docmatura ustna - Collegium Novum
download 
Reklamacja Transkrypt
matura ustna - Collegium Novum
Nowa matura z j´zyka polskiego Tom I – matura ustna konspekty do prezentacji Anna Ma∏gorzata Pycka Autor: Anna Ma∏gorzata Pycka Sk∏ad: Collegium Novum Projekt ok∏adki: Pawe∏ Oska ISBN 83-89979-71-3 Wszelkie Prawa Zastrze˝one © Ante spó∏ka z o.o. Spis treÊci ✏ ✏ ✏ ✏ ✏ Od ogó∏u do szczegó∏u Dlaczego Nowa Matura? Matura ustna Struktura i forma egzaminu maturalnego Szczegó∏owy opis ustnej cz´Êci egzaminu Cz´Êç I Kompletne zestawy 50 opracowanych zagadnieƒ z literatury, korespondencji sztuk i j´zyka Literatura I. II. III. Literackie reinterpretacje mitów antycznych ..............................................21 Tradycja biblijna w literaturze i sztuce na przestrzeni wieków ..................24 Od Juliusza Verne’a do Stanis∏awa Lema – ewolucja powieÊci science–fiction ............................................................27 IV. Polemiki, spory, prowokacje – starcia pokoleƒ literackich ........................32 V. Motyw w´drówki w literaturze ....................................................................36 VI. Literackie portrety kobiet ............................................................................38 VII. Motyw m∏odoÊci w literaturze XIX i XX wieku ............................................42 VIII. Rola lektur w kszta∏towaniu charakterów postaci literackich ....................45 IX. Dziedzictwo sarmatyzmu w literaturze epok póêniejszych ........................ 47 X. Satyryczny obraz spo∏eczeƒstwa polskiego w literaturze .......................... 50 XI. Obrazy przyrody w polskiej literaturze ......................................................53 XII. Obrz´dy i obyczaje ludowe w polskiej literaturze ...................................... 56 XIII. Cele publicystyki oÊwieceniowej i wspó∏czesnej ......................................59 XIV. Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze ..........................................62 XV. IdealiÊci i marzyciele w polskiej literaturze ................................................66 XVI. Kataklizm wojny i próby odbudowy Êwiata wartoÊci w literaturze polskiej ..................................................................................68 XVII. Groteska jako sposób wyra˝ania tragicznoÊci Êwiata ..............................71 XVIII. Dramat awangardowy XX wieku w literaturze polskiej i obcej .................. 75 XIX. Twórcza i destrukcyjna si∏a mi∏oÊci w ˝yciu bohaterów literackich ....................................................................78 Korespondencje sztuk XX. XXI. XXII. Inspiracje antyczne w literaturze i sztuce ..............................................81 Dialog z tradycjà literackà w obrazach i rzeêbach ................................ 84 ObecnoÊç kiczu w wybranych tekstach kultury .................................... 87 XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. Motywy oniryczne w literaturze, sztuce i filmie ...................................... 89 Dialog twórców literatury z filozofami .................................................... 92 Wizja Sàdu Ostatecznego w literaturze i sztuce ....................................96 Estetyka muzyki filmowej .................................................................... 101 Artystyczne uj´cia macierzyƒstwa w literaturze i sztuce ....................106 Polska historia jako temat i jako pretekst w literaturze i malarstwie polskim XIX i XX wieku ....................................................109 XXIX. Funkcje brzydoty w literaturze i innych dziedzinach sztuki ................ 