Dzięcioł pstry - Turystyczny Szlak Ornitologiczny

SCENARIUSZ ZAJĘĆ nr 4 - turystyczny szlak ornitologiczny
Temat . Dziupla i ich mieszkańcy - dzięcioł pstry duży - mieszkaniec
gminy Żyrzyn ,Baranów, Puławy ...
Cele
uczeń:




potrafi rozpoznać dzięcioła pstrego dużego
zna przystosowania dzięciołów do wykuwania dziupli i zdobywania
pożywienia
wie, jak powstają dziuple
rozumie znaczenie starych, próchniejących drzew w lesie
Metody:
rozmowa dydaktyczna, obserwacja okazów naturalnych w terenie
Formy pracy:
indywidualna i grupowa
Czas trwania zajęć:
2 jednostka lekcyjne
Środki dydaktyczne:
Fotografie dzięcioła, karty pracy- krzyżówki, lornetki, aparat fotograficzny
1
Podstawowe informacje; Wygląd ;
 Ptak wielkości drozda o kontrastowym upierzeniu ściśle związany z
korowiną drzew. Kuper, ogon, skrzydła, grzbiet i wierzch głowy czarne.
U samca na tylnej części głowy (potylicy) jaskrawoczerwona, poprzeczna
pręga, której brak u samicy. Tęczówki oczu są czerwone. Czarny pas
ciągnie się od dzioba w kierunku piersi. Drugi otacza górną część szyi.
Dolna część brzucha i podogonie w kolorze jaskrawoczerwonym
oddzielają się wyraźnie od białego spodu - jest charakterystyczna dla tego
gatunku cecha ubarwienia. Na szyi dwie białe plamy, podobnie na
barkach oraz skrajnych sztywnych sterówkach. Ma mocny, dłutowaty
ciemnoszary dziób i szare nogi. Czepne nogi dostosowane są do siadania
na pionowych pniach, dwa palce są skierowane ku przodowi a dwa ku
tyłowi. Młode dzięcioły mają natomiast całe ciemię i tył głowy czerwonopomarańczowe. Ptak nie jest płochliwy, choć zachowuje ostrożność. Jego
lot jest falisty. Jest nieco mniejszy od kokosa Długość ciała ok. 23 cm
 Rozpiętość skrzydeł ok. 44 cm
 Masa ok. 88 g.
 Śpiew zastąpiło bębnienie o korę drzewa, które służy oznajmianiu innym
samcom o zajętym terytorium i gotowości do jego obrony oraz ma
przywabiać samicę. Słychać go jako krótką serię szybko powtarzanych
mocnych uderzeń dziobem. Aby wzmocnić efekt dzięcioł duży bębni w
wypróchniałą korę pod którą znajduje się pusta przestrzeń. Gdy takiej
brakuje może uderzać nawet w blaszane dachy lub anteny. Działa to
wtedy jak pudło rezonansowe i werblowy sygnał godowy roznosi się
2
daleko. Usłyszeć go można w lasach i parkach od marca do czerwca. Gdy
wspina się po pniu wydaje ciche "kik a gdy jest spłoszony "gi gi gi"
SAMICA (z lewej) i SAMIEC (z prawej)
Występowanie ;
 Zamieszkuje lasy całej Europy północnej i środkowej Azji oraz północnej
Afryki. Zasadniczo osiadły, choć część populacji wędruje jesienią
wykazując inwazyjność. Ma to miejsce w latach niedoboru nasion.
Pojawia się wtedy liczniej w Europie Środkowej i Zachodniej. W Polsce
rozpowszechniony, średnio liczny ptak lęgowy.
Najliczniejszy i
najpowszechniejszy z polskich dzięciołów, występujący we wszystkich
drzewostanach w całym kraju i przez cały rok.
 W naszym regionie zamieszkuje na terenie rezerwatu Piskory.
Ptak ten jest pod ścisłą ochroną
Okres wysiadywania ;
 Obydwoje rodzice przez okres 12–13 dni, licząc od złożenia ostatniego
jaja. Pisklęta, gniazdowniki, przebywają w dziupli 21 do 25 dni i są wtedy
bardzo hałaśliwe. Młode zdradzają swoją obecność w dziupli odzywając
się nieprzerwanie. Jedno z nich stale wygląda z dziupli czekając aż
rodzice przylecą z pokarmem. Oboje rodzice dokarmiają je nawet gdy już
opuszczą gniazdo. Zimą dzięcioła dużego można spotkać w mieszanych
stadach złożonych również z sikor, kowalików, pełzaczy i mysikrólików.
