dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii

DZIELNICOWY JAKO PODSTAWOWE OGNIWO REALIZACJI FILOZOFII
COMMUNITY POLICING W POLSCE NA PRZYKŁADZIE GMINY ŁAŃCUT
Paweł Skoczowski
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Streszczenie
Artykuł ujmuje w swej treści problem szeroko rozumianej profilaktyki w zakresie zapobiegania przestępczości przy wykorzystaniu filozofii community policing, której założenia opierają się na szerokim
partnerstwie służb policyjnych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny
z mieszkańcami lokalnych społeczności. Współpraca ta ma na celu wzajemne informowanie się
o aktach bezprawia, jak też innych szkodliwych i dokuczliwych zjawiskach, do których dochodzi na
danym obszarze. Filozofia ta została zaadoptowana przez polską policję w latach 90-tych i jest obecnie rozwijana na terytorium całego państwa. Prezentowany tekst prezentuje jej praktyczny wymiar
poprzez ukazanie roli dzielnicowych, stanowiących podstawowe ogniwo wykonawcze założeń
community policing w Polsce. Dociekania teoretyczne zostały poparte analizą prawodawstwa
i omówione na przykładzie gminy wiejskiej Łańcut.
Wstęp
Problematyka zapewnienia bezpieczeństwa ludziom poprzez eliminację powszechnych zagrożeń jest
zadaniem niezwykle złożonym i wymagającym – wolność od nich wyznacza wysoki standard życia
i stymuluje prawidłowy rozwój, jej brak natomiast objawia się rozkładem więzi społecznych
i powszechnym występowaniem różnych form patologii. W przestrzeni społecznej zawsze dochodzi
do zjawisk, które uderzają w tę podstawową potrzebę, jednak brak zdecydowanej reakcji na nie prowadzi w konsekwencji do wielu negatywnych następstw i zwiększania ich intensywności. Bezpieczeństwo jest potrzebą indywidualną, której zaspokojenie pozwala jednostce prawidłowo się rozwijać.
Natomiast społeczeństwo to wielki zbiór jednostek, który również ją posiada i od jej zapewnienia
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 4 (12) 2012, s. 21-33
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
zależy jego prawidłowe funkcjonowanie. Obecna struktura społeczna i poziom zorganizowania życia
zbiorowego są źródłem istnienia wyspecjalizowanych instytucji powołanych do zaspokajania potrzeb
ogółu. Wśród nich podmiotów, których statutowe zadania polegają na kontroli przestrzeni publicznej,
eliminowaniu zachowań uznawanych za szkodliwe, ściganiu sprawców przestępstw, prowadzeniu
działań profilaktycznych i tym samym utrzymywanie ładu społecznego. Zadania te wymagają sporego
wysiłku, dysponowania specjalnymi uprawnieniami, posiadania odpowiedniej wiedzy, umiejętności
i środków a także współdziałania i ciągłego doskonalenia stosowanych metod działania.
Od kilku dekad ludzie na nowo odkrywają wpływ przestrzeni na zachowania przestępcze jednostek,
dlatego obecnie przykłada się duże znaczenie do odpowiedniego zaprojektowania fizycznej przestrzeni życiowej. Działania te noszą nazwę „kształtowania bezpiecznych przestrzeni” i mają na celu
kompleksowe podejście do związków zachodzących pomiędzy miejscem (w wymiarze przestrzennoarchitektonicznym), sprawcą (osobą, która w określonych warunkach dopuszcza się zachowania niezgodnego z prawem) i ofiarą, tak aby sposób zorganizowania i nadzoru nad nią wpływał na jak najniższy poziom przestępczości. Koncepcja ta w żaden sposób nie zastępuje sprawdzonych form profilaktyki i prewencji kryminalnej stosowanych przez policję, jedynie ma na celu efektywniejsze działania
poprzez współdziałania planistów, urzędników i policjantów dla wspólnego dobra, którym jest poczucie bezpieczeństwa i porządek publiczny. Wraz z tą ideą w parze podąża druga, wg której nawet najlepiej zaprojektowana przestrzeń, aby mogła cechować się marginalnym poziomem zachowań niepożądanych, musi podlegać formalnej kontroli ze strony policji, która powinna być nastawiona proaktywnie i współdziałać z obywatelem, a ten powinien w imię własnego dobra przyjmować czynną postawę i zauważać wszelkie przejawy niewłaściwych zachowań i kontaktować się z stróżami prawa.
U podstaw takich założeń jest głębokie przekonania, że ludzie potrafią być współodpowiedzialni za
bezpieczeństwo własne i najbliższego otoczenia, a większa czujność pozwala ożywić wynikający
z natury człowieka mechanizm kontroli jednych nad drugimi, który w dużych skupiskach i pod wpływem anonimowości przestaje istnieć.
Prezentowana poniżej praca dotyczy problematyki filozofii community policing, która stosowana
w praktyce jest częścią działań wpisujących się w kształtowanie bezpiecznych przestrzeni. Szczególną
uwagę prezentowany tekst skupia na pracy dzielnicowego, który jest funkcjonariuszem policji powołanym, z jednej strony, do sprawowania formalnej kontroli na przydzielonym mu rejonie służbowym
(rewirze), a z drugiej, do budowania partnerskich relacji z ludźmi i rozwijania kontaktów. Jako „policjant pierwszego kontaktu” musi na każdym kroku weryfikować empirycznie elementy praktyczne
sprzyjające rozwijaniu idei community policing, ale też i te, które utrudniają jej urzeczywistnianie
w warunkach polskich. Praca dzielnicowego ma charakter pozytywistyczny, jest „pracą u podstaw”
i przez to wymaga dużej wiedzy teoretycznej z obszaru nauk społecznych: socjologii, psychologii,
kryminologii, resocjalizacji. Dzięki niej funkcjonariusz będzie w stanie odpowiednio oceniać obserwowane zjawiska. Z drugiej strony konieczne w niej staje się doskonalenie umiejętności związanych
z realizacją zadań statutowych wynikających z przepisów i bycia funkcjonariuszem pełniącym służbę
publiczną oraz zachowanie „złotego środka” pomiędzy empatią i zapałem do pomocy
w rozwiązywaniu lokalnych problemów, egzekwowaniem szacunku dla prawa, karaniem za jego łamanie, a także dobrymi relacjami z ludźmi, których te problemy dotykają na co dzień.
