Metody badań w ekologii

Paweł Bortkiewicz UAM
EKOLOGIA I ETYKA
POJĘCIE
EKOLOGIA (gr. oikos – dom, środowisko;
logos – słowo, nauka) nauka o relacjach
pomiędzy organizmami a środowiskiem
ich życia.
Termin „ekologia” stosowany w
znaczeniu
• wąskim, przyrodniczym,
• szerokim, humanistycznym
• (nauki społeczne, publicystyka i życie potoczne)
HISTORIA
ekologia - określona dyscyplina przyrodnicza
1866 r. E. Haeckel: nauka o stosunkach organizmów ze światem
zewnętrznym
F.E. Clements, (1905 r. Metody badań w ekologii), A.G. Tansley,
współzałożyciel Towarzystwa Ekologicznego (Wielka Brytania, 1913) i
twórca terminu „ekosystem”  wyodrębnienie się ekologii jako nauki
E.R Odum, Ecology (1963)
HISTORIA
do lat 60. XX w. ekologia
nie należała do
pierwszoplanowych
dziedzin nauk
biologicznych
jej spopularyzowanie 
sygnały degradacji
środowiska
przyrodniczego, zwł.
skażenie pestycydami
 ekologia potocznie =
problemy ludzkiego
środowiska, jego
czystość, stopień
zagrożenia czy
degradacji
ZNACZENIA TERMINU „EKOLOGIA”
1. stan przyrody i środowiska ludzkiego
życia,  wartości korzystne/ zagrożenia dla
człowieka
•- charakterystyka ekosystemu, regionu, kraju,
kontynent pod względem zasobów przyrodniczych
(takich jak bioróżnorodność, surowce mineralne,
paliwa kopalne) oraz pod względem zanieczyszczenia
wody, powietrza i gleby
•= stan ekologiczny [zadowalający, kryzysowy lub
katastroficzny]
ZNACZENIA TERMINU „EKOLOGIA”
2. teoria i praktyka ochrony środowiska - w
różnych aspektach (technicznym,
społecznym, etycznym, edukacyjnym)
powinna uwzględniać wiedzę z zakresu
ekologii (np. badana nad zmianami w
funkcjonowaniu ekosystemu wskutek
ingerencji techniki).
•W. Goetel w latach 60. XX w. - termin sozologia” (od
gr. sozein — chronić, ratować, pomagać)
ZNACZENIA TERMINU „EKOLOGIA”
3. znaczenie wartościujące –
•„ekologiczny= znaczy dobry, to, co w
ludzkim odczuciu harmonizuje z
przyrodą (np.. ekologiczna żywność,
ekoturystyka, rolnictwo ekologiczne,
medycyna ekologiczna, itp..)
•„nieekologiczny” – zły
ZNACZENIA TERMINU „EKOLOGIA”
4. światopogląd i ideologia
ruchów społecznych
zaangażowanych w ochronę
przyrody i środowiska
•= environmentalism [„ekologizm”].
1. stan przyrody i środowiska ludzkiego życia
2. teoria i praktyka ochrony środowiska
3. znaczenie wartościujące
4. światopogląd i ideologia ruchów społecznych
ZNACZENIA EKOLOGIZMU
1° - doktryna
filozoficzna - w
poznawaniu
rzeczywistości, w
rozumieniu zjawisk
zachodzących
przyrodzie i
społeczeństwie, w
ludzkich zachowaniach
i działaniach nakazuje
uwzględniać tzw.