114 XXX. Obrazy miasta jako przestrzeni ˝yciowej w wybranych dzie∏ach literackich, malarskich, filmowych .................. 117 XXXI. Wiejska arkadia w literaturze i sztuce XIX i XX wieku ..........................121 XXXII. Sposoby kreowania obrazu natury w poezji i malarstwie ............................................................................125 XXXIII. Artystyczne interpretacje powstaƒ narodowych w literaturze i sztuce ............................................................................128 XXXIV. Obraz rewolucji w literaturze i sztuce ..................................................131 XXXV. Symbol jako Êrodek wyrazu w literaturze i malarstwie ........................ 134 XXXVI. Katastroficzne wizje i obrazy zag∏ady w dzie∏ach literackich i filmowych ........................................................138 XXXVII. Filmy Andrzeja Wajdy jako interpretacje dzie∏ literatury polskiej ..........................................................................141 J´zyk XXXVIII. XXXIX. XL. XLI. XLII. XLIII. XLIV. XLV. XLVI. XLVII. XLVIII. XLIX. L. Literatura w dobie masowej komunikacji ............................................147 Rola mediów w rozwoju kultury .......................................................... 150 Perswazyjna funkcja j´zyka reklamy ..................................................151 J´zyk propagandy politycznej XX wieku ............................................ 153 Wp∏yw literatury na wspó∏czesnà frazeologi´ polskà ........................156 J´zyk mówiony jako tworzywo literatury ............................................ 159 J´zyk w s∏u˝bie satyry dawniej i dziÊ ..................................................161 J´zykowe sposoby wyra˝ania uczuç w listach Twojego pokolenia i pokolenia romantyków ...................... 163 Dialekty terytorialne j´zyka polskiego jako tworzywo literackie ...................................................................... 165 Wspó∏czesna polska sytuacja j´zykowa na tle przemian spo∏ecznych i kulturowych ........................................ 167 Jak w polszczyênie odzwierciedla si´ kultura naszych przodków? ..........................................................................169 Ekspresja i impresja – analiza wybranych wypowiedzi z uwzgl´dnieniem charakterystyki nadawcy i odbiorcy ......................171 Wp∏yw mody na ukszta∏towanie j´zyka polskiego ..............................172 Cz´Êç II patrz: Tom II – matura pisemna VII kompletnych arkuszy egzaminacyjnych z modelami odpowiedzi Pisemny egzamin maturalny z j´zyka polskiego ....................................177 Zanim s∏owo sklec´ ....................................................................................182 Zestaw I. ......................................................................................................185 Rozumienie czytanego tekstu: Maria Ossakowska, Cnoty s∏u˝àce organizowaniu ˝ycia zbiorowego Pisanie w∏asnego tekstu 1. Obraz utraconej ojczyzny we fragmencie Epilogu Pana Tadeusza. Co z tego obrazu odnajdujesz w ca∏ym poemacie Adama Mickiewicza? 2. Wynalazcy ich wynalazki w Lalce i PrzedwioÊniu Poziom rozszerzony 1. Analiza i interpretacja porównawcza literackich wersji mitu o Narcyzie: Owidiusz Metamorfozy (fragment Baʃ o Narcyzie), Maria Pawlikowska – Jasnorzewska Narcyz. 