Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście

Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
Małgorzata Czarkowska
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się
w kontekście przemocy wobec kobiet w rodzinie
Streszczenie
Przedmiotem artykułu jest problematyka przedmiotu ochrony przepisu
art. 207 k.k., zwłaszcza kontrowersje, jakie pojawiają się przy jego określaniu. Opisane zostały przyczyny rozbieŜności interpretacyjnych w tym zakresie. Wskazane zostały równieŜ konsekwencje nadmiernego sugerowania się
jednym z przedmiotów ochrony niniejszego przepisu (dobrem rodziny) przy
ocenie stanu faktycznego sprawy, w szczególności przy przestępstwach
przemocy wobec kobiet w rodzinie.
W Polskiej Deklaracji w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie
zwrócono między innymi uwagę na fakt, iŜ „kaŜdy człowiek ma prawo do Ŝycia
w środowisku rodzinnym wolnym od przemocy, która jest naruszeniem praw
i dóbr osobistych”1. Jednak, jak wskazują policyjne statystyki, tzw. przemoc
domowa występuje na ogromną skalę – tylko w 2008 r. ofiarami tej przemocy
zostało 139 747 osób2. Skala zjawiska daje asumpt do tego, aby choć w części przeanalizować, w jakim zakresie poszczególni członkowie rodziny są objęci ochroną prawa karnego w sytuacji zaistnienia przemocy w stosunku do
nich. Dostrzegając, iŜ przemoc ta dotyka przede wszystkim kobiety, konieczne
jest zwrócenie uwagi właśnie na tą grupę pokrzywdzonych3.
W doktrynie prawa karnego od dawna istnieje spór o to, jaką rolę powinno odgrywać prawo karne w ochronie rodziny, jej członków, jak głęboko moŜe ono ingerować w sferę stosunków rodzinnych4.
1
2
3
4
Polska Deklaracja w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie z 1995 r.– przyjęta na
II Ogólnopolskiej Konferencji na temat „Przeciwdziałanie Przemocy w Rodzinie”.
Liczba ofiar przemocy domowej według procedury „Niebieskiej Karty” – statystyki policyjne
z 2008 r., www.policja.pl.
Liczba ofiar przemocy domowej według tej procedury: kobiety – 81 985, męŜczyźni – 10 664,
dzieci do lat 13 – 31 699, nieletni od 13 do 18 lat – 15 399; natomiast liczba sprawców przemocy domowej w 2008 r., według niniejszych statystyk policyjnych, wynosiła 86 568, z czego
82 425 stanowili męŜczyźni.
Zob. A. R a t a j c z a k, Prawnokarna ochrona członków rodziny w art. 23 ustawy z dnia
10 grudnia 1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu oraz w projekcie kodeksu karnego z 1963 r.,
Palestra 1963, nr 7–8, s. 78 i 82; J. B a f i a, Umacnianie i ochrona rodziny w prawie PRL,
Nowe Drogi, 1979, nr 3, s. 39; A. M i s i e w i c z, Konfrontacja z Ŝyciem, Prawo i śycie 1957,
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
37
M. Czarkowska
Niejednokrotnie, w kontekście przemocy wobec kobiet w rodzinie, wydaje
się nie do pogodzenia idea ochrony prawnokarnej rodziny jako podstawowej
komórki społecznej oraz kobiety (jej członka), której prawa w ramach tej rodziny są naruszane. Pomimo Ŝe wydaje się bezspornym fakt, iŜ prawo powinno chronić kaŜdego człowieka przed naruszaniem jego praw i wolności,
to jednak wciąŜ zdarza się, Ŝe prawa jednostki, w tym przypadku ofiary
przemocy domowej, poświęcane są dla „ratowania” innych dóbr, np. trwałości rodziny, a w najlepszym przypadku traktowane są przez stanowiących
i stosujących prawo jako dobra drugiej kategorii.
PowyŜsza skłonność jest między innymi konsekwencją przyznania rodzinie szczególnego znaczenia w społeczeństwie5 oraz przekonania, Ŝe ingerencję w wewnętrzne sprawy rodziny naleŜy ograniczyć do niezbędnego minimum, chociaŜby ze względu na konieczność zapewnienia trwałości rodzinie. Niewątpliwie jednak nadmierna koncentracja uwagi osób kształtujących
i stosujących prawo, skierowana na dbałość o zachowanie trwałości rodziny
oraz więzów występujących między członkami rodziny, rodzi niebezpieczeństwo zepchnięcia na plan dalszy dbałości o bezpieczeństwo kobiety (małŜonki, partnerki) – członka tej rodziny.
Jednocześnie, ukształtowane przez wieki stereotypy dotyczące roli kobiety w rodzinie, wynikające przede wszystkim z braku prawnej oraz faktycznej
równości płci6, do dziś w pewnym zakresie wpływają na postrzeganie praw
5
6
nr 16, s. 6; M. S i e w i e r s k i, Przestępstwa przeciwko małŜeństwu i rodzinie, Prawo i śycie
1963, nr 9, s. 3.
Doniosła rola rodziny jako podstawowej jednostki społecznej była zawsze podkreślana. Warto przytoczyć choć kilka przykładów z przeogromnego zasobu literatury dotyczącej tej tematyki: J. B y s t r o ń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. II, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1960, s. 121 – „Rodzina tworzyła całość, na tle której dopiero silniej mogła występować jednostka”; M. S i e w i e r s k i, Przestępstwa przeciwko małŜeństwu...,
s. 3 – „W społeczeństwie socjalistycznym małŜeństwo oraz rodzina jako podstawowa i trwała
komórka Ŝycia społecznego, powołana do wychowywania dzieci i wzajemnej pomocy osób
naleŜących do rodziny, doznaje szczególnej opieki i ochrony ze strony państwa”; A. P u Ŝ y ń s k i, Rodzina w społeczeństwie, Nowe Drogi 1979, nr 1, s. 123 i n. – „Rodzina jest jedną
z najstarszych instytucji stanowiących naturalną grupę społeczną. Przetrwała ona do naszych czasów i nic nie wskazuje na to, aby miała przestać istnieć w dającej się przewidzieć
przyszłości”.
J. B y s t r o ń, ibidem, s. 124–127: W XVI–XVIII wieku kobieta znajdowała się pod opieką
ojca, a następnie męŜa, i to oni mogli podejmować wszelkie decyzje, które jej dotyczyły.