Razem starają się szukać pokarmu i nawzajem ostrzegają przed
3
drapieżnikami. O tej porze roku odwiedza też karmniki. Składane w
pierwszej dekadzie mają w ilości 5-7, gdy wykuwanie dziupli jest już
zakończone. Mają białą, grubą skorupę z połyskiem i średnie wymiary 25
x 19 mm. Dzięcioł duży wprowadza ten lęg jeden raz w ciągu roku.
Gniazduje od kwietnia do czerwca
Pożywienie;
 W okresie wiosny i lata (lęgowym) jego pożywienie stanowią głównie
owady i ich larwy wydobywane z drewna (np.: gąsienice motyli, mrówki,
chrząszcze). Zimą i jesienią, przy ograniczonej dostępności pokarmu
żywego, jego dieta wzbogaca się o nasiona drzew sosnowych oraz
świerkowych a także owoce. Zimą chętnie pojawia się w karmnikach ze
słoniną. Może żywić się także padliną. Pewną osobliwością tych dość
dużych ptaków jest to, że najchętniej zjadają mszyce. Wiosną dzięcioły
mogą nakłuwać korę brzóz i pić wyciekający sok roślinny. Czasem
zjadają też ptasie jaja i pisklęta. W porównaniu z innymi gatunkami
dzięciołów jego dieta jest zatem mniej wyspecjalizowana.
Jak powstają dziuple?
 Dziuple mogą powstawać w próchniejących miejscach na drzewach, w
wyniku działania wiatru i wody (wymywanie i wywiewanie próchna
powoduje wytworzenie się zagłębienia - dziupli). Jednakże dziuple
powstają przede wszystkim w efekcie intensywnej pracy jednej grupy
ptaków - dzięciołów. To właśnie one aktywnie wykuwają w drzewach
dziuple, aby w ich bezpiecznym wnętrzu złożyć jaja i wychować
pisklęta. W Polsce występuje 10 gatunków dzięciołów, zgrupowanych w
pięciu rodzajach: Dzięcioły, z wyjątkiem krętogłowa, są jedynymi
ptakami, które wykuwają w drzewie swoje gniazda zwane dziuplami.
Jeszcze tylko sikory - czarnogłowa i uboga, potrafią wydłubać dziuplę,
jednak tylko w miękkim murszejącym drewnie. Oprócz dziupli
przeznaczonych do wychowania piskląt przygotowują również dziuple
noclegowe. Większość dzięciołów wykuwa rokrocznie nowe dziuple, w
których się gnieździ. Tylko niektóre gatunki korzystają ponownie z
dziupli zeszłorocznych (dzięcioł zielony i dzięcioł duży). Wykuwanie
dziupli jest nie lada pracą, wykonuje ją zarówno samiec, jak i samica.
Czas poświęcony na wykucie dziupli jest różny, waha się od kilkunastu
do ponad czterdziestu dni. Najpierw ptaki wydrążają okrągły otwór,
skierowany nieco pod górę, co zapobiega zaciekaniu wody deszczowej, a
następnie skierowują dziuplę prostopadle w dół. Zazwyczaj ma ona
kształt worka i jest zaokrąglona na dole. Bywają również jednak nieco
inne kształty, zwłaszcza w drzewach mocno spróchniałych. Zdarza się,
że ptaki umieszczają otwór dziupli tuż pod rosnącą na drzewie hubą, co
4
chroni gniazdo przed ściekającą po pniu wodą. Dziupli nie wyścielają
niczym i składają jaja bezpośrednio na chropowate drewno. Jaja
wszystkich gatunków dzięciołów nie mają barw ochronnych, lecz są
czysto białe, gdyż ukryte we wnętrzu drzewa są niewidoczne dla
drapieżników. Wysokość umieszczenia dziupli na drzewie jest różna i
może wahać się od 0, 5 m do 25 m nad ziemią.
Opis gry pt. "Dzięciołowe kółko i krzyżyk"
 Gra jest oparta na znanej zabawie w "Kółko i krzyżyk" polegającej na
umieszczaniu na dziewięciu polach kółek i krzyżyków. Wygrywa grupa,
która pierwsza uzyska w linii pionowej, poziomej lub po przekątnej
własny znak (kółko lub krzyżyk). Uczniów dzielimy na dwie grupy.
