Filozofuj! 2016, nr 2 (8) (marzec

Wolna wola?
1
Determinizm
i indeterminizm
Aby lepiej zrozumieć SAPWW potrzebujemy jeszcze definicji dwóch pojęć:
Filozofuj! › 2016 › nr 2 (8) › Dodatek
Fot.: Public Domain Pictures
filozofuj.eu,
[email protected]
A
POZYCJA
na nas dokładnie te same czynniki
i przyczyny), to moglibyśmy wybrać
drogę w prawo. Innymi słowy, wedle
przytoczonej definicji, w takich samych warunkach moglibyśmy wybierać inaczej, niż wybieraliśmy w przeszłości. Podejście to, jak wskazują
badania z zakresu filozofii eksperymentalnej, jest bardzo intuicyjne,
a ponadto jest najbardziej klasycznym i najczęstszym sposobem rozumienia wolnej woli w filozofii i nauce.
SI Ł
EK
N
a początku naszych rozważań
warto sformułować zwięzłą
i prostą definicję wolnej woli,
którą będziemy operować przy rekonstruowaniu SAPWW: wolna wola
to możliwość świadomego wyboru,
niezależnego od czynników i przyczyn zewnętrznych, które wpływają
na człowieka. Załóżmy, że stoimy
przed wyborem między drogą prowadzącą w lewo a drogą prowadzącą
w prawo i kierując się wolną wolą wybieramy tę pierwszą. Zgodnie z definicją, gdybyśmy teraz cofnęli czas do
momentu wyboru i sytuacja, w której po raz kolejny byśmy się znaleźli
wyglądałaby identycznie (działałyby
świecie nie mogło się zdarzyć nic innego, niż to, co się w nim stało.
Sytuacja wygląda inaczej, jeżeli świat
jest z natury indeterministyczny. Według indeterminizmu zdarzenia są
efektem nie tylko przyczyn, ale także
przypadków (losowości), które nie mają
przyczyny. Jeśli jakieś zdarzenie jest
efektem przypadku, to może ono zajść
bądź nie – przypadek nie jest bowiem
warunkowany przez wcześniejsze wydarzenia. Istnieje nieskończenie wiele
sposobów ewolucji indeterministycznego wszechświata. W naszym przykładzie z rzutem do kosza, Michael
Jordan za drugim razem mógłby nie
trafić, ponieważ przypadkowe fluktuacje powietrza mogłyby zmienić podkręcenie piłki i tor jej lotu.
UN
Słowa kluczowe: wolna wola, determinizm, indeterminizm
determinizmu i indeterminizmu. Determinizm to stanowisko głoszące, że
każde wydarzenie ma swoje przyczyny,
przez które jest całkowicie określone.
W klasycznym przykładzie zaprezentowanym przez Pierre’a Simona de
Laplace’a, gdyby istniał demon, który
znałby położenie wszystkich cząstek
we wszechświecie i siły działające na
nie, mógłby obliczyć przyszłe wydarzenia korzystając z praw fizyki. Innymi słowy, jeśli wszystko ma swoją
przyczynę, to istnieje tylko jeden możliwy sposób ewolucji wszechświata
– każde zdarzenie jest bowiem zdeterminowane przez zdarzenia wcześniejsze. By zilustrować ten problem,
rozważmy sytuację, w której Michael
Jordan rzuca piłką do kosza. Pewne
przyczyny, m.in. siła rzutu, pozycja czy
kierunek, sprawiają, że koszykarz zdobywa dwa punkty. Gdybyśmy cofnęli
czas i Jordan wykonałby rzut w identyczny sposób, z dokładnie takimi
samymi parametrami, bez wątpienia
ponownie zdobyłby dwa punkty. Jeśli wszystkie przyczyny wpływające na
zdarzenie będą identyczne, to rezultat
zdarzenia również będzie identyczny.
Z tego powodu w deterministycznym
ER
Dla większości z nas posiadanie wolnej
woli jest sprawą całkowicie oczywistą
i niepodważalną. Wśród części filozofów
(a ostatnio także naukowców) panuje
jednak przekonanie, że czegoś takiego nie
ma. Można przytoczyć wiele argumentów
wspierających to stanowisko, a najsilniejszym
z nich jest standardowy argument przeciwko
wolnej woli (SAPWW). Przyjrzyjmy się
mu, by uzmysłowić sobie, w jaki sposób
prowadzi on do tak zaskakującego wniosku.
gdybyśmy cofnęli czas i zachowali
identyczne warunki, decyzja mogłaby
być inna – losowe wydarzenia nie są
przecież uwarunkowane przyczynami,
a możliwości ewolucji indeterministycznego świata jest nieskończenie
wiele. Jednakże, skoro nasza decyzja
była dziełem przypadku, nie mogła być
świadomie kontrolowana – w końcu
przypadek to zdarzenie nieuwarunkowane. Jeśli nie mogliśmy kontrolować
decyzji, to tym bardziej nie możemy
tu mówić o wolnej woli (nie pochodzi
ona bowiem od nas, a od przypadku).