MęŜczyzna był bezwzględnym panem całej rodziny, dowolnie rozporządzającym Ŝoną
i dziećmi. Jego Ŝona „mogła mieć własny majątek, ale własnej woli mieć nie mogła”, i jako
taka miała być bezwzględnie posłuszna męŜczyźnie. Stanowisko świata szlacheckiego wobec kobiet dość jasno przytoczył autor: „Niewiasta jest z urodzenia swego czymś pośledniejszym od męŜczyzny, winna go zatem słuchać; natura sama przeznaczyła ją do rodzenia
dzieci i do gospodarstwa domowego, nie powinna więc tych granic przekraczać i próbować
swych sił na terenach dla męŜczyzn zastrzeŜonych”. W bliŜszych nam czasach (lata 70.
ubiegłego wieku) równieŜ wskazywano na powszechną nierówność kobiet i męŜczyzn w małŜeństwie, chociaŜ niewątpliwie występującą w znacznie mniejszym zakresie niŜ we wcze-
38
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
kobiety jako drugorzędnych w stosunku do praw rodziny jako całości. Stereotypowe podejście do instytucji rodziny i roli kobiety w tej rodzinie w pewnym zakresie funkcjonowało i funkcjonuje w wykładni przepisów dokonywanej w procesie stosowania prawa. Skłania to do refleksji nad tym, które dobro prawne prawo powinno chronić w pierwszej kolejności. Czy powinno
skłaniać się raczej ku radykalnym rozwiązaniom polegającym na bezwzględnej ochronie ofiary przemocy, co moŜe przejawiać się chociaŜby
w odizolowaniu sprawcy przemocy od ofiary, a w konsekwencji spowodować
rozbicie rodziny, czy wskazywać środki, które będą umoŜliwiały rodzinie zachowanie trwałości, przy jednoczesnym ryzyku, iŜ bezpieczeństwo ofiary nie
zostanie w naleŜytym stopniu zabezpieczone.
Kolizja ta zauwaŜalna jest przede wszystkim w kontekście art. 207 k.k.,
który najlepiej oddaje istotę zjawiska przemocy w rodzinie. Bogata treść tego
przepisu powoduje trudności w ustaleniu rodzajowego i indywidualnego dobra, jakie chroni7. Wskazanie bowiem, co jest rodzajowym i indywidualnym
przedmiotem ochrony art. 207 k.k., moŜe warunkować działania organów
ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innych instytucji na poziomie wykrywalności przestępstw przemocy wobec kobiet w rodzinie, postępowania przygotowawczego oraz postępowania jurysdykcyjnego, zwłaszcza na etapie wyrokowania.
W doktrynie podkreślana jest doniosłość określenia przedmiotu ochrony
danego przepisu. Przedmiot ochrony (zamachu), czyli wyobraŜenie dobra,
które ponosi uszczerbek lub jest naraŜone na niebezpieczeństwo w związku
z czynem przestępnym8, odgrywa istotną rolę w odkryciu myśli przewodnej
przepisu karnego, celu, w jakim został wydany przez ustawodawcę, oraz
w ustaleniu zakresu czynu karalnego objętego tym przepisem9. Ustalenie
przedmiotu ochrony ma niebagatelne znaczenie dla praktyki, albowiem pozwala poznać intencje ustawodawcy, stanowi podstawę dla dyrektyw inter-
7
8
9
śniejszych okresach; zob. R. W i e r u s z e w s k i, Równość kobiet i męŜczyzn w Polsce Ludowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1975, s. 176. Niestety równieŜ obecnie dostrzega
się brak równości sytuacji kobiet i męŜczyzn: „Obecnie nie podlega dyskusji, iŜ rodzaj i skala
przemocy męŜczyzn wobec kobiet uzaleŜnione są od patriarchalnych struktur władzy i określonej przez nie roli obu płci w danym społeczeństwie. Przemoc męŜczyzn wobec kobiet jest
zjawiskiem wynikającym bezpośrednio ze struktur społecznych, czyli z nierównej sytuacji
pomiędzy kobietami i męŜczyznami. Brak równości kobiet i męŜczyzn sprawia równieŜ, Ŝe
ten rodzaj przemocy jest nie dość zbadany, zwalczany i karany sankcjami prawnymi” –
pkt 2.1.5 opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie przemocy wobec kobiet (2006/C 110/15), Dz. Urz. UE C 110/89.
A. R a t a j c z a k, Przestępstwo znęcania się nad rodziną w teorii i praktyce wymiaru sprawiedliwości, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego 1976, nr 4, s. 6.
I. A n d r e j e w, Rozpoznanie znamion przestępstwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1968, s. 91–92.
I. A n d r e j e w, Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1978, s. 162.
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
39
M. Czarkowska
pretacyjnych i leŜy u podstaw ustalenia jednorodzajowości przestępstwa10.
Na istotną rolę właściwego ustalenia przedmiotu ochrony przy ustaleniu podobieństwa przestępstw wskazywano w doktrynie niejednokrotnie11.
Z uwagi na to, Ŝe poszczególne typy przestępstw mogą mieć kilka
przedmiotów ochrony, w literaturze wyróŜnia się kilka podziałów tego
przedmiotu. WyróŜnia się przedmiot ochrony bliŜszy i dalszy, gdzie kryterium
rozróŜnienia stanowi rola, jaką dany przedmiot odgrywa w zachowaniu się
sprawcy oraz w klasyfikacji rodzajowej przestępstw12. Natomiast funkcjonuje
równieŜ w literaturze podział na główny oraz uboczny przedmiot ochrony
(określany teŜ jako oboczny lub dodatkowy)13.
W doktrynie wprost wskazuje się, Ŝe głównym przedmiotem ochrony art.
