Profilaktyka i promocja zdrowia - rys historyczny

Dolnośląski Szpital Specjalistyczny im. T. Marciniaka - Centrum Medycyny Ratunkowej
Profilaktyka i promocja zdrowia - rys historyczny
Już w odległych nam czasach starożytnych można doszukiwać się wielu przykładów działań służących zdrowiu. Istnieją
dowody, że w starożytnym Egipcie dostrzegano rolę wody oraz ludzkich wydalin w rozprzestrzenianiu się niektórych
chorób. Stosowano zatem filtrację wody, starano się o sprawne usuwanie wydalin i izolowano chorych uznawanych za
niebezpiecznych dla otoczenia. Kacprzak wskazuje, że „prawdopodobnie przepisy higieniczne u Żydów zostały
zapożyczone od Egipcjan a rozbudowane w Pięcioksięgu Mojżesza, gdzie zawarto szczegółowe opisy postępowania
chroniącego jednostkę oraz społeczeństwo przed chorobami i innymi zagrożeniami zdrowia” [2,3].
Kompleksowa i spójna myśl medyczna dotycząca istoty zdrowia ludzkiego pojawiła się w starożytnej Grecji.
Mianowicie twierdzono, że człowiek jest naturalną częścią przyrody, a zdrowie to harmonijne współdziałanie
wszystkich składników ciała ludzkiego między sobą i środowiskiem zewnętrznym. Hipokrates – największy lekarz
ówczesnych czasów uznał, że za zdrowie odpowiedzialna jest równowaga między czterema płynami organizmu: krwią,
śluzem, żółcią i czarną żółcią. Wzrosło również zrozumienie dla znaczenia zachowania umiaru w życiu codziennym,
roli emocji oraz środowiska społecznego wpływającego na zachowanie dobrego zdrowia człowieka.
Można zatem z przekonaniem przyjąć, że czasy starożytne zapoczątkowały i wyodrębniły główne nurty zdrowia
publicznego. Pierwszy z nich dotyczy warunków środowiskowych z zaakcentowaniem higieny otoczenia, drugi
natomiast koncentruje się wokół prozdrowotnego stylu życia [5].
Medycyna wieków średnich nie miała istotnych osiągnięć. Właściwie umiejętność leczenia chorób i działania
prewencyjne były gorsze niż w starożytności. Na uwagę zasługują natomiast metody zwalczania epidemii poprzez
kwarantannę, kordony sanitarne czy oczyszczanie i dezynfekcję miejsc zakażonych [6].
Intelektualne ożywienie w odrodzeniu oraz nagromadzenie ogólnej wiedzy medycznej, szczególnie w dziedzinie
anatomii, postęp w lecznictwie za wyjątkiem niektórych specjalności zabiegowych był raczej niewielki. Trzeba było
dłuższego czasu dla ukształtowania się podstaw medycyny naukowej. Okresem przełomowym była druga połowa XVIII
stulecia, kiedy wraz z rozwojem fizjologii wytoczono drogi do nauczania klinicznego. W dziedzinie profilaktyki
największym osiągnięciem było wprowadzenie szczepienia przeciwko ospie przez Edwarda Jennera.
Stulecia przypadające na okres odrodzenia nie przyniosły istotnego postępu w warunkach sanitarnych miast i osiedli.
Wodę czerpano ze studni a nieczystości wylewano za okno na ulicę. Niedocenianie higieny występowało nawet w
siedzibach arystokracji i na dworach królewskich. Dopiero w okresie oświecenia zaczęto poświęcać więcej uwagi
higienie publicznej, łączonej z medycyną sądową, nad którą miało nadzór państwo [5].
W Polsce Stanisław Konarski kładł duży nacisk na wychowanie zdrowotne w założonym i kierowanym przez niego
Collegium Nobilium. Zaznacza się również mocno postać G. Piramowicza, który pragnął widzieć nauczyciela w roli
„apostoła” higieny, szczególnie w środowisku prowincjonalnym. Piramowicz w sposób nowoczesny, jak na owe czasy,
akcentował również wyższość profilaktyki nad lecznictwem [1].
Z końcem oświecenia rozpoczął się etap rozwoju cywilizacji, w którym uczestniczymy do dnia dzisiejszego. Już w
pierwszej połowie XIX w. wydano wiele przepisów dotyczących ochrony zdrowia, a w Anglii ogłoszono w 1848 r.
ustawę o zdrowiu publicznym. Rozwinięto nadzór sanitarny nad jakością wody pitnej i środkami żywności, usuwaniem
odpadków, czystością powietrza itp. Wraz z nadejściem ery bakteriologicznej działalność ta uzyskała dodatkowy
wymiar poprzez identyfikację czynników zagrożenia oraz wypracowanie sposobów ich zwalczania [5].