Zatem w świecie indeterministycznym
również nie ma miejsca dla wolnej woli.
Czy jest jakieś inne, trzecie stanowisko, które opisywałoby czego efektem są zdarzenia? Odpowiedź brzmi:
nie, świat jest deterministyczny lub indeterministyczny i trzeciej możliwości nie ma. Zdarzenie może być albo
efektem przyczyny, albo nie (i wówczas
KI
Urodzony w 1991 roku,
studiował filozofię
i kognitywistykę
na Uniwersytecie
Jagiellońskim. Jego
zainteresowania
skupiają się na
teoriach świadomości,
problemie wolnej woli,
ewolucji człowieka
(w szczególności
ewolucji inteligencji
i świadomości), filozofii
umysłu oraz filozofii
i metodologii nauki. Jest
uzależniony od uczenia
się, w wolnych chwilach
pisze opowiadania
science-fiction,
w których przedstawia
fascynujące go idee
naukowe i filozoficzne.
Kontakt: michal.marzecremiszewski@student.
uj.edu.pl.
Standardowy
argument
przeciwko
wolnej woli
w lewo. Jeśli decyzję tę uwarunkowała
wizja sklepu ze słodyczami, który stoi
przy drodze w lewo, to wizja ta pojawiłaby się ponownie, skoro wszystko
wyglądałoby tak samo. Nie ma możliwości, by po cofnięciu czasu przyszło
nam do głowy coś innego – w przeciwnym razie nie mielibyśmy do czynienia z deterministycznym światem.
Wniosek jest prosty: jeśli świat jest deterministyczny, wolna wola nie istnieje – w takim wypadku bowiem nie
ma możliwości, by wybrać inaczej niż
się wybrało. W pewnym sensie, przyszłość jest już w nim ustalona (zna ją
hipotetyczny demon) – nie ma tu zatem miejsca na wolny wybór.
A co, jeśli świat jest indeterministyczny i pewne indeterministyczne
procesy (przypadki) wpływają na nasze decyzje? Jeśli wybraliśmy drogę
w lewo, ponieważ w naszym mózgu
zaszło jakieś losowe wydarzenie, to
Od przesłanek do wniosku
Załóżmy na chwilę, że świat jest całkowicie deterministyczny i istnieje tylko
jeden możliwy przebieg wydarzeń. Jeśli więc staliśmy przed wyborem, czy
pójść w lewo, czy prawo i ostatecznie
wybraliśmy lewo, to gdybyśmy cofnęli
czas i ponownie stanęli przed tym samym wyborem w takich samych warunkach, również wybralibyśmy drogę
filozofuj.eu,
[email protected]
Fot.: Some rights reserved by tookapic, CC0
Michał
Marzec-Remiszewski
Standardowy argument przeciwko wolnej woli
Filozofuj! › 2016 › nr 2 (8) › Dodatek
2
Standardowy argument przeciwko wolnej woli
Poszukiwania luki w SAPWW
Czy istnieje sposób na obalenie
SAPWW? Jedyną możliwością jest
podważenie którejś z trzech przesłanek. Negacja pierwszej z nich będzie
oznaczała, że wolna wola jest zgodna
z determinizmem. Stanowisko takie
nazywa się kompatybilizmem i głosi
(w najogólniejszej wersji), że wolną
wolę ma taki człowiek, który może robić to, co chce (innymi słowy, nie jest
zakuty w kajdany). „Chcenia” mogą
być zdeterminowane i nie stoi to w żadnej sprzeczności z wolną wolą. Zwolennicy SAPWW mogą jednak odpowiedzieć, że zmieniamy tu definicję
wolnej woli – wolna wola nie jest już
możliwością wybrania A lub B w identycznych warunkach. W kompatybilizmie jest ona definiowana zupełnie
inaczej, zaś SAPWW nie odnosi się
do dowolnej definicji wolnej woli, ale
jedynie do definicji klasycznej, intuicyjnej – przedstawionej na początku.
Z tego powodu kompatybilizm nie
może obalić pierwszej przesłanki.
Drugim sposobem jest próba odrzucenia drugiej przesłanki. Niektórzy badacze sugerują, że wolną wolę
można zdefiniować jako przypadkowość i brak kontroli, a zatem, jeśli nasze decyzje podlegają procesom indeterministycznym, to z pewnością
w tym ujęciu są wolne. Metoda ta, jak
zauważają zwolennicy SAPWW, wcale
nie obala jednak drugiej przesłanki –
w końcu po raz kolejny mówimy tu
o innej wolnej woli niż ta, do której
odnosi się nasz argument.
Wreszcie, sposobem odrzucenia
SAPWW może być obalenie trzeciej
przesłanki. Można zaprzeczyć tezie,
że podział na determinizm i indeterminizm jest wyczerpujący i stwierdzić, że decyzje mogą być efektem
czegoś jeszcze – właśnie wolnej woli.