207 k.k. jest rodzina, jej prawidłowe funkcjonowanie. Za główny przedmiot
ochrony art. 184 § 1 i 2 k.k. z 1969 r.14 J. Śliwowski uznał dobro rodziny, skuteczność opieki nad słabszym i bezradnym oraz racjonalne wychowanie młodzieŜy w ramach prawidłowych stosunków rodzinnych, a takŜe międzyludzkich, zaś za dodatkowy przedmiot ochrony uznał bezpieczeństwo zdrowia
i bezpieczeństwo Ŝycia15. Na rodzinę i jej prawidłowe funkcjonowanie oraz
instytucję opieki jako na główny przedmiot ochrony przepisu art. 207 § 1 i 2
k.k. wskazuje takŜe M. Szewczyk, która jednocześnie jako drugi przedmiot
ochrony klasyfikuje: Ŝycie, zdrowie, nietykalność cielesną, wolność i cześć
człowieka16. Podobnie R. A. Stefański, który zaklasyfikował rodzinę i jej prawidłowe funkcjonowanie jako główny przedmiot ochrony, a Ŝycie, nietykalność
cielesną, zdrowie, wolność oraz cześć, jako dodatkowy przedmiot ochrony;
ponadto wskazał, Ŝe przepis art. 207 k.k. godzi w podstawowe zasady współŜycia w rodzinie, stanowi raŜące naruszenie rodzinnych obowiązków oraz jest
czynnikiem wpływającym na rozkład małŜeństwa, rozbicie rodziny, a następnie – na osłabienie jej funkcji wychowawczej17. Zdaniem B. Kieresa, głównym
przedmiotem ochrony przepisu art. 184 k.k. z 1969 r. jest prawidłowe funkcjo-
10
A. R a t a j c z a k, Przestępstwo znęcania się pod wpływem alkoholu nad rodziną i osobami
zaleŜnymi, Studium z zakresu kryminologii i prawa karnego, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prace Wydziału Prawa, Poznań 1964, s. 181–182.
11
J. K a l i n o w s k i, Przestępstwo znęcania się (art. 184 k.k.) – przedmiot ochrony, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1985, s. 149.
12
A. M a r e k, Prawo karne, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2006, s. 110–111.
13
W. W o l t e r, Nauka o przestępstwie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973,
s. 46.
14
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 1969 r., Nr 12, poz. 94 ze zm.).
15
J. Ś l i w o w s k i, Prawo karne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, s. 409.
16
M. S z e w c z y k, (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. A. Z o l l a,
Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 726.
17
R. A. S t e f a ń s k i, Prawo karne materialne. Część szczególna, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 276.
40
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
nowanie instytucji rodziny i opieki, natomiast dalszym przedmiotem ochrony
jest nietykalność cielesna lub zdrowie pokrzywdzonego18.
JednakŜe, w doktrynie przewijają się zapatrywania, według których kwestia głównego przedmiotu ochrony nie przedstawia się tak jednoznacznie.
J. Kalinowski proponuje jako główny (bezpośredni) przedmiot ochrony przepisu art. 184 k.k. z 1969 r. naleŜyte traktowanie takich kategorii osób, które
ze względu na swoje właściwości przedmiotowe (związki rodzinne, stosunki
zaleŜności) albo podmiotowe (małoletniość, bezradność) naraŜone są
szczególnie na niewłaściwe zachowania przybierające postać znęcania się ze
strony innych osób, aczkolwiek zaznacza, Ŝe celem przyjęcia tej definicji nie
jest pomniejszanie roli takich dóbr, jak: rodzina, opieka czy młodzieŜ19. Według M. Siewierskiego, przedmiotem ochrony prawnej art. 184 k.k. z 1969 r.
jest zdrowie i osobiste bezpieczeństwo członków rodziny sprawcy oraz osób
pozostających w stosunku zaleŜności od sprawcy, nadto małoletnich i osób
bezradnych, natomiast w szerszym znaczeniu – równieŜ normalne funkcjonowanie rodziny jako podstawowej komórki społecznej, naraŜone na niebezpieczeństwo wynikające z zachowania się członka rodziny20. W. Świda
wskazuje na naleŜyte, wolne od znęcania się traktowanie człowieka w rodzinie, w stosunkach zaleŜności i osób małoletnich, bezradnych, jako na główne dobro chronione, i dodaje, Ŝe ponadto takim dobrem chronionym jest nietykalność cielesna, bezpieczeństwo zdrowia moralnego i fizycznego21.
W orzecznictwie Sądu NajwyŜszego równieŜ dokonywany jest podział
dóbr prawnych w zakresie przestępstwa znęcania się. Sąd NajwyŜszy podkreślił, iŜ przepis art. 184 k.k. z 1969 r. chroni przede wszystkim rodzinę, ale
chroni takŜe cześć, nietykalność cielesną człowieka i jego zdrowie (tzw.
uboczny przedmiot ochrony)22.
Natomiast ustawodawca nie pozostawił wątpliwości w tej materii, zamieszczając w art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu
przemocy w rodzinie23 definicję dotyczącą przemocy w rodzinie. Wskazano,
iŜ przemoc w rodzinie godzi w prawa i dobra osobiste jednostki. Wysunięto
18
B. K i e r e s, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 7 lutego 1972 r. (sygn. II KR
302/71), Nowe Prawo 1973, nr 6, s. 975.
19
J. K a l i n o w s k i, Przestępstwo znęcania się..., s. 156.
20
M. S i e w i e r s k i, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieŜy, (w:) J. B a f i a,
K. M i o d u s k i, M. S i e w i e r s k i (red.), Kodeks Karny. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze,
Warszawa 1987, s. 174; Krytycznie odniósł się do tej definicji J. K a l i n o w s k i, zarzucając jej
Autorowi niekonsekwencję – J. K a l i n o w s k i, Przestępstwo znęcania się..., s. 154–155.
21
W. Ś w i d a, Prawo karne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 545.
22
Wyrok SN z dnia 24 lipca 1974 r., sygn. I KRN 31/74, OSNPG 1974, nr 11, poz. 126; wyrok
SN z dnia 27 stycznia 1988 r., sygn. V KRN 366/87, OSNPG 1988, nr 8, poz. 76; wyrok SN
z dnia 6 sierpnia 1996 r., sygn. II KRN 186/95, Prok. i Pr. 1996, dodatek „Orzecznictwo”,
nr 10, poz. 1.
23
Dz. U. Nr 180, poz. 1493 ze zm.
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
41
M. Czarkowska
na pierwszy plan potrzebę ochrony jej Ŝycia, zdrowia, godności, nietykalności cielesnej i wolności24.
