WOKÓø „QUIDAMA”. W 150. ROCZNIC¢ POWSTANIA UTWORU W

coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 185
Colloquia Litteraria
UKSW
2/3 2007
TOMASZ KORPYSZ, ANNA KOZ¸OWSKA
WOKÓ¸ „QUIDAMA”.
W 150. ROCZNIC¢ POWSTANIA UTWORU
W dniach 27 kwietnia – 4 maja 2007 roku odby∏a si´ dziewiàta
ju˝ konferencja z cyklu „Colloquia Norwidiana”, zorganizowana
przez Instytut Badaƒ nad TwórczoÊcià Cypriana Norwida Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz przez Fundacj´ Norwidowskà. Spotkanie, poÊwi´cone poematowi Quidam, odby∏o si´ w 150.
rocznic´ powstania tego utworu. Organizatorzy, idàc za uwagami
samego Norwida o istotnym wp∏ywie okolicznoÊci na rozumienie
czytanego tekstu (autor Assunty radzi∏, by „miejsce […] odpowiednie przedmiotowi dobieraç”), zaprosili liczne grono norwidologów
do dyskusji nad poematem, którego akcja rozgrywa si´ w Rzymie
w pierwszym wieku naszej ery, w∏aÊnie do Rzymu. Warto podkreÊliç, ˝e by∏y to pierwsze „Colloquia Norwidiana”, w czasie których
ponad trzydziestu referentów z ró˝nych perspektyw badawczych
i z u˝yciem rozmaitych metodologii poddawa∏o analizie tekst jednego utworu.
W czasie sesji zaprezentowano kilka prób ca∏oÊciowego odczytania poematu. Stefan Sawicki (KUL Lublin) w referacie pt. „Quidam”. Wokó∏ semantyki tytu∏u kluczem do interpretacji poematu
uczyni∏ ró˝ne znaczenia tytu∏owego zaimka quidam, pokazujàc
konsekwencje rozmaitych mo˝liwych aspektów semantycznych tego s∏owa dla odczytania ca∏ego utworu. Quidam jawi∏ si´ w tym wystàpieniu jako przypowieÊç m.in. o przekszta∏caniu si´ anonimowej
jednostki w osob´, a tak˝e o nieautentycznoÊci rzymskich elit oraz
o uniwersalnoÊci chrzeÊcijaƒskiego kodeksu etycznego. El˝bieta
Feliksiak (UwB Bia∏ystok) dostrzeg∏a w poemacie przede wszystkim opowieÊç o wspó∏istnieniu ludzi i kamieni – o splocie czasu
i wiecznoÊci, pami´ci i historii. PodkreÊla∏a przy tym z jednej strony
∏àczàce wszystkich bohaterów ró˝nie rozumiane „bycie w drodze”,
coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 186
COLLOQUIA LITTERARIA
z drugiej zaÊ – nieustanne transcendowanie planu faktycznego,
nadawanie dodatkowych znaczeƒ niemal wszystkim elementom
Êwiata przedstawionego („Quidam”, czyli Norwidowa przypowieÊç
o ludziach i kamieniach). W wystàpieniu Gra˝yny Halkiewicz-Sojak
(UMK Toruƒ) Quidam jawi∏ si´ jako utwór ukazujàcy rozmaite postaci i wymiary cierpienia. Autorka wyró˝ni∏a siedem obecnych
w tekÊcie typów cierpienia – od cierpienia egzystencjalnego, zwiàzanego z poszukiwaniem sensu ˝ycia, a˝ po cierpienie mi∏osne wynikajàce z nieodwzajemnionego uczucia. („Quidam”. PrzypowieÊç
o cierpieniu). Prób´ ca∏oÊciowej interpretacji poematu zaproponowa∏a tak˝e El˝bieta ˚wirkowska (KUL Lublin), która odczyta∏a
Quidama przede wszystkim jako obraz generacji ˝yjàcej na pograniczu epok i wielkich idei, ale nieÊwiadomej prawdziwego sensu
wydarzeƒ, skazanej na b∏àdzenie i kl´sk´ („Mia∏˝eby to byç przeto
obraz pokolenia...”?). Kluczem do (wpisujàcego si´ w istniejàcy niegdyÊ „kabalistyczny” nurt lektury pism Norwida) wystàpienia Jana
Zieliƒskiego (UF Fryburg) by∏o znaczenie liczb wyst´pujàcych
w poemacie. Autor zwróci∏ uwag´ zw∏aszcza na wieloÊç wyrazów
i wyra˝eƒ oznaczajàcych parzystoÊç i podwójnoÊç, co wiàza∏ m.in.