Nowo powstałe po I wojnie światowej państwo polskie stanęło w dziedzinie zdrowotnej wobec znacznych zaniedbań,
które wynikały nie tylko z opóźnień rozwoju cywilizacyjnego, ale także z dużych zniszczeń wojennych. Wyjątkowo
trudna sytuacja panowała na wsi , która stanowiła około 70% mieszkańców kraju, co pociągało za sobą odpowiednie
konsekwencje. Jak podają źródła w latach dwudziestych główną przyczyną zgonów były choroby zakaźne. Zaczęły
jednak powstawać ośrodki zdrowia, w znacznym stopniu wzorowane na modelu amerykańskim, nastawione na
1
Dolnośląski Szpital Specjalistyczny im. T. Marciniaka - Centrum Medycyny Ratunkowej
działalność higieniczno-oświatowo-wychowawczą. Potrzeby jakie zaistniały w ówczesnych warunkach wymagały nie
tylko zapobiegania ale i również specjalistycznej działalności leczniczej, w tym szczególnie leczenia chorób
wenerycznych, jaglicy czy gruźlicy.
Przez co najmniej 20 lat po zakończeniu II wojny światowej stan zdrowia ludności Polski uległ dynamicznej poprawie.
Zachodzące w kraju przemiany dawały znaczne efekty zdrowotne: spadek umieralności niemowląt, ograniczenie
chorób zakaźnych, wydłużenie przeciętnego czasu trwania życia [7]. Początkowe korzystne zmiany sytuacji
zdrowotnej wynikały głównie z ogólnej poprawy warunków bytowych i sanitarnych, upowszechnienie szczepień oraz
powstanie sprawnej służby sanitarno-epidemiologicznej.
W Polsce 25 lat po wojnie rozpoczął się okres mniej pomyślny, podobnie jak we wszystkich krajach Europy Środkowej i
Wschodniej, reprezentujących ten sam system społeczno-polityczny. Głębszy kryzys w tych krajach m.in.
niekorzystnie rzutował na warunki zdrowotne, włączając w to zachowania zdrowotne i styl życia mieszkańców.
Na przestrzeni ostatnich 50 lat przeprowadzono tysiące badań epidemiologicznych, klinicznych i eksperymentalnych
dotyczących współzależności między różnymi czynnikami wynikającymi z trybu życia i preferencji konsumpcyjnych
ludności, a występowaniem masowych chorób współczesnych, przede wszystkim układu krążenia i nowotworów.
Obecnie powszechna jest słuszna teoria polegająca na przeciwdziałaniu chorobom cywilizacyjnym, a zależy to w
znacznej mierze od decyzji jednostkowych zmieniających nieprawidłowe nawyki i upodobania, co związane jest z
potrzebą zaaprobowania odmiennego stylu życia. Głównie od tego zależy dziś zmniejszenie częstości przedwczesnych,
biologicznie nieuzasadnionych zgonów oraz występowania niesprawności powodującej, że jakość dłuższego życia
często ulega gwałtownemu pogorszeniu [5].
Stworzenie koncepcji współczesnej promocji zdrowia i próby jej urzeczywistnienia w ostatnich dwóch dekadach
stanowią nowy jakościowo etap w działaniach na rzecz podnoszenia zdrowotności (tzw. nowe zdrowie publiczne).
Główną rolę w tych działaniach odgrywa jednostka, której pomocą powinny służyć władze różnego szczebla,
wpływowe grupy społeczne, system oświaty i wychowania, środki masowego przekazu i oczywiście opieka zdrowotna
[4].
dr n. med. Ireneusz Skawina
specjalista ds. promocji zdrowia
Piśmiennictwo:
1. Demel M.: O wychowaniu zdrowotnym, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968
2. Kacprzak M., (red): Higiena Ogólna, PZWL, Warszawa 1961
3. Kacprzak M.: Medycyna zapobiegawcza w praktyce lekarskiej, PZWL, Warszawa 1957
4. Karski J., Słońska Z., Wasilewski W. B., (red): Promocja Zdrowia, Wyd. II, Sanmedia, Warszawa 1994
5. Kirschner H.: Promocja zdrowia na tle medycyny społecznej, [w:] Promocja Zdrowia, pod red. J. B. Karskiego, wyd.
nowe, Wyd. Ignis, Warszawa 1999
6. Szumowski W.: Historia medycyny, wyd. nowe pod red T. Bilikiewicza, PZWL, Warszawa 1961
7. Zatoński W.: Stan zdrowia Polaków, Medycyna po dyplomie, 1994, 3, 15-22
2