WyróŜnianie rodziny jako głównego przedmiotu ochrony przy jednoczesnym katalogowaniu innych dóbr, jak chociaŜby bezpieczeństwo członka tej
rodziny, jako dóbr będących dodatkowym, ubocznym przedmiotem ochrony,
nie ma większego znaczenia dla postępowania karnego, dopóki nie wpływa
na ocenę wagi poszczególnych dóbr25. JednakŜe w orzecznictwie ma miejsce taka hierarchizacja dóbr26. Ponadto, przedmiotu ochrony – rozumianego
jako wyobraŜenie, które pozwala lepiej zrozumieć zespół znamion przestępstwa jako pewnego całokształtu, i które pozwala odkryć myśl przewodnią
przepisu – nie naleŜy przeceniać, nie moŜna przedmiotem ochrony zastępować innych znamion przestępstwa, bowiem dobro prawne bezpośrednio
nie wskazuje, na czym polega przestępstwo oraz jakie są granice tego przestępstwa, a poza tym nie jest przedmiotem dowodu w procesie karnym27.
Przytoczone powyŜej rozbieŜności w ocenie przedmiotu ochrony art. 207
§ 1 k.k. są przede wszystkim wynikiem: weryfikacji przedmiotu ochrony poprzez rozdział, w jakim jest umiejscowiony przepis dotyczący znęcania się,
oraz przyznawania szczególnego znaczenia i roli instytucji rodziny w społeczeństwie.
W orzecznictwie i doktrynie zazwyczaj przyjmuje się, iŜ przedmiotem
ochrony art. 207 § 1 k.k. (art. 184 § 1 k.k. z 1969 r.), niezaleŜnie od innych
podlegających ochronie dóbr prawnych, jest rodzina. Jednym z powodów
24
Warto przytoczyć w tym miejscu komentarz do projektów nowelizacji wskazanej ustawy: „Na
pozytywną ocenę zasługuje wyraźne zaznaczenie w preambule, Ŝe przemoc w rodzinie stanowi naruszenie podstawowych praw człowieka i zwrócenie uwagi na obowiązki władz publicznych w zakresie zapewnienia wszystkim obywatelom równego traktowania i poszanowania praw i wolności jednostek. Jest to waŜne, gdyŜ tytuł ustawy odnoszący się do przemocy w rodzinie, aczkolwiek konwencjonalny (bo ta forma przemocy często określana jest
równieŜ jako przemoc domowa czy przemoc partnerska), moŜe błędnie sugerować, Ŝe dobrem chronionym jest tu przede wszystkim pewna zbiorowość w postaci rodziny, a nie prawa
i wolności indywidualnych osób pokrzywdzonych lub zagroŜonych przemocą. NaleŜy podkreślić, Ŝe uwzględnienie tej «prawno-człowieczej» perspektywy w traktowaniu zjawiska
przemocy w rodzinie i przypomnienie o obowiązkach władz publicznych związanych
z ochroną wolności i praw osób pokrzywdzonych przemocą jest zgodne z postrzeganiem tego problemu w prawie międzynarodowym i powstałym na jego tle orzecznictwie sądowym” –
E. Z i e l i ń s k a, Opinia prawna dotycząca Sprawozdania Komisji Polityki Społecznej
i Rodziny (druk nr 2776) o rządowym projekcie zmiany ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (druk nr 1698) oraz o poselskim projekcie ustawy
o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz o zmianie niektórych innych
ustaw (druk nr 1789) z dnia 15 marca 2010 r., www.sejm.gov.pl, s. 2.
25
J. K a l i n o w s k i, Przestępstwo znęcania się..., s. 154.
26
Np. wyrok SA w Krakowie z dnia 16 listopada 1997 r., sygn. II AKa 198/97, Krakowskie Zeszyty Sądowe 1997, nr 11–12, poz. 49.
27
I. A n d r e j e w, Ustawowe znamiona przestępstwa, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa
1959, s. 93 i 95.
42
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
takiego podejścia jest określanie przedmiotów ochrony poprzez tytuły rozdziałów w części szczególnej kodeksu karnego, co jest konsekwencją m.in.
tego, Ŝe ustawodawcy nadają określoną nazwę rozdziałom kodeksu karnego, mając na względzie wyobraŜenie dobra chronionego wskazującego kierunek poszukiwania właściwej kwalifikacji prawnej czynu28. Tytuły rozdziałów
części szczególnej z reguły wskazują, przeciwko jakiemu dobru są skierowane typy przestępstw objęte danym rozdziałem; taka systematyka kodeksu
karnego moŜe być podstawą do pewnych dyrektyw interpretacyjnych wynikających z intytulacji, czy teŜ nawet samego faktu „sąsiedztwa” typów przestępstw i prowadzących do określenia przedmiotu ochrony29. J. Makarewicz
jeszcze dobitniej podkreślił rolę intytulacji rozdziału, twierdząc, Ŝe tytuł pochodzący od ustawodawcy ma dla interpretacji to samo znaczenie, jak sam
przepis, a w przypadku nie pokrywania się tytułu z treścią – powstaje antynomia przykra w stosowaniu ustawy30.
W związku z tym, w doktrynie przyjęło się określać, iŜ tytuł rozdziału XXIV
kodeksu karnego „Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece” z uwagi na swą
treść wskazuje na rodzinę jako jeden z przedmiotów ochrony przepisu
art. 207 k.k.31. JednakŜe, zwraca uwagę fakt, iŜ prawnokarna ochrona tego
przepisu daleko wykracza poza krąg dóbr prawnych objętych terminem
„Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece”, chociaŜby z tego względu, iŜ
pokrzywdzonym przestępstwem z art. 207 k.k. moŜe być kaŜda osoba nieporadna, równieŜ nie związana ze sprawcą więzami rodzinnymi lub opieki, co
niewątpliwie świadczy o nieadekwatności tytułu powyŜszego rozdziału kodeksu karnego do zawartych w nim unormowań przestępstw, w tym przestępstwa z art. 207 k.k.32.
28
I. A n d r e j e w, Rozpoznanie znamion przestępstwa..., s. 92.
I. A n d r e j e w, Ustawowe znamiona czynu..., s. 159; Por. J. B a f i a, Polskie prawo karne,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, s. 302–303; zob. takŜe R. A. S t e f a ń s k i, Prawo..., s. 40–41.