z niejednoznacznoÊcià Êwiat przedstawionego i bohaterów (Poemat
o czterech wieszczach). Krzysztof TrybuÊ (UAM Poznaƒ) w wystàpieniu Pielgrzym w stolicy Cesarstwa wskazywa∏ na XIX-wiecznà aktualnoÊç Quidama, w którym, jego zdaniem, mo˝na odnaleêç liczne
nawiàzania i aluzje do realiów II Cesarstwa we Francji. Podda∏ te˝
pod dyskusj´ wàtek ewentualnej „s∏owiaƒskoÊci” g∏ównego bohatera poematu, wynikajàcej z jego hipotetycznego iliryjskiego pochodzenia. Wielowàtkowà i bardzo silnie osadzonà w wiedzy o realiach
epoki interpretacj´ ju˝ nie ca∏ego poematu, ale kluczowej pieÊni
XXIV i niemal wszystkich pojawiajàcej si´ w niej motywów przedstawi∏ z kolei Piotr Chlebowski (KUL Lublin) w referacie pt. „Rzym
– jest to miasto ogromne”.
Jednym z najsilniej zarysowanych w czasie rzymskiej konferencji
problemów by∏a kwestia szeroko rozumianych wàtków estetycznych w Quidamie oraz opisanych w poemacie realiów Êwiata staro˝ytnego. Zagadnienie estetyki jako przedmiotu refleksji narratora
i bohaterów poematu poruszy∏a w swym referacie Bernadetta Kuczera-Chachulska (UKSW Warszawa, Problemy estetyki jako przedmiot dygresji w „Quidamie”). Autorka wskaza∏a, ˝e uwagi o sztuce
i jej odbiorze stanowià jeden z wa˝niejszych (choç nie – pierwszo186
coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 187
WOKÓ¸ „QUIDAMA”
planowych) wàtków poematu. W referacie Dzie∏a sztuki w „Quidamie” i „Quidam” jako dzie∏o sztuki. Dariusz Pniewski (UMK Toruƒ)
podkreÊla∏, ˝e wiele opisanych przez Norwida dzie∏ sztuki to niejako rekwizyty budujàce realne t∏o poematu. Szczególnà uwag´ poÊwi´ci∏ analizie licznych wàtków rzeêbiarskich obecnych w utworze
oraz symbolicznym znaczeniom motywu fontanny. Zofia Dambek
(UAM Poznaƒ) scharakteryzowa∏a nakreÊlone w Quidamie obrazy
przestrzeni miejskiej Rzymu (Tajemnice Rzymu. O wizerunkach
Wiecznego Miasta w „Quidamie” Norwida). Referentka zwróci∏a
uwag´ na ró˝norodnoÊç obecnych w poemacie obrazów miasta, korespondujàcà z dzia∏aniami i odczuciami bohaterów, a tak˝e na labiryntowy charakter Rzymu, któremu brak wyraênego centrum.
Edyta Chlebowska (KUL Lublin) podj´∏a prób´ opisu i rekonstrukcji domów, w których toczy si´ akcja utworu, dajàc wyraz przekonaniu, ˝e przedstawiona w Quidamie przestrzeƒ Rzymu to
przede wszystkim intymna przestrzeƒ wn´trz mieszkalnych, zaprezentowana z archeologicznà dok∏adnoÊcià i dba∏oÊcià o detale
(Dyskretny urok rzymskiego wn´trza).