2. Porównanie dwóch lekcji ∏aciny: Ferdydurke Witolda Gombrowicza i Lekcja ∏aciny Zbigniewa Herberta. Zestaw II. ......................................................................................................208 Rozumienie czytanego tekstu: Roman Ingarden, Cz∏owiek i jego rzeczywistoÊç Pisanie w∏asnego tekstu 1. Typowe postawy i nastroje towarzyszàce dorastaniu poety – Curriculum vitae Leopolda Staffa. 2. Spotkania wrogów w Iliadzie Homera i Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Porównaj fragmenty – zwróç uwag´ na rodzaj przedstawionych sytuacji, portrety bohaterów i wpisany w teksty obraz cz∏owieka. Poziom rozszerzony 1. ˚ywotnoÊç motywu „non omnis moriar“ w literaturze polskiej na podstawie: Ku Muzom Jana Kochanowskiego i Do losu Juliana Tuwima. 2. Interpretacja fragmentu tekstu Zbigniewa Herberta Akropol. Zestaw III. ....................................................................................................229 Rozumienie czytanego tekstu: Czes∏aw Mi∏osz, Polskie kontrasty Pisanie w∏asnego tekstu 1. LudowoÊç jako element romantycznego Êwiatopoglàdu na podstawie fragmentów Âwitezianki Adama Mickiewicza. 2. Jak bohaterowie Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego rozumiejà poj´cie sumienia? Punktem wyjÊcia swych rozwa˝aƒ uczyƒ wnioski z interpretacji fragmentu powieÊci. Poziom rozszerzony 1. Analiza i interpretacja porównawcza fragmentów Monachomachii Ignacego Krasickiego oraz Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. 2. Porównaj sposób uj´cia toposu zaÊwiatów w Trenie XIX Jana Kochanowskiego i Urszuli Kochanowskiej Boles∏awa LeÊmiana. Zestaw IV. ....................................................................................................257 Rozumienie tekstu Adam Szostakiewicz, Âwiat i zaÊwiaty 1. Renesansowa koncepcja Boga i Êwiata w pieÊniach Jana Kochanowskiego i hymnie Czego chcesz od nas, Panie... 2. W kontekÊcie za∏àczonego fragmentu Ludzi bezdomnych Stefana ˚eromskiego i ca∏ej powieÊci, rozwa˝ na czym polega istota „bezdomnoÊci“ w przypadku Judyma i innych bohaterów utworu. Poziom Rozszerzony 1. Zbigniew Herbert i Arthur Hugh Clough o kodeksie moralnym „wspó∏czesnego“ cz∏owieka. 2. Wykorzystujàc mit o Prometeuszu oraz wiersz Zbigniewa Herberta Stary Prometeusz, przedstaw i oceƒ ide´ poÊwi´cenia jednostki dla dobra ogó∏u. Zestaw V. ......................................................................................................281 Rozumienie tekstu Janusz Tazbir, Strach ma stare oczy Pisanie w∏asnego tekstu 1. Jakà funkcj´ pe∏ni Mazurek Dàbrowskiego w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza? 2. Dramatyzm oraz kluczowy charakter wybranej sceny w Granicy Zofii Na∏kowskiej Poziom Rozszerzony 1. Dwie oceny duchowej kondycji cz∏owieka po wojnie. Porównanie tekstów: Ocalony Tadeusza Ró˝ewicza i Przekleƒstwo podobieƒstw Tadeusza Konwickiego 2. Dwa wizerunki artysty – dwa sposoby mówienia o poglàdach na sztuk´. Analiza porównawcza tekstów Aleksandra Puszkina Prorok i Stanis∏awa Przybyszewskiego Confiteor Zestaw VI.......................................................................................................305 Rozumienie tekstu Henryk Markiewicz, Laudacja Tadeusza Ró˝ewicza 1. Porównanie marzeƒ Zenona Ziembiewicza z jego rzeczywistymi osiàgni´ciami. 2. Los artysty w paƒstwie totalitarnym na podstawie fragmentu Mistrza i Ma∏gorzaty M. Bu∏hakowa. Poziom rozszerzony 1. Polemika z tradycjà romantycznà we wspó∏czesnej literaturze polskiej. Interpretacja fragmentów Dziennika 1953–1956 Witolda Gombrowicza i Jeziora Bodeƒskiego Stanis∏awa Dygata. 