30
Projekt wstępny części szczegółowej kodeksu karnego opracowany przez redaktora głównego prof. dr Juljusza Makarewicza, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Sekcja prawa karnego, t. IV, zeszyt II, Lwów 1926, s. 4; warto podkreślić, Ŝe równieŜ współcześnie autorzy wypowiadają się dosyć stanowczo na temat związku tytułu rozdziału i dobra
prawnego jakie ma chronić przepis zamieszczony w tym rozdziale – por. W. W r ó b e l, Pojęcie dobra prawnego w wykładni przepisów prawa karnego, (w:) Ł. P o h l (red.), Aktualne
problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora
J. Szwarca, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2009, s. 628–630.
31
Por. W. Ś w i d a, Prawo karne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986,
s. 522; J. K a l i n o w s k i, Przestępstwo znęcania się..., s. 152; A. W ą s e k, (w:) A. W ą s e k
(red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa
2006, s. 1015; A. R a t a j c z a k, Przestępstwo znęcania się nad rodziną..., s. 6.
32
A. W ą s e k, ibidem, s. 1034–1035; por. teŜ J. K a l i n o w s k i, Przestępstwo znęcania się...,
s. 154.
29
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
43
M. Czarkowska
Z pewnością, przepis o odpowiedzialności karnej za znęcanie się, z uwagi na bogatą treść w nim zawartą, chroni jednocześnie więcej dóbr o charakterze osobistym i społecznym, niŜ to wynika z tytułu rozdziału, w jakim jest
zamieszczony33. Ponadto, przepis dotyczący znęcania się nie zawsze był
usytuowany w rozdziale, którego tytuł wskazywał na rodzinę i opiekę jako
przedmiot ochrony. W kodeksie karnym z 1932 r. art. 246 k.k., będący odpowiednikiem obecnego przepisu art. 207 k.k., znajdował się w rozdziale
przestępstw przeciwko Ŝyciu i zdrowiu, co mogłoby wskazywać, iŜ ustawodawca zwrócił szczególną uwagę na Ŝycie i zdrowie jednostki, a nie rodzinę,
sugerując je jako główne przedmioty ochrony34.
Poza tym, w toku prac nad projektem tego kodeksu podejmowano próby
umiejscowienia przestępstwa znęcania się w rozdziałach sugerujących zupełnie inny przedmiot ochrony, formułując je przy tym w nieco odmienny
sposób. W projekcie wstępnym części szczegółowej kodeksu karnego opracowanym przez J. Makarewicza przestępstwo znęcania się (art. 189) było
zamieszczone w rozdziale „Przestępstwa przeciw bezpieczeństwu Ŝycia
i ciała”35, natomiast w projekcie W. Makowskiego podobny przepis dotyczący
odpowiedzialności za to przestępstwo (art. 90) był zamieszczony w rozdziale
pt. „Wystawienie na niebezpieczeństwo”36. Natomiast projekt części szczególnej kodeksu karnego, będącej wynikiem dyskusji nad tymi projektami,
lokował przepis dotyczący znęcania się (art. 152) w rozdziale pt. „Przestępstwa przeciwko Ŝyciu i zdrowiu”37.
Jeszcze inaczej rozwiązano kwestię przestępstwa znęcania się w projekcie kodeksu karnego z 1956 r. Było ono sformułowane w dwóch przepisach,
które zostały zamieszczone w rozdziale „Przestępstwa przeciwko obywatelowi i jego prawom”, w podrozdziałach: „Przestępstwa przeciwko Ŝyciu
33
A. R a t a j c z a k, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieŜy w systemie polskiego
prawa karnego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1980, s. 126.
34
Kodeks karny – Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. (Dz. U.
1932 r., Nr 60, poz. 571).
35
Projekt wstępny części szczegółowej kodeksu karnego opracowany przez redaktora głównego prof. dr Juljusza Makarewicza, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Sekcja prawa karnego, t. IV, zeszyt II, Lwów 1926, s. 27–29 i 72.
36
Projekt wstępny części szczególnej kodeksu karnego opracowany przez Profesora Wacława
Makowskiego, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Sekcja prawa karnego,
t. IV, zeszyt I, 1926, s. 29–30.
37
Projekt części szczególnej kodeksu karnego w redakcji przyjętej w pierwszym czytaniu przez
Sekcję prawa karnego komisji kodyfikacyjnej R.P., Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej
Polskiej, Sekcja prawa karnego, t. IV, zeszyt 3, Lwów 1929, s. 1, 29 i 32; Podobnie – Projekt
kodeksu karnego w redakcji przyjętej w drugim czytaniu przez Sekcję prawa karnego komisji
kodyfikacyjnej R.P., Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Sekcja prawa karnego, t. V, zeszyt 2, Warszawa 1930, s. 42 i 44–45, art. 238.
44
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
i zdrowiu człowieka” (art. 128) oraz „Przestępstwa przeciwko małŜeństwu
i rodzinie” (art. 156)38.
O skierowaniu uwagi osób tworzących prawo na potrzebę ochrony jeszcze innych dóbr moŜe świadczyć zabieg dokonany w „ustawie o zmianie
ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy –
Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw” z dnia 24 sierpnia
2001 r. (zawetowana przez Prezydenta RP), gdzie na podstawie art. 1
pkt 92 powyŜszej ustawy wykreślono art. 207 k.k. z 1997 r. z rozdziału XXVI
i na podstawie art. 1 pkt 84 ustawy dodano nowy przepis art. 191a k.k.
w rozdziale XXIII pt. „Przestępstwa przeciwko wolności”39. Usunięcie przepisu art. 207 k.k. z rozdziału „Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece” wydaje się w tym przypadku uzasadnione treścią zmodyfikowanego przepisu dotyczącego znęcania się – art. 191a k.k.40, któremu nadano charakter przestępstwa powszechnego, co świadczy o nowym spojrzeniu na przestępstwo
znęcania się, na oderwaniu go od obecnego rodzajowego przedmiotu
ochrony, tj. rodziny.
Przyczyną rozbieŜności, występujących w orzecznictwie i doktrynie, przy
formułowaniu, jakie dobra są przedmiotem ochrony przepisu przewidującego
odpowiedzialność karną za znęcanie się – jest niejednolite podejście do
kwestii trwałości rodziny oraz „wagi” naruszanych dóbr poszczególnych jej
członków w konfrontacji z koniecznością zachowania więzi istniejących między nimi.