22
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
1. Założenia filozofii community policing
Głównym założeniem filozofii community policing1 (CP) jest przyjęcie za pewnik, że działania związane
z przeciwdziałaniem przestępczości i innym zachowaniom antyspołecznym (szkodliwym dla społeczności) muszą być realizowane poprzez współpracę policji ze społecznością lokalną. Wspólne działania
służb policyjnych z obywatelami są więc gwarancją wysokiej efektywności prowadzonych działań
i lepszego zrozumienia specyfiki problemów występujących na danym obszarze. Za słusznością przemawiają liczne obserwacje i doświadczenia wyraźnie wskazujące, że odejście policji od roli represyjnej w kierunku proaktywnej podnosi zaufanie społeczne do tej służby i pozwala tym samym lepiej
dostosować się do bolączek ludzi zamieszkującej dany obszar2. Duże znaczenie ma także dostosowanie kultury pracy służb porządkowych do uwarunkowań środowiskowych, rozumianych jako czynniki
kulturowe, ekonomiczne, etniczne, architektoniczne etc.3, które wpływają na wyznawane wartości
i postawy jednostek. Niewątpliwie istnieje silna zależność pomiędzy wspomnianymi czynnikami
a skłonnością do zachowań przestępczych (aspołecznych i uderzających tym samym w bezpieczeństwo i porządek publiczny) jednostek, które je tworzą. Kryminologia jako nauka zajmująca się m.in.
tym problemem, jest też narzędziem pozwalającym w dużym stopniu dawać praktyczne wskazówki,
co należy robić. Dlatego też założenia CP maja na celu, oprócz podnoszenia poziomu bezpieczeństwa
danej społeczności, dawać odpowiedź, co do aspektów prakseologicznych – dawać najlepsze, praktyczne rozwiązania uwzględniające lokalną specyfikę.
Sam termin CP pochodzi z języka angielskiego i wiele osób twierdzi, że nie jest możliwe jego pełne
tłumaczenie na język polski4. Tak czy owak, abstrahując od rozbieżności natury translacyjnej
i semantycznej, sens tej filozofii oddaje w języku polskim pojęcie koncepcja (filozofia) policji współdziałającej z ludźmi w celu podnoszenia bezpieczeństwa i eliminacji niepożądanych zachowań. Idea ta
przywędrowała do Polski z krajów zachodnich, gdzie przynosiła pozytywne efekty, a nasza policja
reformując się w latach 90. XX wieku, poszukiwała sprawdzonych i skutecznych wzorców. Traktowanie społeczeństwa i jego instytucji jako partnera jest bardzo korzystne, ponieważ pozwala wykorzystać ludzką energię w szeroko rozumianej profilaktyce realizowanej poprzez edukację społeczną
i finalnie pozwalającą stymulować behawioralne podejście do tego typu inicjatyw. Bierność jest
w takim układzie przeciwnikiem korzystnych zmian i dlatego zwiększenie wysiłków poprzez skupienie
uwagi na zapobieganiu, pozwala unikać stosowania źle odbieranych mechanizmów represyjnych,
które budzą niechęć, a także są źródłem strachu i obaw.
1.1. Historia community policing i jej praktyczne aspekty na gruncie amerykańskim
Początki CP mają miejsce w USA. To tam najwcześniej zauważono konieczność tworzenia płaszczyzny
porozumienia pomiędzy społeczeństwem, policją, urzędami, związkami religijnymi i obywatelami
1
Ang. community – wspólnota, społeczność natomiast ang. policing – strzeżenie, nadzorowanie.
J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999, s. 15-35.
3
E. Moczuk, Postrzeganie bezpieczeństwa publicznego w środowisku lokalnym, Wydawnictwo Uniwersytetu
Rzeszowskiego, s. 11-40.
4
J. Gral, Community policing w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicowego, 1-2/2003 „Policja”.
2
23
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
w celu skutecznego przeciwstawienia się różnym formom dewiacji społecznych5. Współpraca ta określana jako community partnership służyć ma pełnemu rozpoznaniu lokalnych problemów, ich analizowaniu i tworzeniu najbardziej skutecznych programów prewencyjnych. Oczywiście, jest sprawą
otwartą wpływ ustroju państwa amerykańskiego opartego na demokracji i dużej niezależności jednostek terytorialnych, na powstanie i stosowanie w praktyce takiego sposobu działania. Niewątpliwie
był to bardzo istotny czynnik, ponieważ bez społeczeństwa obywatelskiego i indywidualnego podejścia do problemów jednostki nie byłoby możliwe urzeczywistnianie założeń CP. Filozofia ta była początkowo rozwijana pilotażowo, poprzez wdrażanie jej założeń na danym obszarze badano efekty.
Jednocześnie od lat 60. zaczęto ją rozwijać jako część szerokich zmian w dużym procesie określanym
jako „zapobieganie przestępczości poprzez projektowanie środowiska” i CP w tym ujęciu stało się
narzędziem efektywnej kontroli formalnej danego obszaru z jednej strony, a z drugiej sposobem
kształtowania postaw, które miały współgrać z pozostałymi działaniami CPTED6.