Zwolennicy SAPWW szybko zwrócą
jednak uwagę, że taka argumentacja
wcale nie usuwa trzeciej przesłanki –
można bowiem zapytać, czego z kolei efektem jest wolna wola. Jeśli nie
jest efektem niczego więcej poza sobą
samą, to nie ma przyczyny i jest przypadkowa – nie jest niczym uwarunkowana i nie wpływają na nią żadne
czynniki, takie jak rozumowanie czy
analiza sytuacji, przez co decyzja staje
się zdarzeniem losowym (zatem, zgodnie z drugą przesłanką, wolna wola nie
jest wolna). Jeśli z kolei decyzja miałaby być efektem przyczyn, to byłaby
zdeterminowana i ponownie, zgodnie z pierwszą przesłanką, nie byłaby
wolna. Podział na przyczynę i przypadek jako źródło decyzji jest więc wyczerpujący – nie ma trzeciej możliwości.
wszystkim, jeśli próbując go obalić,
używa się innego pojęcia wolnej woli,
to odchodzi się od jego oryginalnej
formy. W ten sposób krytyka przestaje
dotyczyć SAPWW, a zaczyna odnosić
się do jego zmodyfikowanej wersji. Pamiętajmy jednak, że konkluzja płynąca
z naszego argumentu dotyczy standardowej, klasycznej i intuicyjnej definicji wolnej woli. Tak rozumiana wolna
wola nie istnieje, ponadto logiczną koniecznością jest fakt, że nie może istnieć. Dla niektórych wniosek ten jest
szokujący, innych jednak fascynuje –
w końcu wynika z logicznego rozumowania przypominającego dowody
matematyczne. Te zaś, jak twierdzili
już starożytni, są przecież piękne. NieMatematyczne piękno
pocieszeni wielbiciele wolności mogą
Jak widać, prawidłowo sformułowany za to skierować swoją uwagę na poSAPWW, z uwagi na ścisłe zdefiniowa- glądy redefiniujące wolną wolę, takie
nie używanych w nim terminów, jest jak wspomniany wcześniej kompatypraktycznie niepodważalny. Przede bilizm.

Fot.: Some rights reserved by geralt, CC0
Warto Smart J. J. C., Free
Praise and Blame,
doczytać will,
Mind, 70 (1961), s.
291–306.
3
Filozofuj! › 2016 › nr 2 (8) › Dodatek
filozofuj.eu,
[email protected]
filozofuj.eu,
[email protected]
Fisher J. M.,
Compatibilism, [w:] Four
Views on Free Will, red.
J. M. Fisher, R. Kane, D.
Pereboom, M. Vargas,
Wiley-Blackwell, 2007,
s. 44–84.
Tu nas znajdziesz
Więcej na temat
wolnej woli
w numerze 2(8) 2016
W poszukiwaniu
wolnej woli
Lord Jim
i traf moralny
Czego filozof może się
nauczyć od sportu?
Wywiad z prof. Robertem Kane'em
Natasza Szutta
Jan Woleński
2016
nr 2 (8)
Czasopismo popularyzujące filozofię
j!
Serwis Filozofuj!
Filozofuj @ instagram
Cena 10 zł (w tym 5% VAT).
Nakład 1200 egz.
Filozofuj @ facebook
Gdzie na studia
filozoficzne?
Dodatek maturalny
s. 43–46
6
jest po prostu przypadkowe), przez co
podział na determinizm i indeterminizm jest wyczerpujący. Jak powiedzieliśmy wcześniej, w obu wersjach
świata nie ma miejsca dla wolnej woli.
Zatem wolna wola nie tylko nie istnieje,
a wręcz nie może istnieć, niezależnie od tego, jaki ostatecznie jest świat.
SAPWW może przyjąć formę prostego logicznego rozumowania, które
składa się z trzech przesłanek (zdania 1–3) i wniosku (zdanie 4):
1. Jeśli świat jest deterministyczny, to
wolna wola nie istnieje.
2. Jeśli świat jest indeterministyczny,
to wolna wola nie istnieje.
3. Świat jest deterministyczny lub
indeterministyczny.
4. Zatem wolna wola nie istnieje.
Wolna
wola?
Filozofuj @ twitter
Wydawnictwo
ISSN 2392-2249
Wolna wola?
Nichols Sh.,
Knobe J., Moral
Responsibility and
Determinism: The
Cognitive Science of
Folk Intuition, Nous, 41
(2007), s. 663–685.
filozofuj.eu
[email protected]
Academicon
Taylor Ch.,
Dennett D., Who’s
Afraid of Determinism?
Rethinking Causes and
Possibilities, [w:] The
Oxford Handbook of
Free Will, red. R. Kane,
Oxford University
Press, 2002, s. 257–277.
Filozofuj! › 2016 › nr 2 (8) › Dodatek
4