moment ekologiczny,
wyrażający relację
pomiędzy człowiekiem
a środowiskiem;
{moment
ekologiczny pierwszorzędną
wartością
normą
myślenia,
zachowania i
działania}
 zagrożenia
ekologiczne
 paradygmat
ekologiczny przezwycięża
dominujący wcześniej
paradygmat scjentyzmu,
antropocentryzmu i
ludzkiego „szowinizmu
gatunkowego”
ZNACZENIA EKOLOGIZMU
2° ideologia w
postaci
zwerbalizowanego
przekonania
potocznej
świadomości
podmiotu
zbiorowego;
{silny komponent emocji,
oczekiwań i życzeń
dążących do zmiany
całego dotychczasowego
modelu życia w celu
ratowania zagrożonej
przyrody}
ZNACZENIA EKOLOGIZMU
3 ° kierunek wyjaśniający za
pomocą i pojęć z zakresu
środowiska abiotycznego,
biotycznego i społecznego
procesy zachodzące w psychice i
osobowości oraz różnice
indywidualne między ludźmi
1° - doktryna filozoficzna
2° ideologia w postaci zwerbalizowanego przekonania
potocznej świadomości podmiotu zbiorowego
3 ° kierunek wyjaśniający procesy zachodzące w
psychice i osobowości
3. FILOZOFICZNA REFLEKSJA NAD
EKOLOGIĄ
Refleksja nad
problematyką
ekologiczną
podejmowana
jest na gruncie
filozofii
•ponowne
przemyślenie
podstawy
ontologicznej bytu,
jakim jest świat,
•możliwości jego
poznawania i
wartościowania,
•szukanie pełnego
sensu relacji
człowieka z przyrodą
•aksjologia przyjazna
życiu i środowisku
EKOET YKA
 w filozofii ekologii szczególnie - ekoetyka, której
przedmiotem są
wartości,
normy i
imperatywy regulujące stosunek
człowieka do jego przyrodniczego
otoczenia  ograniczenie
instrumentalnego/utylitarnego
traktowania świata przyrody
 próby uporządkowania różnych stanowisk nurtów filozofii
ekologicznej i ekoetyki
CZTERY KIERUNKI BADAŃ
 1° antropocentryzm – w ujęciu skrajnym wyznaje, iż
człowiek jest panem świata i miarą wszechrzeczy
(homocentryzm)
  człowiek ma nieograniczone prawo korzystania z dóbr
przyrody
  paradygmat dominacji człowieka nad przyrodą
(ekskluzjonizm wraz z jednostronnym umiarkowanym
antropocentryzmem)
 przyroda jest niezbędna dla życia ludzkiego, jednakże
człowiek (podmiot moralności ) ma priorytet nad nią
 jego obowiązki dotyczą nie tylko ludzi – jest odpowiedzialny
za całą przyrodę;
 środowisko jest tylko środkiem do nadrzędnego celu, jakim
jest zaspokojenie ludzkich potrzeb
CZTERY KIERUNKI BADAŃ
 2° zrównoważony rozwój (ang. sustainable development) –
koncepcja zrównoważonego, ciągłego, ekologicznie
zrównoważonego rozwoju 
 wymóg nowej podstawy socjokulturowej, nowej zasady
etyczno-społecznej,
 kwestia ekologiczna wymaga bardziej adekwatnej idei
przewodniej w polityce ekologicznej;
 = ekorozwój, integralnie obejmuje problemy
ekologiczne, społeczne, polityczne, gospodarcze i
etyczne; proponuje globalne i lokalne strategie rozwoju
oparte na trosce o dobro człowieka; dla pełnego
ekorozwoju najważniejszy wydaje się być styl życia
ludzi, ich przyzwyczajenia i motywy podejmowanych
wyborów
CZTERY KIERUNKI BADAŃ
 3° ekocentryzm – systemowe, etyczne ujęcie
życia w kontekście praw ekologii, odkrywające
całościowe, „wspólnotowe” istnienie; stąd
wartościami są:
 biosfera, ekosystem,
 bioróżnorodność,
 jedność organizacja świata żywego;
 w tej koncepcji organizacja świata żywego
istnieje w przyrodzie, ale wykracza poza logosferę
tj. kulturę, moralność, religię;
CZTERY KIERUNKI BADAŃ
 4º biocentryzm - każde życie jest wartością i „ma prawo”
realizować swoje życiowe cele; jeśli powinniśmy
ochraniać jakieś gatunki, to te zagrożone wymarciem;
 populacja dominującego gatunku homo sapiens powinna
być zredukowana;
 konsekwencją skrajnego biocentryzmu jest ekofaszyzm;
 w ujęciu umiarkowanym tej teorii - człowiek jako część przyrody, która
uznaje wartość wewnętrzną wszystkich innych istot;
 ponieważ zwierzęta potrafią odczuwać cierpienie, należy je chronić
(koncepcja patocentryczna, podstawowa dla wielu ruchów ochrony
zwierząt).
NURT EKOFILOZOFII
nurt ekofilozofii [pojęcie H.