Afirmacja doniosłej roli instytucji rodziny w społeczeństwie, przy równoczesnym bagatelizowaniu, czy teŜ poświęcaniu dobra jednostki – członka
rodziny, często była wynikiem poszukiwań sposobów ukrócenia ewentualnej
patologii występującej w rodzinie, przy jednoczesnym dąŜeniu do zachowania trwałości rodziny. Stąd teŜ spór o to, jaką rolę powinno odgrywać prawo
karne w ochronie rodziny, i o to, jak dalece moŜe ono ingerować w jej sprawy.
38
Projekt kodeksu karnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i przepisy wprowadzające, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1956, s. 36 i 41–42.
39
Projekt ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. (zawetowanej przez Prezydenta RP) o zmianie
ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny
wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (www.sejm.gov.pl).
40
„Art. 191a. § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad inną osobą, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad
małoletnim, osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze
pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. JeŜeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2
działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 4. JeŜeli następstwem czynu określonego w § 1–3 jest targnięcie się pokrzywdzonego na
własne Ŝycie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15”, zawarty w ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. (zawetowanej przez Prezydenta RP) o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy
oraz niektórych innych ustaw (www.sejm.gov.pl).
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
45
M. Czarkowska
Wyrazem tendencji do preferowania trwałości rodziny jest pogląd Sądu
NajwyŜszego, iŜ rodzina będąca podstawową komórką struktury społecznej,
spełniającą doniosłe funkcje w zakresie biologicznego rozwoju narodu oraz
wychowania młodego pokolenia na prawych oraz świadomych swych obowiązków obywateli, powinna być zabezpieczona w systemie ochrony prawnej przed groźnymi czynami godzącymi w jej dobro ze strony członków rodziny i innych osób, ale jednocześnie zaznacza, iŜ przepisy karne są w tej
sytuacji środkiem ostatecznym41. Organ ten wskazał, iŜ przestępstwo z art.
184 § 1 k.k. z 1969 r., jako występujące przewaŜnie w postaci znęcania się
nad członkami rodziny, godzi w podstawowe zasady współŜycia w rodzinie,
stanowi raŜące naruszenie obowiązków rodzinnych oraz prowadzi najczęściej do rozkładu poŜycia małŜeńskiego, rozbicia rodziny, a takŜe demoralizacji młodzieŜy. W powyŜszej syntezie Sąd NajwyŜszy pominął całkowicie
konieczność ochrony dóbr jednostki – członka rodziny przed niewłaściwym
traktowaniem, a nawet wskazał, Ŝe jeŜeli istnieją szanse utrzymania rodziny,
naleŜy unikać doprowadzenia do jej rozbicia, chociaŜby poprzez stosowanie
kar wolnościowych42. Kwestia zapewnienia trwałości rodzinie pojawia się
niezwykle często właśnie w kontekście debaty nad sposobem karania
sprawców przestępstw przemocy domowej. A. Ratajczak, analizując problematykę prawnokarnej ochrony członków rodziny w kontekście w art. 23
ustawy z dnia 10 grudnia 1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu43 oraz projektu
kodeksu karnego z 1963 r., stwierdził, Ŝe ochrona takich wartości, jak małŜeństwo oraz rodzina za pomocą surowszych kar – pozbawienia wolności,
moŜe być uzasadniona tylko wtedy, gdy sprawcą przestępstwa jest osoba
trzecia, a jeŜeli czynu dokonuje członek rodziny to prawo karne – nie powinno ingerować wcale, bądź ingerować za pomocą innych środków ochrony
aniŜeli kara pozbawienia wolności, jednocześnie argumentował to interesem
utrzymania małŜeństwa i rodziny. Podkreślił, równieŜ, Ŝe taka kara nie jest
właściwym środkiem do „rozstrzygania konfliktów małŜeńskich i rodzinnych”44, wskazywał, iŜ moŜe ona raczej przyczynić się do rozbicia małŜeństwa niŜ do wychowania sprawcy oraz jego otoczenia45. W podobnym tonie
wypowiadał się J. Bafia, wskazując, iŜ orzekane kary w przypadku przestępstw polegających na znęcaniu się nad członkiem rodziny, godzących
w rodzinę i stanowiących czynniki warunkujące rozkład poŜycia małŜeńskiego, powinny nie tylko przynosić skutki represyjne i wychowawcze, ale takŜe
nie powodować rozbicia rodziny, o ile istnieje szansa jej utrzymania46. Ana41
Uchwała SN z dnia 9 czerwca 1976 r., sygn. VI KZP 13/75, OSNKW 1976, nr 7–8, poz. 86.
TamŜe.
43
Dz. U. Nr 69, poz. 434 ze zm.
44
A. R a t a j c z a k, Prawnokarna ochrona..., s. 78 i 82.
45
A. R a t a j c z a k, Dlaczego alkoholik znęca się nad rodziną?, Prawo i śycie 1962, nr 17, s. 2.
46
J. B a f i a, Umacnianie i ochrona rodziny..., s. 39.
42
46
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
logicznie A. Misiewicz47, który, rozwaŜając kwestię trybu ścigania przestępstwa znęcania się, uznał, Ŝe ingerencja oskarŜyciela publicznego i milicji
w sferę najbardziej intymnych oraz delikatnych stosunków rodzinnych powoduje szczególnie wiele niebezpieczeństw, a długi okres pozbawienia wolności moŜe wywołać u skazanego chęć porzucenia Ŝony, będącej w jego subiektywnym odczuciu przyczyną kary, a tym samym przyczynić się do rozkładu rodziny. Choć przyznał, Ŝe maltretowane Ŝony w większości nigdy nie
zdobyłyby się na wniesienie i popieranie oskarŜenia prywatnego, to jednak
jego zdaniem argument ten nie przemawia za celowością wkraczania prokuratora w Ŝycie rodzinne. ZbliŜone podejście do kwestii ingerencji w sprawy
rodziny reprezentował P. Zakrzewski, który konstatował, iŜ w sprawy rodziny
naleŜy ingerować ostroŜnie, z umiarem48.