1.2. Adaptacja założeń filozofii CP do polskiej rzeczywistości
Zmiany społeczno-polityczne jakie zaszły w Polsce po 1989 roku stały się źródłem dla poszukiwania
nowego modelu funkcjonowania policji, która musiała uporać się z olbrzymim piętnem, które nosiła
jako sukcesorka Milicji Obywatelskiej utożsamianej z aparatem władzy Polski Rzeczpospolitej Ludowej. Te uwarunkowania społeczne oraz zmiany ustrojowe wymuszały, z jednej strony szybkie przekształcanie policji, jako organizacji o krajowym zasięgu, do nowych warunków otoczenia, w tym,
oczywiście, do nowego podziału terytorialnego, w którym po 40. latach reaktywowano gminy7,
i dużego wzrostu przestępczości, który towarzyszył transformacji, a z drugiej szybką odbudowę utraconego zaufania społecznego. Zadanie to nie było łatwe, zwłaszcza że cały proces przebiegał bardzo
burzliwie w pierwszej fazie, ponieważ wszelkie pomysły wyposażenia policji w silne uprawnienia rodził obawy i strach o poszanowanie podstawowych praw obywateli. Doświadczenie zdobyte przez
milicjantów, władze III RP uznawały wielokrotnie za nieprzydatne w nowych warunkach8. Jednocześnie rozpoczęto szkolenie nowych kadr i poszukiwanie najlepszego modelu organizacyjnego, który
odpowiadałby oczekiwaniom rodzącego się społeczeństwa obywatelskiego. Istniał wtedy wyraźny
problem polegający na ogromnych oczekiwaniach politycznych wobec przekształconej formacji przy
braku doświadczenia i świadomości u decydentów, że proces transformacji policji jest równie żmudny, czasochłonny i złożony jak transformacja innych obszarów ludzkiej aktywności, a zwłaszcza reaktywowania samorządności na poziomie lokalnym jako podstawowego elementu organizacji społecznej.
Aktem prawnym określającym zadania policji jest ustawa z 6 kwietnia 1990 roku o policji. Już
w artykule 1. tego generalnego aktu normatywnego jest mowa o jej przeznaczeniu, jako formacji
mającej za zadanie służbę społeczeństwu w celu zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i utrzymania po5
Bureau of Justice Assistance Response Center, Understanding Community Policing, 1994.
R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, CPTED jako strategia zapewnienia bezpieczeństwa
społeczności lokalnej, Szczytno 2011.
7
Ustawa z dnia 8 marca 1990 o samorządzie gminnym.
8
A. Szymaniak, W. Ciepiela red., Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy. Tom 1, Wydawnictwo: Wydawnictwo Naukowe INPiD.
6
24
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
rządku publicznego. Artykuł 2. wymienia natomiast jej podstawowe zadania – wśród nich – w pkt. 3.
inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnieniu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. Przepis ten jest podstawą prawną community policing na
gruncie polskim9. W roku 1990 zapis ten był nowością i rodził wiele kontrowersji zarówno wśród
funkcjonariuszy, mających wątpliwości, co do skuteczności działań dalekich od funkcji kontrolnej
i represyjnej, jak też wątpliwości obywateli, czy nie jest to wprowadzanie do polskiej postsocjalistycznej rzeczywistości obcych wzorców, które tam walczyły o rację bytu przez kilka dekad, zanim metodą
prób i błędów wypracowały pewne skuteczne standardy praktyczne. Wątpliwości były w pewnym
stopniu uzasadnione, jednak dzisiaj z perspektywy dwóch dekad można mówić o wielu sukcesach
i szybkim przysposobieniu tych założeń programowych.
2. Praktyczny wymiar community policing w Polsce
Współpraca społeczeństwa, jego cywilnych instytucji z policją będącą formacją stworzoną w celu
zapewnienia bezpieczeństwa i zwalczania wszelkich zachowań uderzających w porządek prawny
ustanowiony przez państwo jest konieczna. Dzięki współpracy i realizacji wspólnych przedsięwzięć
łatwiej jest stymulować i kształtować właściwe postawy obywateli i reagować na pojawiające się niepożądane zjawiska. Dobra profilaktyka może dawać spore korzyści – dzięki temu można zaoszczędzić
dużo czasu, energii, pieniędzy i zbędnych nerwów. Mówiąc o praktycznym wymiarze CP w Polsce,
należy mieć na uwadze to, co nakreśla ramy funkcjonowania instytucji, prawnie stworzone zasady
współpracy na poziomie instytucjonalnym oraz aktywność obywatelską, zaufanie jednostki do organów państwowych i poziom wiedzy nt. prowadzonych działań. Wiedza jest więc warunkiem koniecznym, bez której żadne przedsięwzięcie nie przyniesie efektu, a cały wysiłek zamknie się jedynie
w istnieniu przepisów i w lepszym lub gorszym stopniu ich wprowadzania w życie. Żeby CP mogło być
skuteczne, każdy kto uczestniczy w jego urzeczywistnianiu powinien mieć merytoryczną wiedzę nt.
lokalnych problemów społecznych, spraw związanych z kształtowaniem bezpiecznych przestrzeni
zarówno w wymiarze fizycznym i architektonicznym, a także przy wykorzystaniu wszelkich zdobyczy
techniki, które pozwalają lepiej wypełniać zadania z zakresu utrzymania bezpieczeństwa. Ta uwaga
dotyczy przede wszystkim administracji, jej organów osobowych i kolegialnych, ponieważ to one odpowiadają za dużą ilość działań, a zwłaszcza mają możliwość inicjowania różnych ich form w celu informowania i edukowania społeczeństwa.
Dużym sukcesem w zakresie tworzenia CP Polsce jest stworzenie i realizacja programu „Razem bezpieczniej”10. Założeniem tego programu jest ograniczenie skali zjawisk i zachowań, które powodują
sprzeciw i rodzą poczucie zagrożenia w społeczeństwie. Program jest zgodny ze Strategią Rozwoju
Kraju 2007-2015 i ma za zadanie urzeczywistniać priorytet zdefiniowany jako budowa zintegrowanej
wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa. „Razem bezpieczniej” jest realizowany pod patronatem
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które dokonuje okresowo sprawozdań z efektów tych działań.