Skolimowskiego] w wyraźnej opozycji
do chrześcijaństwa
podstawą - odrzucenie biblijnej
antropologii i biblijnej relacji
stworzenia
Teza:
• Biblia od czasów Reformacji, popchnęła,
"zbiblizowane" ludy, do psychopatycznych
działań na rzecz totalnej dewastacji określanej jako "udomowienie" - naszej
Planety
ZARZUT Y WOBEC CHRZEŚCIJAŃSTWA
dowody destrukcyjnego
wpływu chrześcijaństwa:
• w pierwszej fazie, (do r. 1500)
chrześcijaństwo:
• pro-ekologiczne
• antyurbanizacyjne i
• anty naukowo-techniczne [„wieki
ciemne”] 
• dominacja kleru  nauki
Chrystusa odwracające uwagę
od spraw doczesnych,
antyekonomiczne,
antywłasnościowe, a nawet i
antypopulacyjne
ZARZUT Y WOBEC CHRZEŚCIJAŃSTWA
w w. XVI
protestanci:
• złamanie monopol kleru na interpretację
Biblii
•  powszechne zainteresowanie – tzw.
„kapłański” opis stworzenia świata:
• optymistyczny, poznawczo łatwy do
przyswojenia opis  człowiek stworzony
na obraz i podobieństwo Boga i że w
związku z tym podobieństwem ma się on
"mnożyć i płodzić i panować nad ziemią".
ZARZUT Y WOBEC CHRZEŚCIJAŃSTWA
= „na zewnątrz atrakcyjny”, ale w swej istocie podstępny
~ kapłani Izraela zrewidowali „jahwistyczny” mit o powstaniu
świata  nie wskazywał bowiem aby człowiek (Naród
Wybrany) miał zajmować w świecie pozycję centralną:
• w raju uprzywilejowaną pozycję miało DRZEWO MĄDROŚCI i DRZEWO
ŻYCIA, zaś gatunek węży był bardziej inteligentny (dosłownie
„chytrzejszy”) niż sam człowiek.
mit „kapłański” ma kilka cech bardzo istotnych dla
późniejszego rozwoju antyekologii
SKUTKI MITU KAPŁAŃSKIEGO
1’ - uświęcając jako "dni
Bożej pracy" aż sześć dni w
tygodniu  wymusił
wzrost wytwórczości/
urbanizacji
2’ - całkowicie zniekształcił
samą istotę
człowieczeństwa = wolność
woli - ograniczona do
bezdusznego,
mechanicznego „mnożenia
się, zapełniania ziemi i
panowania nad nią”.
3’ - zepchnął na dalszy plan
istotne ograniczenia, (mit o
„owocach zakazanych”) - 
wszystko co robi człowiek
w celu umocnienia swej
dominacji nad ziemią, jest
dobre
„EKOLOGIA STRACHU”
Taki nurt „antyekologii” ( ze źródeł biblijnych) = „ekologia
strachu”
•pokutujący w świadomości europejskiej mit wrogości sił przyrody wobec
człowieka
•antropologia  człowiek wynosi się ponad inne stworzenia i robi
wszystko, co jest aktualnie możliwe... tylko dlatego, że jest to możliwe
•wsparcie biblijnym "czyńcie sobie Ziemię poddaną", ruszyliśmy w erę
technologiczną
• spustoszenia w duszy człowieka, a potem w środowisku człowieka 
•protestantyzm,
•personalizm,
•utylitaryzm i
•kapitalizm
W opozycji
do takich
nurtów
ekofilozofia
(głęboka)
FILOZOFIA EKOLOGICZNA – ROLA MITU
Filozofia ekologiczna  główne miejsce bytowania człowieka =
wielowarstwowe środowisko:
•przyrodnicze,
•kulturowe,
•społeczne,
•Techniczne
nieustannie zmienne i musi być monitorowane – wg reguł ze
światopoglądu naukowego
środowisko kulturowe - nadrzędne
siłą sprawczą zmian w środowisku kulturowym = mit
FILOZOFIA EKOLOGICZNA – ROLA MITU
W przeciwieństwie do teorii mitu i
archetypu, M. Eliadego czy C. G. Junga
• mit ekologiczny jest pojęciem pierwotnym teorii, co
zwalnia zarówno z jego definiowania jak i
przypisywania mu atrybutów
• nie bardzo wiadomo skąd się bierze
• nie jest produktem propagujących go ideologów,
filozofów,
• nie jest własnością decydentów
• są oni przekaźnikami, nie twórcami mitu
FILOZOFIA EKOLOGICZNA – ROLA MITU
Zarysy mitu
ekologicznego:
• - Wszechświatem rządzą
wprawdzie prawa natury,
jednak nie są one w pełni
dostępne naszemu
poznaniu […]
• - Człowiek nie jest
wprawdzie panem
stworzenia, ale władzę
nad Naturą posiadł
ogromną; […] władzy tej
nie powinien nadużywać.