Nieco mniej zdecydowanie wypowiadał się w tej kwestii M. Siewierski,
wskazując co prawda na to, Ŝe zakres stosunków rodzinnych i między małŜonkami leŜy w sferze ściśle osobistych przeŜyć człowieka, to jednak sfera
ta nie jest obojętna dla interesu społecznego, dlatego teŜ nie moŜe leŜeć
poza granicami oddziaływania prawa karnego. Wskazał na konieczność zapobiegania krzywdzie ludzkiej oraz udzielania ochrony prawnej takŜe jednostce, ale jednocześnie stwierdził, Ŝe naleŜy znaleźć właściwą miarę oraz
granicę interwencji prawa karnego w ten zakres, jaki powinno się trwale zostawić jedynie normom obyczajowym i moralnym49.
Wyraz tendencji do gloryfikowania potrzeby ochrony trwałości małŜeństwa oraz rodziny odnajdujemy takŜe w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego
z zakresu prawa rodzinnego. Sąd NajwyŜszy podkreśla konieczność ochrony i umacniania rodziny, wskazując jednocześnie, iŜ postępowanie małŜonka
powodujące zerwanie małŜeństwa z reguły spotkać się powinno z negatywną oceną sądu, oraz zaznaczając, iŜ prawo musi przeciwdziałać niebezpieczeństwu samowolnego zrywania związków małŜeńskich i działać w roli hamulca w stosunku do małŜonków lekkomyślnie traktujących obowiązki wynikające z zawartego związku małŜeńskiego, natomiast sam rozwód Sąd NajwyŜszy traktuje jako „zło konieczne”50. Wprawdzie Sąd NajwyŜszy zliberalizował swoje stanowisko, lecz nie odstąpił od zasadniczego poglądu o konieczności ochrony trwałości małŜeństwa i rodziny51.
47
A. M i s i e w i c z, Konfrontacja z Ŝyciem..., s. 6.
P. Z a k r z e w s k i, Przestępczość znęcania się nad członkami rodziny pod wpływem alkoholu (analiza kryminologiczna), Państwo i Prawo 1973, nr 6, s. 110.
49
M. S i e w i e r s k i, Przestępstwa przeciwko małŜeństwu i rodzinie..., s. 3.
50
Uchwała całej Izby Cywilnej Sądu NajwyŜszego z dnia 26 kwietnia 1952 r. zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie stosowania art. 30 kodeksu rodzinnego, Zbiór Orzeczeń SN, Orzeczenia Izby Cywilnej, Wydawnictwo Prawnicze,
Warszawa 1952, nr I, poz. 1.
51
Uchwała całej Izby Cywilnej Sądu NajwyŜszego z dnia 28 maja 1955 r. zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie stosowania art. 30 kodeksu
48
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
47
M. Czarkowska
Praktyka pokazuje, iŜ w niektórych przypadkach niewłaściwa ocena
przedmiotu ochrony art. 207 k.k., bądź nadmierne sugerowanie się nim
w ocenie konkretnego stanu faktycznego, przecenianie jego znaczenia przy
powyŜszej analizie, moŜe mieć wpływ na ocenę tego stanu faktycznego, zachowania sprawcy przemocy, co nawet moŜe prowadzić do usprawiedliwienia jego zachowania. Za przykład takiej sytuacji moŜe posłuŜyć pogląd wypowiadany w judykaturze, Ŝe „Dla przestępczego znęcania się nie jest wystarczające wypowiadanie słów obelŜywych czy ordynarnych, nie wystarcza
po temu naruszanie nietykalności cielesnej, ograniczanie swobody osobistej
itd. Są sytuacje, w których takie zachowania wynikają z wyzywającego zachowania się rzekomych ofiar; są inne, gdy ofiary odpowiadają czynami tego
samego rodzaju (art. 181 § 2 k.k. i art. 182 § 2 k.k.). Są i takie zaszłości, gdy
owe zachowania spełniają znamiona stanu wyŜszej konieczności, są bowiem dyktowane dąŜeniem do ocalenia małŜeństwa czy dobrem dzieci lub
dobrem rzekomej ofiary, bądź jeszcze innymi dobrami waŜniejszymi od wątpliwej godności ofiar nagannie się prowadzących. W takich sytuacjach nawet
wypełnienie znamion przedmiotowych znęcania moŜe nie wystarczać do
przypisania przestępstwa z art. 184 § 1 k.k., bowiem brak będzie w nich złego zamiaru sprawcy, dąŜenia do wyrządzenia niezasłuŜonej dolegliwości
ofierze, krzywdzenia z powodu posiadanej przewagi, zaleŜności itp. W tych
sytuacjach słuszne być moŜe bądź to uniewinnienie oskarŜonego, bądź
stwierdzenie przestępstwa prywatnoskargowego i odstąpienie od wymierzenia kary”52. Usprawiedliwia się postępowanie polegające na naruszaniu nietykalności cielesnej, bądź ograniczaniu swobody osobistej pokrzywdzonej,
w sytuacji, gdy będzie ono uzasadnione między innymi koniecznością „ocalenia małŜeństwa”, dobrem dzieci. Posuwa się nawet do przywołania instytucji stanu wyŜszej konieczności, jako okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną. W domyśle tzw. dobrem ratowanym jest rodzina, a dobrem poświęcanym – „wątpliwa godność” ofiar, ich zdrowie i bezpieczeństwo. Zupełnie pominięte zostały gwarantowane konstytucyjnie prawa jednostki – kobiety53. Twierdzi się, iŜ zdarzają się sytuacje, kiedy „zachowania naganne
rodzinnego, Zbiór Orzeczeń SN Izby Cywilnej i Izby Karnej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1955, nr III, poz. 46, s. 5–9 oraz Uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu NajwyŜszego z dnia 18 marca 1968 r. zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki
sądowej w zakresie stosowania art. 56 i 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 25 lutego 1964 r., Orzecznictwo SN, Izba Cywilna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1968, nr 5, poz. 77, s. 8.
52
Wyrok SA w Krakowie z dnia 16 listopada 1997 r., sygn. II AKa 198/97, KZS 1997, nr 11–12,
poz. 49.
53
NaleŜy przy okazji podkreślić, iŜ zastosowane w uzasadnieniu wyroku określenie wątpliwa
godność ofiar jest co najmniej niewłaściwe zwłaszcza w kontekście art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) – „Przyrodzona
i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest
ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”.
48
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
sprawcy są reakcją na prowokowanie go bądź środkiem do wymuszenia poprawnego zachowania się rzekomej ofiary itp.”54.