9
J. Gral, Community..., dz. cyt.
Jest to nazwa opracowanego przez zespół MSWiA Rządowego Programu Ograniczania Przestępczości
i Aspołecznych Zachowań.
10
25
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
W województwach, powiatach i gminach zadania związane z celami programu są realizowane poprzez współpracę administracji zespolonej i obywateli z lokalną władzą. Dokument wyraźnie wskazuje, że celem jest przekonanie obywateli do nawiązania trwałego, stałego, naturalnego partnerstwa
z policją i innymi instytucjami bezpieczeństwa i porządku publicznego11. Funkcję koordynacyjną mają
pełnić wojewodowie, starostowie i wójtowie. Szczególne obowiązki są nałożone na starostów, którzy
pełnią obowiązki przewodniczących powiatowych komisji bezpieczeństwa i porządku publicznego
oraz na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Założenia te wyraźnie wskazują, że najwięcej do
zrobienia jest na najniższym szczeblu, ponieważ to właśnie w gminie, mieście, czy sołectwie musi
zajść jakościowa zmiana, którą odczuje szary Kowalski, żeby można mówić o poprawie sytuacji w skali
makro. Przy tym należy zwracać uwagę na naukowe podejście do wyników, ponieważ większa aktywność obywatelka może przynosić pozornie nieoczekiwane rezultaty, np. poprzez „zwiększenie” liczby
przestępczości na skutek częstszego informowania policji o zdarzeniach. Dokładna analiza i weryfikacja rezultatów pozwala dać odpowiedź, co do zachodzących zmian w świadomości społecznej.
2.1. Sposoby realizacji założeń CP i główne trudności tych działań
Policja jako instytucja wiodąca w zakresie zwalczania przestępczości musi z jednej strony dbać
o porządek i poszanowanie prawa z drugiej zaś dbać o wysoki poziom zaufania społeczeństwa do
swej pracy. Dodatkowo powyższa kwestia nakłada się na inną – społeczne oczekiwania wobec niej, że
będzie skutecznie ograniczać liczbę przestępstw i patologii społecznych. Stąd biorą się różne zdania,
co do osiągnięcia tego celu, jedni twierdzą, że trzeba surowo karać na wzór programów „zero tolerancji”12 żeby odstraszać naśladowców, inni z kolei uważają, że należy zaufać społeczeństwu
i pozwolić mu aktywizować się w oparciu o kreatywne, oddolne inicjatywy. Dylemat ten, mający bardziej akademicki charakter, jest daleki od szarej i brutalnej codzienności, w której policja musi wykonywać funkcję represyjną i kontrolną przy jednoczesnym spełnianiu wysokich oczekiwań społeczeństwa. Polska policja obecnie dostosowała swoją strukturę tak, aby było możliwe zaspokojenie tych
oczekiwań w wysokim stopniu. Poprzez rozdzielenie kompetencji i wyodrębnienie służby kryminalnej,
prewencyjnej, wspomagającej oraz specjalistycznych oddziałów łatwiej jest określić zadania każdej
z nich. Bardzo ważne jest także posiadanie przez policję własnych ośrodków badawczych i naukowych, ponieważ dzięki temu istnieje możliwość ciągłej wymiany informacji pomiędzy naukowcami
a praktykami i w efekcie doskonalenie metod działania.
W realizacji CP najwięcej do zrobienia jest na najniższym szczeblu życia społecznego – to tutaj Policja
ma możliwość brać udział bezpośrednio w rozwiązywaniu problemów obywateli. Narzędziem pozwalającym te działania realizować jest m.in. powołanie do życia dzielnicowych. Są to funkcjonariusze
policji, którzy mają za zadanie sprawowanie funkcji kontrolnej i prewencyjnej na danym obszarze,
tzw. rejonie służbowym. Ustawa o policji zakłada w artykule 8a możliwość tworzenia przez komendanta powiatowego (miejskiego) rewirów dzielnicowych. Realizując powyższe przedsięwzięcia policja
konsultuje się z organami władzy publicznej w celu lepszego rozdysponowania zadań poprzez określenie specyfiki terenu. Ponadto w artykule 13. ustawy o policji ustawodawca przewidział możliwość
11
12
Strona internetowa o adresie www.razembezpieczniej.msw.gov.pl
B. Wieczorek, Policja i obywatele – osobno czy razem?, www.onet.pl.
26
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
tworzenia dodatkowych etatów dzielnicowych, jeśli w ocenie samorządów wymaga tego zły stan
bezpieczeństwa administrowanego obszaru. Dane prezentowane przez Biuro Prewencji KGP pokazują13, że rozwiązanie to jest wykorzystywane bardzo rzadko ze względu na konieczność finansowania
etatów dzielnicowych przez samorządy na podstawie porozumienia zawieranego na okres 5 lat. Jednak istnienie mechanizmów, które obligują jedną i drugą stronę do konsultowania potrzeb jest elementem obecnego systemu zarządzania bezpieczeństwem publicznym i kształtowania bezpiecznych
przestrzeni w pewnym stopniu.
3. Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji zadań community policing na gruncie polskim
Idea kontaktów policji z mieszkańcami w Polsce jest obecnie często podkreślana, a słuszność idei CP
wydaje się być bezsporna. W szeregach policji obecnie co 10-ty funkcjonariusz jest dzielnicowym.
