutchinson).
114. ῾Εκούσιον τὸ αὑτοῦ προσαγωγόν· τὸ καθ' αὑτὸ αἱρετὸν κατὰ
διάνοιαν ἀποτελούμενον. “„Dobrowolne: to, za czym się idzie z własnej chęci; to, co
się wybiera z własnej woli; to, co się wykonuje z własnym zamysłem” (tłum. L. Regner). „Voluntary: what produces its own action; what is chosen for itself; what is achieved with
thinking” (Tr. by D.S. Hutchinson).
177. ᾿Ακούσιον τὸ παρὰ διάνοιαν ἀποτελούμενον. “Niedobrowolne: to co
się dokonało wbrew zamierzeniu” (tłum. L. Regner). - „Involontary: what is accomplished
without thinking” (Tr. by D.S. Hutchinson).
W recenzowanej rozprawie pojęcie „wolności” zdaje się być wiążące do
dociekanego na pierwszy planie pojęcia „woli”. Zauważmy, że więcej czegoś pewnego i
sproblematyzowanego dałoby się powiedzieć o owej wczesnogreckiej i platońskiej
ἐλευθερία (libertas), która dotyczyła podówczas różnych dziedzin ludzkiej działalności
ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań
tel. +48 61 829 22 80, fax +48 61 829 21 47
[email protected]
www.filozofia.amu.edu.pl
3
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
Instytut Filozofii
(wypowiedzi - logosu, ustrojów politycznych, praw, wychowania i sztuk, itp.). Na ten
temat instruktywne opracowanie: Βασίλης Κωσταράς, Δοκίμιο ελευθερίας : το
ανυποχώρητο αίτημα του αρχαίου ελληνικού κόσμου (Ateny 1994, 436 stron – ważny
wybór tekstów starogreckich podług odnośnych dziedzin).
Dla pewnego posmaku zacytujmy w najnowszym przykładzie angielskim tę
znamienną wypowiedź Demokryta (Autor rozprawy cytuje też inne jego fragmenty w
innym tłumaczeniu):
“Poverty in a democracy is as much preferable to the so-called prosperity under
tyrants as freedom to slavery” (B 259 DK – tr. by D. W. Graham).
Ponadto z Demokryta (B 2 DK) można wydobyć pewne pojęcie „woli” (willing) jeśli taki sens uchwycimy w słowie βουλεύεσθαι – jako należny składnik nadrzędnej
dyspozycji φρόνησις (roztropności):
βουλεύεσθαι καλῶς, λέγειν ἀναμαρτήτως καὶ πράττειν ἃ δεῖ “to counsel [willing] well, to speak unerringly, and to do one’s duty” “dedydować pięknie, wypowiadać się bezbłędnie i czynić co należy”.
Uwzględniając ten fragment można by dopatrzeć się u Demokryta już pewnej
koncepcji „podejmowania decyzji” do „działania” podług rozumu praktycznego
(phronesis), o czym szerzej traktował później Arystoteles (zob. André Motte, « L'invention
de la phronèsis par Démocrite », w: Le jugement pratique. Autour de la notion de
Phronèsis, Paris 2008). Wspominamy o tym, jako że Autor recenzowanej rozprawy uznaje
właściwie, że to dopiero „Plato’s contribution is the introduction of a distinction between
reason and willing within his theory of agency” (s. 198). Kwestia ta wymagałaby
oddzielnego potraktowania.
W jednym miejscu rozprawy pojawia się problem dotyczący interpretacji
‘psychologii moralnej’ u Platona i w ogóle jedności jego myśli (s. 135-126). Zauważmy
jednak, że tzw. dziś (głownie w literaturze anglojęzycznej) „psychologia moralna” nie jest
w ogóle określeniem antycznym, stąd pojawia się tu interpretacja właściwie adaptacyjna,
a nie historyczna wspomnianych kwestii. Ścisłe biorąc, należałoby w tym rozpoznając i
doprecyzować właściwy kontekst problemowy Politei Platona. Przecież jego pojęcie
psyche nie ma wprost wymiaru ‘psychologicznego’, a tylko wymowę pajdeutyczną i
politologiczną.
Autor rozprawy respektuje zasadę tzw.’ benevolent hermeneutics’, lecz nie odnosi
się do nowszych postulatów stawianych w sporze o interpretacje dialogów Platona (zob.
m. in. Annas J. – Rowe C., New Perspectives on Plato, Ancient and Modern, Cambridge
2002). Wiąże się to z tym mało uświadamiany, lecz poważny problem. Platon nigdy (z
wyjątkiem Listów) nie wyraża się in propria persona; stąd nie wszystko, co wypowiadane
ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań
tel. +48 61 829 22 80, fax +48 61 829 21 47
[email protected]
www.filozofia.amu.edu.pl
4
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
Instytut Filozofii
jest w jego dialogach, nawet przez Sokratesa, można przypisać samemu Platonowi. W tym
względzie warto zaznaczyć chociażby podejście dyskutowane w opracowaniu: Press G. A.,
(ed.), Who Speaks for Plato? Studies in Platonic Anonymity, Lanham 2000.
Zauważmy, że żaden z dialogów Platona nie jest poświęcony bezpośrednio czy
nawet pośrednio rzeczonej problematyce „will and freedom”; to dopiero u Arystotelesa
występują pewne wywody na ten temat ujęte argumentacyjnie. W dialogach Platona
pozostaje nam w tej kwestii (i nie tylko) dociekanie „poszlakowe”, nie bez
hermeneutycznej życzliwości, dopowiadania , naciągania i nadinterpretacji. Postępuje tak
większość badaczy, głównie tych inspirowanych filozoficznie. „Jak czytać Platona – to już
od antyku vexata quaestio. Osobiście podzielam nowsze w tym interpretacje, które już
nieraz stawiałem (zob. „Posłowie” w: Platon, Eutyfron, Obrona Sokratesa…, Kraków 2007).
W rozprawie pojawia się dwukrotnie wspomniany Arystotelesa (s. 166-7; 195-6),
niestety zbyt ogólnikowo i bez podania właściwych miejsce w jego Etykach. W każdym
razie stanowisko Arystotelesa warte jest szczególnego rozpoznania w rzeczonej
problematyce.
Powyższe uwagi nie wyczerpują nasuwających się w lekturze recenzowanej
rozprawy trudności i wątpliwości (zresztą przy naszej odmiennej interpretacji dialogów
Platona jest to nie do uniknięcia), ale na tej już podstawie możemy bezsprzecznie
stwierdzić, że mgr Machał Bizoń wniósł wiele trudu badawczego i pomysłów twórczych w
swej dysertacji doktorskiej. Doceniamy w pełni rozpoznanie i wykorzystanie przezeń
oryginalnych (i w przekładach angielskich) greckich tekstów źródłowych oraz ważniejszej
literatury przedmiotu w tej trudnej problematyce. W związku z powyższym pozostaje
postawić w pełni pozytywny wniosek o dalszą procedurę w Jego przewodzie doktorskim.
ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań
tel. +48 61 829 22 80, fax +48 61 829 21 47
[email protected]
www.filozofia.amu.edu.pl
5