Traktowanie postulatu ochrony rodziny jako równoznacznego z zapewnieniem jej trwałości prowadzi w praktyce, między innymi, do umarzania postępowania karnego z uwagi na znikomą społeczną szkodliwość czynu
w przypadku pojednania się sprawcy i ofiary przemocy w rodzinie. Ochrona
rodziny powinna być utoŜsamiana z potrzebą ochrony poszczególnych jej
członków, a nie koniecznością zagwarantowania jej bytu, integralności. Niewątpliwie, ingerencja prawna moŜe przyczynić się do rozpadu rodziny, jednakŜe trudno jest chronić więzi istniejące między członkami rodziny, podczas
gdy akty znęcania się są z reguły przejawem ustania owych więzi55.
W praktyce stosowania prawa, ochrona jednego dobra prawnego (zdrowia,
Ŝycia jednostki) moŜe wymagać naruszenia, bądź stworzenia zagroŜenia dla
innego dobra prawnego (więzi rodzinnych), albowiem nie zawsze istnieje
moŜliwość udzielenia równie intensywnej ochrony wszystkim dobrom, często
konieczne jest dokonanie wyboru pomiędzy określonymi wartościami oraz
interesami56. A jak trafnie wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy
o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, organy państwowe bez wątpienia
powinny szanować intymność sfery domowej, ale nie w sytuacji, gdy interwencja państwowa jest niezbędna dla zapewnienia bezpieczeństwa jednostki w sferze domowej57.
Przyjmowanie, iŜ przedmiotem ochrony przepisu art. 207 k.k. jest przede
wszystkim rodzina (jej trwałość), niejednokrotnie nie pozostaje bez wpływu
na sytuację ofiary oraz sprawcy przemocy domowej. RóŜnicowanie sytuacji,
w której kobieta doznaje przemocy od osoby najbliŜszej lub innej osoby,
z którą pozostaje w stałym lub przemijającym stosunku zaleŜności, oraz sytuacji, w której kobieta doznaje przemocy ze strony sprawcy, z którym nie
pozostaje w tego typu relacjach – jest poŜądane, ale tylko wtedy, gdy fakt, iŜ
do przemocy doszło w zakresie pierwszych relacji, jest powodem do tego,
aŜeby ofiarę otoczyć szczególną „opieką” psychologiczną, socjalną i prawną.
Niedopuszczalne jest natomiast potraktowanie faktu, iŜ do przemocy doszło
w rodzinie, jako argumentu uzasadniającego łagodniejsze potraktowanie
sprawcy przemocy. Warto uwzględnić fakt, Ŝe przemoc ma miejsce w rodzinie, ale nie po to, aby usprawiedliwiać nieingerencję prawa karnego w jej
sferę, ale Ŝeby uczynić tą ingerencję bardziej skuteczną. Ofiary przemocy
54
Wyrok SA w Krakowie z dnia 25 marca 1998 r., sygn. II AKa 40/98, KZS 1998, nr 4–5,
poz. 53.
55
Z. C z e s z e j k o - S o c h a c k i, Rodzina jako przedmiot ochrony prawnokarnej, Państwo
i Prawo 1979, nr 1, s. 51.
56
Por. W. W r ó b e l, Pojęcie dobra prawnego..., s. 623–624.
57
Uzasadnienie do projektu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przedłoŜonego
Marszałkowi Sejmu RP w dniu 28 grudnia 2004 r. (druk nr 3639), www.sejm.gov.pl, s. 4.
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
49
M. Czarkowska
w rodzinie są w specyficznej sytuacji. Często są uzaleŜnione od sprawcy
zarówno emocjonalnie, jak i ekonomicznie58. W takich sytuacjach potrzebne
są specyficzne działania i swoista pomoc organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości celem ochrony ofiary przemocy przed sprawcą oraz usprawnienia postępowania karnego na etapie postępowania przygotowawczego i jurysdykcyjnego, a takŜe zapewnienie profesjonalnej opieki prawnej, psychologicznej ofierze przemocy w rodzinie juŜ po zakończeniu procedury karnej.
Jedynie w takich okolicznościach wskazywanie na rodzinę jako na dobro
prawne będące przedmiotem ochrony art. 207 k.k. ma rację bytu.
Wejście w Ŝycie ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493), zwłaszcza po wprowadzonej nowelizacji59, powinno zmienić sposób wykładni art. 207 k.k.
Przepis art. 207 k.k. powinien być interpretowany przez pryzmat tej ustawy,
przy uwzględnieniu wprowadzonego przez nią kontekstu prawno-człowieczego60.
Warto, jako podsumowanie, przytoczyć za Rekomendacją Komitetu Ministrów nr R (85) 4 w sprawie przemocy w rodzinie z dnia 26 marca 1985 r., Ŝe
obrona rodziny obejmuje ochronę wszystkich jej członków przed jakąkolwiek
postacią przemocy, zdarzającą się pośród nich zbyt często61.
58
Szerzej na ten temat – U. N o w a k o w s k a, Przemoc wobec kobiet w rodzinie. Niezbędnik
sędziego, Warszawa 2008, s. 21–36.
59
Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie
oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r., Nr 125, poz. 842); warto zaznaczyć, iŜ nadała ona nowe brzmienie preambule ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493), stwierdzając, iŜ „przemoc w rodzinie
narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do Ŝycia i zdrowia oraz poszanowania
godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom
równe traktowanie i poszanowanie ich praw i wolności”, a przez to dodatkowo (obok ustawowej definicji przemocy w rodzinie) podkreśla potrzebę ochrony praw jednostki; por.
E. Z i e l i ń s k a, Opinia prawna dotycząca Sprawozdania Komisji Polityki Społecznej i Rodziny…, op. cit.
60
Por. ibidem.
61
Tekst polski, (w:) E. B i e ń k o w s k a, L. M a z o w i e c k a, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 359.
50
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
Przedmiot ochrony przestępstwa znęcania się w kontekście przemocy…
Object of protection in offences of domestic
violence against women
Abstract
This paper touches upon objects protected under Article 207 of the Penal
Code, including in particular the controversy over a definition of the protected object. Described are relevant reasons for interpretation discrepancies. Indicated are also consequences of being influenced by one of protected objects referred to by the said Article (i.e. best interest of the family)
while assessing facts accompanying a case, including in particular a case
involving domestic violence against women.
Prokuratura
i Prawo 10, 2011
51