Większość z nich to młodzi ludzie znajdujący się na początku swojej kariery zawodowej, a co za tym
idzie bardzo często nie posiadający cennego doświadczenia praktycznego14. Pełnienie obowiązków
dzielnicowego jest bardzo odpowiedzialnym i trudnym zadaniem. Codzienna praca w swoim rejonie
wymaga wszechstronności i ogromnego zaangażowania. Dzielnicowy ma być „policjantem pierwszego kontaktu” i cały czas blisko ludzi. Społeczność zamieszkująca przydzielony danemu dzielnicowemu
rejon ma go rozpoznawać, widzieć jego zaangażowanie i w sytuacji wymagającej jego interwencji bez
skrępowania udawać się do niego o pomoc. Natomiast sam funkcjonariusz powinien interesować się
wszystkim, co dzieje się w jego rejonie, znać miejsca gromadzenia się młodzieży, przestępców, miejsca gdzie spożywa się alkohol i wszystko to, co bezpośrednio uderza w bezpieczeństwo, jak też pozbawione kontroli może przyjąć taką formę.
Szczegółowo obowiązki i zadania dzielnicowego określa Zarządzenie nr 528 Komendanta Głównego
Policji z dnia 06 czerwca 2007 roku w sprawie form i metod wykonywania zadań przez dzielnicowego
i kierownika rewiru dzielnicowych, które jest wydane na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy o policji.
Zarządzenie to w § 5. mówi, że podstawową formą pełnienia służby dzielnicowego jest obchód, polegający na przemieszczaniu się w granicach przydzielonego mu rejonu służbowego i realizowaniu zadań wynikających z zakresu jego obowiązków służbowych.
Zakres zadań dzielnicowego mówi, że do zadań funkcjonariusza pełniącego tę funkcję należy w szczególności:
1. Prowadzenie rozpoznania przydzielonego mu rejonu służbowego pod względem osobowym, terenowym, zjawisk i zdarzeń mających wpływ na stan porządku i bezpieczeństwa publicznego;
2. Realizowanie zadań z zakresu profilaktyki społecznej;
3. Realizowanie zadań z zakresu ścigania sprawców przestępstw i wykroczeń;
4. Kontrolowanie przestrzegania prawa powszechnie obowiązującego oraz przepisów prawa miejscowego.
13
Strona internetowa http://bip.kgp.policja.gov.pl oraz J. Gral, Community..., dz. cyt.
Źródło: E. Moczuk, J. Ruszczycki, Dzielnicowi z województwa podkarpackiego o swojej pracy, [w:] M. Stafański
(red.), Edukacja – Profilaktyka – Terapia. Wymiary prewencji kryminalnej, Gdańsk 2009, s. 85.
14
27
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
Kolejne przepisy określają dalsze czynności, wśród nich te, które związane są z ciągłym monitorowaniem swojego rejonu poprzez prowadzenie rozpoznania miejsc i osób. Wszystko po to, aby uczciwi
ludzie mogli czuć się bezpieczni, żeby nie czuli się zagrożeni idąc na spacer, do sklepu, pracy, szkoły
itd. Praca ta wiąże się z ciągłym zbieraniem informacji w trakcie obserwacji, podczas obchodu, ale też
w trakcie rozmów z mieszkańcami, którzy (zwłaszcza starsze osoby) żyją w danym miejscu od wielu
lat i orientują się w lokalnym środowisku dużo lepiej niż młody funkcjonariusz, a ich wiedza jest bezcenna. Mieszańcy tworzą skarbnicę wiedzy, którą dzielnicowy może z powodzeniem wykorzystywać.
Chociażby w trakcie rozpoznania osobowego, relacja sąsiada osoby, będącej w centrum uwagi policjanta może przynieść wiele odpowiedzi nt. jego obecnego sposobu życia, przeszłości, kontaktów
z środowiskiem przestępczym, problemów osobistych, itp. W pracy tej potrzebny jest zapał, poświęcenie, duża wrażliwość na pozornie nieistotne i incydentalne zachowania i zjawiska, znajomość wielu
aktów prawnych, lokalnych zwyczajów i tradycji, relacji pomiędzy ludźmi a także sprawność fizyczna
i odporność psychiczna, ponieważ umundurowany funkcjonariusz przemieszczając się po danym terenie, zwłaszcza pieszo znajduje się w centrum uwagi innych ludzi, jest rozpoznawany, a reagując na
zagrożenia staje się wrogiem wielu osób, które odrzucają porządek i prawo, i tym samym naraża siebie samego na różne formy ataków. Ponadto, ludzie zwracają się z przeróżnymi sprawami, jedne są
błahe, inne poważne, niektóre dotyczą tematów wstydliwych, problemów rodzinnych, inne są zgłaszane polubownie np. dotyczące zachowania sąsiadów z obawy o dobrosąsiedzkie relacje itp. Bardzo
ważnym aspektem współpracy dzielnicowych z mieszkańcami są relacje na szczeblu formalnym
z przedstawicielami organizacji społecznych i samorządem, ponieważ pomimo różnych zadań i kompetencji tych podmiotów, wszystkie one dysponują wiedzą, która zebrana w całość może być przydatna w rozwiązywaniu lokalnych problemów np. alkoholizmu, przestępczości nieletnich itp. Istotne
różnice w realizacji zadań wynikają z rodzaju przestrzeni, w której funkcjonariusz pracuje. W miastach
gdzie jest znaczna anonimowość i ludzie rzadziej się kontaktują między sobą, jest, oczywiście, trudniej
o pełne rozpoznanie. Dlatego tworząc rejony dzielnicowych ta specyfika jest uwzględniana ze szczególną uwagą. W terenach wiejskich (pozamiejskich) jest, z jednej strony, dużo łatwiej, ponieważ ludzie się lepiej znają, występuje silniejsza naturalna kontrola jednych przez drugich. Łatwiej o kontakt
z osobami, które chcą podzielić się z funkcjonariuszem swoją wiedzą, jednak występują też specyficzne ograniczenia, chociażby wspomniane obawy o relacje z sąsiadami. Na takich terenach istotny
wpływ ma udział dzielnicowych w różnych spotkaniach z mieszkańcami, np. w zebraniach wiejskich,
zebraniach rad sołeckich, udział w wydarzeniach społecznych i bycie wszędzie tam gdzie istnieje możliwość podkreślenia i eksponowania zainteresowania lokalnymi sprawami.