WÊród przedstawionych na sesji referatów wyraênie wyodr´bnia∏a si´ grupa tekstów dotyczàcych bohaterów Quidama. Mieczys∏aw
Inglot (UWr Wroc∏aw) podda∏ interpretacji postaç Gwidona, stawiajàc przy tym tez´, ˝e w utworze wyst´puje dwóch bohaterów wyposa˝onych przez Norwida w niemal identyczne cechy ogrodnika
chrzeÊcijanina (Rozwa˝anie nad tytu∏owà postacià Norwidowskiego
poematu „Quidam”). Wiktor Mikucki (UWr Wroc∏aw) podkreÊla∏,
˝e historia jest nie tylko inspiracjà i bohaterem, lecz tak˝e kluczem
interpretacyjnym poematu. Idàc tym tropem i odnoszàc si´ do realiów historycznych, interpretowa∏ symboliczne znaczenie poszczególnych bohaterów utworu (O alegorycznoÊci i symbolice postaci
w poemacie „Quidam”. Próba uchwycenia perspektywy historycznej).
Adela Kuik-Kalinowska (PAP S∏upsk) scharakteryzowa∏a poetyckà
kreacj´ Zofii (Poetesse dicit. Zofia-artystka i Zofia-kobieta w „Quidamie”), zwracajàc uwag´ na wieloÊç jej ról w poemacie, a tym samym pokazujàc zastosowany przez Norwida zabieg docierania do
prawdy o cz∏owieku poprzez szereg czàstkowych przedstawieƒ. Daniel Kalinowski (PAP S∏upsk) poÊwi´ci∏ swe wystàpienie postaci Jazona, reprezentujàcego zderzenie cech greckich i helleƒskich, swego rodzaju poprawnoÊç politycznà, a zarazem schy∏kowoÊç kultury
˝ydowskiej („Mag jest ˚yd”. O Mistrzu Jazonie w „Quidamie”). Rolf
187
coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 188
COLLOQUIA LITTERARIA
Fieguth (UF Fryburg) podjà∏ prób´ zinterpretowania obecnoÊci
Barchoba w poemacie, uznajàc go za postaç, która jest w∏aÊciwym
„motorem akcji epickiej” utworu („Nie zna∏em was – ˚ydy”. Rola
Barchoba w „Quidamie”). Barchoba dotyczy∏o te˝ wystàpienie Beaty Wo∏oszyn (AÂ Kielce), która odczyta∏a t´ postaç w duchu historiozofii figuratywnej jako reprezentacj´ poglàdów Adama Mickiewicza (Mickiewicz w „Quidamie”. Analiza pewnej aluzji). G∏ównym
celem referatu Bogus∏awa Doparta (UJ Kraków) by∏o z kolei uzasadnienie wyjàtkowej roli ogrodnika Gwidona w tekÊcie „epopei
chrzeÊcijaƒstwa”. Autor odwo∏ywa∏ si´ przy tym do znanej z licznych przedstawieƒ biblijnej sceny, w której Maria Magdalena nie
rozpozna∏a zmartwychwsta∏ego Chrystusa i wzi´∏a go za ogrodnika
(Noli me tangere. O „Quidamie” Norwida).
Przedmiotem refleksji badawczej uczestników konferencji by∏y
równie˝ szeroko rozumiane zagadnienia konstrukcji tekstu, a tak˝e
j´zyka poematu. Edward Kasperski (UW Warszawa) podjà∏ problem opisu p∏aszczyzn i typów narracji obecnych w Quidamie.
Wskazywa∏ przy tym na to, ˝e poemat mo˝na uznaç za przyk∏ad
Norwidowskiej antypowieÊci napisanej przeciwko popularnym
w tamtych czasach konwencjom powieÊciowym (Narrator i narracja
w „Quidamie”). Tez´ o antypowieÊciowym charakterze Quidama postawi∏a tak˝e Dorota Pluciƒska (Ostro∏´ka), która poÊwi´ci∏a swe
wystàpienie analizie elementów Êwiata przedstawionego utworu,
zw∏aszcza akcji i kreacjom bohaterów, oraz ich relacjom wobec modelu powieÊci („Quidam” wobec struktur powieÊciowych). S∏awomir
Rzepczyƒski (PAP S∏upsk) wskaza∏ na aformicznoÊç, nieokreÊlonoÊç
i negatywnoÊç jako dominant´ zastosowanego w poemacie sposobu
mówienia („Quidam” – retoryka tekstu). Micha∏ Kuziak (PAP
S∏upsk) z kolei za podstawowà zasad´ organizujàcà tekst Norwida
uzna∏ wielokulturowoÊç, przejawiajàcà si´ w wieloÊci obecnych
w poemacie stylów i gatunków, w kreacji narratora i narracji oraz
w obrazowaniu i j´zyku (Poetyka wielokulturowoÊci w „Quidamie”).