Każda wybiera przewodniczącego, który również ma prawo głosu. Każda
drużyna wybiera swój znak (kółko lub krzyżyk). Zadaniem
przewodniczącego będzie umieszczanie w kwadracie znaku grupy, gdy
jego drużyna prawidłowo odpowie na pytanie. Po ustaleniu pierwszeństwa
odpowiedzi przewodniczący podaje nauczycielowi numer pytania dla
swojej grupy. Odpowiada pierwsza zgłaszająca się osoba z drużyny. Gdy
odpowiedź jest prawidłowa, przewodniczący zaznacza dowolnie w
diagramie znak swojej grupy (jeśli nikt z grupy się nie zgłosi, co oznacza,
że nikt nie zna prawidłowej odpowiedzi, odpowiedzieć na to pytanie może
zespół przeciwny, uzyskując w ten sposób dodatkowy punkt poza
kolejnością). Następnie przewodniczący drugiej grupy podaje numer
pytania i procedura się powtarza aż do zwycięstwa którejś z drużyn.
Liczba rund do rozegrania jest dowolna. Nauczyciel skreśla na "pasku"
numery pytań, na które udzielono odpowiedzi. Przykład zakończonej
rundy:
XOXOXOOOX
Zestaw pytań
1.. Dlaczego dzięcioły mają bardzo długie języki? - umożliwia im to wyciąganie
owadów ukrytych w długich korytarzach wewnątrz pnia.. 2. Czy dzięcioły mogą
po pniu schodzić głową w dół? - nie mogą. 3. Co stanowi główne pożywienie
dzięcioła z? - różne gatunki mrówek. . 4. Opisz przystosowania dzięciołów do
wykuwania dziupli - utrzymywanie pionowej sylwetki na pniu, co jest możliwe
dzięki specjalnej budowie nóg i ogona; niezwykle silny i ostry dziób, specjalna
budowa czaszki i dzioba. 5. Podaj nazwę najrzadszych polskich dzięciołów trójpalczasty, białogrzbiety, białoszyi.6. Który z dzięciołów na ogół najwyżej
umieszcza swoją dziuplę? - dzięcioł czarny. 7. Co to jest wiosenne
obrączkowanie drzew przez niektóre gatunki dzięciołów? - nakłuwanie wiosną
drzew po to, aby spijać wypływający przez otwory sok drzewa.8. W jakim
5
drzewie dzięcioły najchętniej wykuwają dziuple? - w miękkim, często
próchniejącym.9. Kiedy dzięcioły bębnią, po co i jak to robią? - wiosną, w
okresie godowym, zaznaczają rewir, uderzają szybko dziobem w wypróchniały
w środku fragment drzewa. 10. Dlaczego martwe, chore, wypróchniałe drzewa
są ważne dla dzięciołów? - znajdują w nich dużo owadów w różnych stadiach
rozwojowych, co stanowi pokarm dzięciołów, z ochotą wykuwają w nich
dziuple, fragmenty wypróchniałego w środku drewna są potrzebne tym ptakom
do wiosennego bębnienia. 11. Kto wykuwa dziuple u dzięciołów, samiec czy
samica? - zarówno samiec, jak i samica. 12. Jak długo trwa wykuwanie dziupli?
- od kilku do blisko czterdziestu dni.
1 2 3 4
5
6
7
8 9 10 11 12
"Pasek" do skreślania pytań, na które udzielono odpowiedzi
Część końcowa 5 min
Zakończenie lekcji. Uczniowie stojąc w kręgu kończą rozpoczęte przez
nauczyciela zdania:
Ta lekcja była
.................................................................................................................
Zapamiętałem że dzięcioła pstry
..............................................................................................................
Podziękowanie uczniom za udział w lekcji.
LITERATURA:
Attenborough D. 1999. Prywatne życie ptaków, Muza S.A., Warszawa
Jonsson L. 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Multico, Warszawa
Kerrod R. 1991.Ptaki wodne. Encyklopedia świata zwierząt. Wiedza i Życie.
Meissner W., Cofta T. 1998. Ptaki Bałtyku. Gatunki nurkujące. GBPW Kuling, Wydawnictwo Gdańskie.
Dziuple i ich mieszkańcy" Wydawca Towarzystwo Miłośników Przyrody Warmii i Mazur "Natura" Autor
scenariuszy Alina Rodziewicz Rysunki Tomasz Cofta, Tadeusz Markos Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju
źródła
*www.wikipedia.org; **www.lornetki.com Strony internetowe:
-http://pl.wikipedia.org/wiki/
6