3.1. Community policing na przykładzie gminy wiejskiej Łańcut
Gmina Łańcut leży w centralnej części województwa podkarpackiego, w bezpośrednim sąsiedztwie
miasta Łańcuta, w południowej części doliny Wisłoka, na pograniczu Kotliny Sandomierskiej i Pogórza
Dynowskiego, przy trasie międzynarodowej E40. Wchodzi ona w skład powiatu łańcuckiego i jest
największą pod względem powierzchni i ludności gminą tegoż powiatu, w jej skład wchodzi dziewięć
sołectw: Albigowa, Cierpisz, Głuchów, Handzlówka, Kosina, Kraczkowa, Rogóżno, Sonina i Wysoka.
Zajmuje ona obszar 10 665 ha, zamieszkiwany przez ponad 20 tysięczną społeczność15. Dokumentem,
15
http://www.gminalancut.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=25&menu=26&strona=1
28
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
który kompleksowo ujmuje problemy społeczne występujące w tej jednostce samorządowej, i który
także ma na celu określenie zadań i przedsięwzięć pozwalających na ich rozwiązanie jest Strategia
integracji i rozwiązywania problemów społecznych gminy Łańcut na lata 2007-201316. Wśród wymienianych w dokumencie problemów znalazła się przestępczość, która rokrocznie od 2004 roku oscyluje
na poziomie 150 przestępstw rocznie17. Najczęstszym przestępstwem z tych, które zostały ujawnione
są jazda pod wpływem alkoholu, bójki i pobicia, kradzieże i włamania. Pomimo że liczba przestępstw
nie jest wysoka, dzielnicowi działający przy Komendzie Powiatowej Policji w Łańcucie mają sporo
pracy. Gmina składająca się z 9 sołectw, jest obecnie podzielona na 3 rejony, które podlegają pod
Wydział Prewencji KPP w Łańcucie:
1) Rejon nr 4 – dzielnicowy asp. szt. Witold Balawender,
miejscowości: Kosina, Rogóżno, Głuchów.
2) Rejon nr 5 – dzielnicowy asp. szt. Lesław Szlęk,
miejscowości: Kraczkowa, Cierpisz, Handzlówka.
3) Rejon nr 6 – dzielnicowy st. asp. Bogusław Trojnar,
miejscowości: Wysoka, Albigowa, Sonina.
Funkcjonariusze oceniają, że kontakty z mieszkańcami rejonów, w których pełnią służbę, są bardzo
dobre, jednak zaznaczają, że osoby, z którymi mają partnerski kontakt to głównie osoby starsze, sołtysi, radni gminy Łańcut, proboszczowie, listonosze, właściciele sklepów i firm usytuowanych wzdłuż
dróg powiatowych i gminnych. Jak sami mówią, nie ma w tym gronie osób młodych ponieważ one
zazwyczaj stronią od kontaktów z policją, a także osób, które pracują w Rzeszowie, a to dlatego że ich
aktywność społeczna jest praktycznie minimalna – dom na wsi traktują jako sypialnię i nie są zaangażowane w życie wspólnoty. Wszyscy trzej dzielnicowi, podkreślają, że są na bieżąco alarmowani
o różnych nagłych incydentach, zwłaszcza wybrykach chuligańskich, takich jak dewastacja mienia
publicznego (przystanków, tablic informacyjnych, znaków drogowych), ale w wielu przypadkach spotykają się z bagatelizowaniem problemów, zwłaszcza związanych z przemocą domową i nadużywaniem alkoholu przez mężczyzn. Jak mówi asp. szt. Lesław Szlęk, który jest dzielnicowym w rejonie
obejmującym sołectwa: Kraczkowa, Cierpisz, Handzlówka: Problem ten polega na tym, że wciąż istnieje ciche przyzwolenie i akceptacja tego typu zachowań, dodatkowo sąsiedzi nie chcą się angażować, obawiają się, że ich rozmowa ze mną może zaszkodzić sąsiadowi. Funkcjonariusz przyznaje też,
że ludzie wielu zdarzeń nie zgłaszają od razu, np. agresywnych zachowań mieszkańca. Dzieje się to tak
długo, że o sposobie postępowania dowiadują się oni w chwili, gdy dochodzi do tragedii, ostrej bójki
czy dewastacji mienia. W jednym sołectwie dużym problemem jest patologiczna rodzina składająca
się z osób ociemniałych, ponieważ dwóch chłopców w wieku 16 i 17 lat przejawia niebezpieczne zachowania strasząc młode kobiety. Dowiedzieliśmy się o tym od bibliotekarki z domu kultury – mówi
asp. szt. Witold Balawender. I dodaje: (…) z jednej strony cieszy nas fakt, że bibliotekarka zaalarmowała nas o tym zdarzeniu, z drugiej martwi fakt, że kobiety bezpośrednio doświadczone zachowaniem
nieletnich nie zgłosiły nam tego same. Sporo problemów wszyscy trzej dzielnicowi starają się rozwiązywać polubownie. Często są to rozmowy z osobami, które pogubiły się i w skutek problemów osobistych zaczęły mieć problemy z nałogami, kłopoty rodzinne, finansowe itp. Co jakiś czas funkcjonariu16
17
Strategia integracji i rozwiązywania problemów społecznych Gminy Łańcut na lata 2007-2013.
Tamże s. 52.