Katarzyna Konecka (Warszawa) podda∏a analizie wyraênie obecny
w utworze motyw kwiatów i jego rozmaite symboliczne funkcje (Rola kwiatów w „Quidamie”). Anna Koz∏owska (UKSW Warszawa)
podj´∏a prób´ uchwycenia g∏ównych cech sk∏adniowych j´zyka poematu, pokazujàc przede wszystkim zachowawczoÊç konstrukcji,
eliptycznoÊç i anakolutycznoÊç, a tak˝e wyjàtkowà d∏ugoÊç i komplikacj´ wypowiedzeƒ Quidama po∏àczonà z brakiem wyrazistych po188
coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 189
WOKÓ¸ „QUIDAMA”
wiàzaƒ mi´dzyzdaniowych (Z zagadnieƒ sk∏adni „Quidama”). Tomasz Korpysz (UKSW Warszawa) wskaza∏ na zaskakujàcà wieloÊç
ró˝nego typu elementów komicznych w Quidamie oraz zajà∏ si´ analizà u˝yç leksemów z pola „Êmiechu” w utworze, wskazujàc, ˝e zwykle wià˝à si´ one z negatywnymi konotacjami (Z problemów j´zyka
„Quidama”. Komizm i Êmiech w poemacie). W programie konferencji wa˝ne miejsce zaj´∏y tak˝e obserwacje j´zykowe o charakterze
praktycznym: Agata Brajerska-Mazur (KUL Lublin) scharakteryzowa∏a jedyny istniejàcy (choç fragmentaryczny) przek∏ad Quidama na
angielski pióra Charlesa Kraszewskiego („Quidam” w przek∏adzie na
j´zyk angielski), a Adam Cedro (KUL Lublin) przedstawi∏ rozstrzygni´cia edytorskie przyj´te w nowym, krytycznym wydaniu utworu,
które uka˝e si´ w ramach Dzie∏ wszystkich pod red. Stefana Sawickiego (Kilka uwag edytorskich do tekstu „Quidama”).
Uczestników rzymskiej sesji interesowa∏y ponadto kwestie podobieƒstwa Quidama do innych tekstów, nie tylko XIX-wiecznych,
oraz ewentualne pokrewieƒstwa intertekstualne. Tomasz Chachulski (UKSW Warszawa) wskaza∏ na podobieƒstwa niektórych postaci, motywów, a nawet obrazów i fraz utworu do poematów oÊwieceniowych i twórczoÊci m.in. Kniaênina i Karpiƒskiego („Quidam” wobec polskiej tradycji przedromantycznej). El˝bieta Dàbrowicz (UwB
Bia∏ystok) interpretowa∏a poemat w kontekÊcie obecnych w nim odniesieƒ wprost i nie wprost do osoby i twórczoÊci Krasiƒskiego,
a szczególnie do „Irydiona” (Bezimienni. Krasiƒski, Norwid, Quidam). Wies∏aw Rzoƒca (UW Warszawa) tak˝e odczytywa∏ utwór
Norwida na tle Irydiona i szerzej – literatury polskiego romantyzmu,
wskazujàc m.in. na przemiany wizerunku postaci, przede wszystkim
zaÊ – na odmienny (nie tyle polityczny, ile raczej etyczny i estetyczny) punkt ci´˝koÊci poematu (Norwid a Krasiƒski – z perspektywy jakiegoÊ tam Rzymianina). El˝bieta Lijewska (UAM Poznaƒ) w referacie pt. O dwóch Quidamach. Norwid – Kirkegaard zwróci∏a z kolei
uwag´ na zaskakujàcà zbie˝noÊç niektórych cech Norwidowskiego
Quidama i dzie∏a Sørena Kierkegaarda Etapy na drodze ˝ycia,
zw∏aszcza jego pierwszej cz´Êci zatytu∏owanej Dziennik quidama
Zagadnieƒ recepcji poematu dotyczy∏ referat Marka Busia
(WSP Kraków) pt. Wokó∏ „Quidama”. Spory interpretacyjne, przypominajàcy kilka wypowiedzi historyków literatury o utworze Norwida, a przede wszystkim zwracajàcy uwag´ na rozmaite, zmieniajàce si´ oceny wartoÊci artystycznej poematu. Marek Stanisz (URz
189
coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 190
COLLOQUIA LITTERARIA
Rzeszów) przywo∏a∏ z kolei wspó∏czeÊnie zupe∏nie nieznany, pozostajàcy w r´kopisie, a bardzo interesujàcy wyk∏ad o Quidamie, który
na Uniwersytecie Jagielloƒskim wyg∏asza∏ Stanis∏aw Windakiewicz
(Stanis∏aw Windakiewicz czyta „Quidama”. Zapomniana karta
z dziejów recepcji poematu). Tekst W∏odzimierza Torunia (KUL Lublin) pt. Czy narodowe jatki? Profetyczna lektura „Quidama” dotyczy∏ popowstaniowego, zaprojektowanego zresztà przez fragment
jednego z Norwidowych listów, odczytania poematu jako obrazu
bezsensownej zag∏ady pokolenia.