• - Natura i człowiek nie są
bytami przeciwstawnymi
sobie, ani też sobie
obcymi; istnieją obszary
współdziałania człowieka
i natury, ale są też takie,
na których należy naturę i
człowieka rozdzielić.
FILOZOFIA EKOLOGICZNA – ROLA MITU
- Odrzuca się wprawdzie jakąś globalną i zawsze
działającą "wolę Bożą", lecz nie neguje faktu, że
siły Kosmosu wiele zrobiły, by nasz gatunek mógł
się rozwinąć i by rozwijał się nadal. (Jest to tzw.
zasada antropiczna: Cała znana nam historia
ewolucji pracuje na człowieka i dla człowieka).
- Przyjmuje się jawnie, lub co najmniej przeczuwa,
że Wszechświat jako całość i poszczególne jego
składniki z osobna - są żywe, gdyż stanowią
cząstki uniwersalnego i powszechnego procesu
życia. Proces ten miałby być nie tylko fenomenem
naszej planety, lecz immanentną cechą Kosmosu
jako takiego. […]
FILOZOFIA EKOLOGICZNA – ROLA MITU
- Odrzuca się chrześcijańską koncepcję
Unicestwienia, jako dopełnienia Kreacji.
Uznaje się wprawdzie możliwość
skończoności czasowej świata, lecz owego
końca nie traktuje jak "wyzwolenie
człowieka z materialnej niewoli", ale jak
nowe wyzwanie stojące przed ludzkością.
W micie ekologicznym w zasadzie nie ma
miejsca na przeciwstawienie "gorszego"
świata materialnego "lepszemu" światu
duchowemu; jest permanentne
przenikanie się obu światów, lub wręcz
przekonanie o ich naturalnej jedności.
FILOZOFIA EKOLOGICZNA – ROLA MITU
Por. popularna w środowiskach ekologicznych
i ekologizujących hipoteza Gai:
•Wszechświat jako całość jest żyjącym, odczuwającym i
rozwijającym się organizmem, którego Ziemia i jej
mieszkańcy są tylko fragmentem
•w procesie wzrastania człowieka, poznaje on coraz to
wyższe poziomy świata-Gai, aż wznosi się do objęcia
swym umysłem całości procesu życia i stawania się;
• połączenie umysłu indywidualnego i kosmicznego,
(por. zjednoczenie duszy z Absolutem)
„ekologia
głęboka” 
konsekwencje:
• zastąpienie Boga –
urojeniami
• naruszenie relacji do
człowieka (ubestwienie
człowieka =
zredukowanie osoby
ludzkiej)
• naruszenie relacji do
samego siebie
(zniewolenie i
irracjonalizm)
• naruszenie relacji do
świata (rzekome
partnerstwo –
faktycznie niemożliwe)
ECOLOGIA HUMANA
KONCEPCJA ECOLOGIA HUMANA
środowisko społeczno-przyrodnicze - jako
wartość podstawowa i dobro wspólne
istotnym celem - podnoszenie
jakości ludzkiego życia - w
wymiarze materialnym,
duchowym i intelektualnym.
 odpowiedzialność,
solidarność, sprawiedliwość,
umiarkowanie i powściągliwość,
pokój, wolność, prawda, miłość.
• respektowanie tych wartości 
eliminować konflikty pomiędzy
człowiekiem światem przyrody, a także
pomiędzy ludźmi
• brak ładu międzynarodowego i wojna
stanowią jedne z najpoważniejszych
katastrof ekologicznych
KONCEPCJA ECOLOGIA HUMANA
integralna wizja spraw
ekologicznych korespondująca ze
współczesnym kontekstem rozwoju
świata: z aktualną wiedzą o
przyrodzie, o kryzysie ekologicznym,
o zjawiskach społecznych,
kulturowych czy ekonomicznych
próba uniwersalnego ujęcia szeroko
rozumianych zagadnień ekologicznych:
•{troska o przyrodę i ochronę środowiska
- troską o stworzenie
•+ ochrona przestrzeni socjalnej,
kulturowej, duchowej,
•+ środowisko wartości, gdzie sens,
prawda, dobro, piękno wyznaczają
środowisko i przestrzeń autentycznego
rozwoju}