29
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
sze przeprowadzają wywiady środowiskowe zlecane przez instytucje państwowe na potrzeby procesów rekrutacyjnych przez nie prowadzonych, a także odwiedzają domy osób, które stwarzają różne
problemy, a z którymi były już wcześniej prowadzone rozmowy. Spotkania te mają na celu weryfikację efektów, w jednych przypadkach to się sprawdza, w innych, niestety, nie. Dzielnicowym z gminy
Łańcut obchód zajmuje od 40-50 % czasu służby, pozostała część czasu jest wypełniona głównie przez
sprawy związane z przygotowywaniem dokumentów, prowadzeniem czynności dochodzeniowych,
przesłuchań i przyjmowaniem interesantów. Dzielnicowi podkreślają, że starają się uczestniczyć
w spotkaniach wiejskich, żeby znać sprawy mieszkańców, a także są zapraszani na sesje rady gminy
jeśli zachodzi taka potrzeba. W ramach działań edukacyjnych raz w roku dzielnicowi prowadzą zajęcia
w szkołach podstawowych i gimnazjach, które funkcjonują w gminie. Tematyka tych zajęć obejmuje
problemy związane z agresją, narkomanią, przemocą i w ich trakcie uczniowie mają okazję poznać
policjanta jako orędownika inicjatyw, który służy radą i pomocą. Wszyscy trzej dzielnicowi, mówią, że
praca na tym terenie nie jest szczególnie uciążliwa, ponieważ ludność zamieszkująca ten teren to
tradycyjna, konserwatywna i bardzo pracowita społeczność, jednak nie oznacza to, że problemów nie
ma. Współpracę z ludźmi oceniają bardzo pozytywnie, choć mówią, że zdarza się, że ludzie nie są
życzliwi np. kierując żal i własne rozgoryczenie na nich – są oni jednak przygotowani na takie zachowania.
3.2. Uwagi dotyczące pracy dzielnicowych
Praca dzielnicowych jest niezwykle wymagająca ze względu na ogromny zakres obowiązków
i konieczność dynamicznego działania w lokalnym środowisku i mimo szeregu działań proaktywnych
i prospołecznych, cały czas jest ona związana z rozpoznawaniem przejawów zachowań szkodliwych.
Podejmując kwestię realizacji zadań przez dzielnicowych, należy każdorazowo zdawać sobie sprawę
z faktu, że w większości przypadków działania z zakresu profilaktyki społecznej to przedsięwzięcia
długoterminowe o szerokim spektrum podejmowanych spraw. Dzielnicowy to jedno z ogniw realizujących wyspecjalizowane zadania na rzecz ogólnego celu, jakim jest porządek i bezpieczeństwo publiczne18. Sporo uwag wiąże się z kwestią rozwoju osobistego policjanta i możliwością awansu, ponieważ zadowolenie ze służby znacząco wpływa na podejście do wykonywanych zadań. Dane prezentowane w tabeli pokazują, że większość funkcjonariuszy to osoby bardzo młode, które rozpoczynając
pracę we własnym rejonie nie mając dużego doświadczenia. Zestawienie dotyczy województwa podkarpackiego jednak podobna sytuacja zachodzi w całej Polsce.
18
A. Gliszczyński, Dzielnicowy w służbie społeczeństwu poradnik dla policjantów realizujących zadania na stanowisku dzielnicowego, Biblioteka Policjanta Prewencji, Materiały dydaktyczne.
http://isp.policja.pl/palm/isp/55/2263/Dzielnicowy_w_sluzbie_spoleczenstwu_Poradnik_dla_policjantow_reali
zujacych_zadan.html.
30
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
Rysunek 1. Staż pracy policjantów-dzielnicowych w województwie podkarpackim
Kolejnym problemem, który istotnie wpływa na zaangażowanie, jest możliwość pionowego awansu
w strukturach policji – praktycznie kończy się ona na stopniu aspiranta sztabowego. Profesor Jan
Widacki uważa, że (…) Nie może być tak, aby stanowisko dzielnicowego było najniższym w hierarchii,
aby zatrudniano na nim najmłodszych i najbardziej niedoświadczonych policjantów, dla których celem
podstawowym i ambicją zawodową jest awans ze stanowiska dzielnicowego i przejście do innej pracy
w komisariacie czy komendzie”19. Pewne rozwiązania praktyczne mające za zadanie zachęcać młodych policjantów do pracy w charakterze dzielnicowego i przyciągać do niej doświadczonych funkcjonariuszy wynikają z przyjętych założeń gratyfikacji finansowej, które wynikają z Zarządzenia nr 15
Komendanta Głównego Policji z dnia 23 września 1999 roku w sprawie metod i form wykonywania
zadań przez dzielnicowego i kierownika rewiru dzielnicowych20, gdzie dokonano podziału dzielnicowych na:
1) młodszego dzielnicowego – gdy pozostawał co najmniej dwa lata w służbie stałej,
2) dzielnicowego – gdy pozostawał w służbie stałej co najmniej trzy lata i odbył dwuletni staż na
stanowisku młodszego dzielnicowego,
3) starszego dzielnicowego – gdy pozostawał w służbie stałej co najmniej cztery lata i odbył trzyletni
staż na stanowisku dzielnicowego.
Należy zadać pytanie czy obecny system motywacyjny jest efektywny, ponieważ biorąc pod uwagę
ilość obowiązków i zadań, które stoją przed dzielnicowym można mieć obawy, że doświadczeni funkcjonariusze nie są zachęcani w wystarczający sposób.
Jeśli prześledzi się kolejne zadania, które zarządzenie KGP nr 528 nakłada na dzielnicowych, tj.:
1) przygotowanie i promowanie rozwiązań zwiększających bezpieczeństwo przestrzeni publicznej,
a zmniejszających anonimowość,
19
J. Widacki, Rewiry dzielnicowych, [w:] J. Czapska, J. Widacki (red.), Bezpieczeństwo lokalne. Społeczny kontekst prewencji kryminalnej, Warszawa 2000, s. 139.
20
Zarządzenie nr 15 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 września 1999 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika rewiru dzielnicowych.