W zamykajàcym sesj´ referacie ks. Antoniego Dunajskiego
(WSD Pelplin) Cypriana Norwida papieski Rzym poemat Quidam
sta∏ si´ punktem wyjÊcia do szerszych refleksji na temat stosunku
poety do Rzymu i do papie˝y – szczególnie Piusa IX.
Tegoroczna konferencja sta∏a si´ dla norwidologów okazjà do
w´drówki po Rzymie Êladami Norwida i bohaterów jego poematu –
uczestnicy sesji obejrzeli m.in. Forum Boarium (czyli prawdopodobnie „plac przedajny”, na którym zginà∏ bohater Quidama), Kapitol, Forum Romanum, Koloseum, zwiedzili Will´ Hadriana w Tivoli; odwiedzili te˝ s∏ynnà Café Greco.
Z okazji spotkania dotyczàcego Quidama Instytut Badaƒ nad
TwórczoÊcià Cypriana Norwida KUL wyda∏ 111 (w tym 101 numerowanych i – wzorem edycji Przesmyckiego – sygnowanych przez
redaktora i wydawc´) egzemplarzy monografii Zbigniewa Zaniewickiego pt. Rzecz o „Quidam” Cypriana Norwida – pracy, która mimo up∏ywu niemal 70 lat od jej powstania (zosta∏a obroniona jako
rozprawa doktorska na Uniwersytecie Warszawskim w czerwcu
1939 roku) wcià˝ jest jedynym ca∏oÊciowym uj´ciem poematu.
Opublikowano ponadto bardzo cennà pomoc dla wszystkich, którzy chcieliby bli˝ej zajàç si´ poematami autora Promethidiona – Bibliografi´ interpretacji poematów Cypriana Norwida.
Konferencji towarzyszy∏a prezentacja pierwszego tomu Dzie∏
wszystkich Cypriana Norwida – krytycznej edycji przygotowywanej
przez zespó∏ redakcyjny pod kierunkiem prof. Stefana Sawickiego.
Pierwszy tom to proza artystyczna w opracowaniu RoÊcis∏awa Skr´ta, projektowana jako VII tom ca∏ego wydania.
***
W pierwszym dniu sesji do Rzymu dotar∏a wiadomoÊç o Êmierci
Profesor Zofii Stefanowskiej, jednej z najwybitniejszych badaczek
190
coll litte 2/3
26/11/2007
19:32
Page 191
WOKÓ¸ „QUIDAMA”
literatury romantyzmu, autorki m.in. klasycznych studiów o Norwidzie, przyjaciela i mistrza grona norwidologów. Pani Profesor mia∏a
uczestniczyç w tegorocznych Colloquiach i wyg∏osiç referat pt. Póêny Norwid, ale w ostatniej chwili Jej stan zdrowia na to nie pozwoli∏.
W niedziel´ 29 kwietnia w kaplicy Domu Polskiego w Rzymie w intencji prof. Zofii Stefanowskiej odprawiono msz´ Êwi´tà, w której
wzi´li udzia∏ uczestnicy konferencji.
191