31
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
2) upowszechnianie w szkołach programów profilaktycznych, ukierunkowanych na wyeliminowanie
agresji wśród młodzieży oraz używania przez nią substancji psychoaktywnych,
3) konsekwentne reagowanie na patologie – budowanie przekonania, że nie są one tolerowane
i akceptowane,
4) zbudowanie mechanizmów współpracy nauczycieli z rodzicami i policją oraz egzekwowanie wzajemnej odpowiedzialności w realizacji zadań z zakresu bezpieczeństwa,
5) wzmożenie kontroli realizacji obowiązku szkolnego, a także podjęcie działań zmierzających do
usprawnienia przepływu informacji o uczniach wagarujących,
6) zintensyfikowanie współpracy placówek oświatowych z policją,
7) wspieranie dzieci i młodzieży zagrożonych niedostosowaniem społecznym i przestępczością,
8) zapobieganie zjawiskom anonimowości, bierności, braku odpowiedzialności za dobro wspólne,
dającym nieme przyzwolenie na popełnianie przestępstw.
Można odnieść wrażenie, że jest to zbyt szeroki zakres obowiązków. Podkreślają to też sami dzielnicowi, którzy przyznają, że nie są w stanie w wystarczającym wymiarze czasowym realizować obchód,
który jest podstawowym sposobem pełnienia służby. Ponadto wiele z powyższych zadań wymaga
specjalistycznej wiedzy, w dużym stopniu związanej z kształtowaniem bezpiecznej przestrzeni, której
młody funkcjonariusz może nie mieć z powodu krótkiego czasu służby i braku odbycia specjalistycznych szkoleń w tym zakresie.
Podsumowanie
Współpraca na szczeblu lokalnym pomiędzy policją, lokalną władzą, obywatelami i ich instytucjami
jest bardzo ważna i ma istotny wpływ na budowanie społeczeństwa obywatelskiego, rozwijanie partnerskich relacji ponieważ bezpieczeństwo, porządek publiczny jest dobrem cennym dla wszystkich.
Policja przekształcając się z Milicji Obywatelskiej musiała nastawić się na współpracę z ludźmi
i odbudowywać zaufanie społeczne, które jest gwarantem dalszego rozwoju płaszczyzny porozumienia. Najwięcej pracy jest na najniższym poziomie – w gminie, dzielnicy czy sołectwie ponieważ każdy
człowiek ocenia własne bezpieczeństwo na podstawie doświadczeń z najbliższego otoczenia, w którym mieszka. Policja jako służba powołana do zapobiegania przestępczości i wszelkim szkodliwym
zachowaniom społecznym musi współdziałać z ludźmi, dzięki temu jest możliwe kompleksowe podejście do wielu problemów i ich konstruktywne rozwiązywanie. Funkcjonariuszami, którzy na co dzień
pracują na ulicach są dzielnicowi, którzy często są określani „policjantami pierwszego kontaktu”. To
oni w praktyce urzeczywistniają założenia filozofii community policing. Dzielnicowi oprócz realizacji
szeregu obowiązków i inicjatyw, które mają na celu przynieść pozytywne efekty bez stosowania środków represyjnych, są elementem systemu prewencyjnego, ich ciągła obecność w terenie ma podnosić poczucie bezpieczeństwa mieszkańców.
32
Dzielnicowy jako podstawowe ogniwo realizacji filozofii community policing w Polsce na przykładzie
gminy Łańcut
Bibliografia
1. A. Gliszczyński, Dzielnicowy w służbie społeczeństwu poradnik dla policjantów realizujących zadania na stanowisku dzielnicowego, Biblioteka Policjanta Prewencji, Materiały dydaktyczne.
2. A. Misiuk, Ocena społeczna efektywności działania Policji.
3. B. Wieczorek, Policja i obywatele – osobno czy razem ?, www.onet.pl.
4. Bureau of Justice Assistance Response Center, Understanding Community Policing, 1994.
5. E. Moczuk, J. Ruszczycki, Dzielnicowi z województwa podkarpackiego o swojej pracy, [w:] M. Stafański (red.), Edukacja – Profilaktyka – Terapia. Wymiary prewencji kryminalnej, Gdańsk 2009.
6. E. Moczuk, Postrzeganie bezpieczeństwa publicznego w środowisku lokalnym, Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006.
7. J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999.
8. J. Dobkowski, Pozycja prawnoustrojowa służb, inspekcji i straży, Oficyna Wolter Kluwer business,
2007.
9. J. Gral, Community policing w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicowego, Policja 12/2003.
10. J. Widacki, Rewiry dzielnicowych, [w:] J. Czapska, J. Widacki (red.), Bezpieczeństwo lokalne.
Społeczny kontekst prewencji kryminalnej, Warszawa 2000.
11. Opinia publiczna na temat działalności Policji i poczucia bezpieczeństwa. Raport zbiorczy z badań
TNS OBOP dla Komendy Głównej Policji.
12. R. Głowacki, K. Łojek, E. Ostrowska, A. Tyburska, A. Urban, CPTED jako strategia zapewnienia
bezpieczeństwa społeczności lokalnej, Szczytno 2011.
13. S. Pieprzny, Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie administracyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2007.
14. Strategia integracji i rozwiązywania problemów społecznych Gminy Łańcut na lata
2007-2013.
15. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
16. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks Karny.
17. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji.
18. Ustawa z dnia 8 marca 1990 o samorządzie gminnym.
19. Zarządzenie nr 15 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 września 1999 r. w sprawie metod
i form wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika rewiru dzielnicowych.
20. Zarządzenie nr 528 Komendanta Głównego Policji z dnia 06 czerwca 2007 r. w sprawie form
i metod wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika rewiru dzielnicowych.
21. http://bip.kgp.policja.gov.pl oraz
22. http://razembezpieczniej.msw.gov.pl
23. http://www.gminalancut.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=25&menu=26&strona=1
33