2. Zinterpretuj wiersz Wis∏awy Szymborskiej NienawiÊç, odczytujàc sformu∏owanà przez poetk´ ocen´ wspó∏czesnoÊci. Zestaw VII. ....................................................................................................326 Rozumienie tekstu Micha∏ G∏owiƒski, Opinia o twórczoÊci poetyckiej Pani Wis∏awy Szymborskiej Pisanie w∏asnego tekstu 1. Jak ˝yç ma cz∏owiek? Kto, komu, jakich i jak udziela rad w PieÊni XI i w innych pieÊniach Jana Kochanowskiego? 2. Gustawa Herlinga–Grudziƒskiego Inny Êwiat. Czy opisany mechanizm systemu dzia∏a∏ w pe∏ni skutecznie? Poziom rozszerzony 1. Jak pisarze odpowiadajà na pytanie o rol´ „baga˝u pami´ci“ w ˝yciu cz∏owieka? Interpretacja porównawcza fragmentu prozy Aleksandra Jurewicza oraz wiersz Czes∏awa Mi∏osza. 2. Ucztowanie jako motyw literacki w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza i PrzedwioÊniu Stefana ˚eromskiego. Cz´Êç III Pràdy i kategorie estetyczne w uj´ciu historycznym ................................349 Ewolucja gatunków literackich w uj´ciu historycznym ............................361 Pokolenia literackie XX wieku ....................................................................382 Nowa Matura z j´zyka polskiego Od ogó∏u do szczegó∏u J´zyk polski jest naszym j´zykiem narodowym, poznajemy go od dziecka i przez ca∏e ˝ycie wzbogacamy. Od dziecka te˝ s∏uchamy opowieÊci, których bohaterowie pomagajà nam kszta∏towaç system wartoÊci i ustalaç normy moralne. J´zyk polski, którego uczymy si´ w szkole pomaga nam opanowaç zasady poprawnoÊci gramatycznej i stylistycznej, kszta∏tuje Êwiatopoglàd. Na co dzieƒ czytamy jednak nie tylko teksty literackie, w prozaicznych sytuacjach stykamy si´ z instrukcjami obs∏ugi, ulotkami reklamowymi, z za∏o˝enia wymagajàcymi od nas opanowania umiej´tnoÊci czytania ze zrozumieniem. Egzamin dojrza∏oÊci jest pierwszym powa˝nym sprawdzianem zdobytej wiedzy i umiej´tnoÊci jej zastosowania w ka˝dej dziedzinie ˝ycia. Przygotowanie do Nowej Matury 2005, zgodnie z oczekiwaniami ogólnopolskich egzaminatorów powinno skupiaç si´ na umiej´tnoÊci swobodnego korzystania z ró˝norodnych êróde∏ pozyskiwania informacji, ale te˝ formu∏owania w∏asnych, przemyÊlanych wniosków. Niniejsza ksià˝ka jest zbiorem propozycji, z których korzystanie mo˝e pomóc nie tylko w przygotowaniu do jednorazowego egzaminu, ale te˝ uporzàdkowaniu rozleg∏ej wiedzy, które to doÊç cz´sto nastr´cza najró˝niejszych problemów. Cz´Êç I dotyczy egzaminu ustnego i przedstawia krok po kroku kolejne dzia∏ania sk∏adajàce si´ na form´ ostatecznà. Propozycje wykorzystania tej wiedzy w sposób mniej lub bardziej dos∏owny pomogà w obmyÊleniu w∏asnej koncepcji, ukierunkujà dajàc swobod´ wyboru. CzeÊç II dotyczy egzaminu pisemnego, znalaz∏o si´ tutaj siedem kompletnych arkuszy egzaminacyjnych z modelami odpowiedzi. Autorka opracowania ma nadziej´, i˝ jego lektura pomo˝e zapanowaç nad chaosem zewszàd nas otaczajàcego szumu informacyjnego. Dojrza∏oÊç wyboru uzale˝niona jest od umiej´tnoÊci korzystania z klucza, bo nie sztukà jest opanowanie wiedzy w sposób wyrywkowy, ale Êwiadome dostrzeganie zwiàzków i powinowactw, dlatego ˝yczymy Paƒstwu pe∏nego powodzenia tak w egzaminie dojrza∏oÊci jak i ca∏ym dojrza∏ym ˝yciu, w którym literatura, historia, filozofia i sztuka odgrywajà rol´ szczególnie wa˝nà. Dlaczego Nowa Matura? Podstawowym za∏o˝eniem twórców reformy jest zapewnienie uczniom w ca∏ym kraju ujednoliconych zadaƒ i kryteriów oceniania, co w konsekwencji umo˝liwi porównywalnoÊç wyników i obiektywnoÊç oceniania dzi´ki kodowaniu prac i ocenianiu przez egzaminatorów zewn´trznych. W dalszej perspektywie punkty uzyskane podczas egzaminu maturalnego majà byç obiektywnym wyznacznikiem naboru na wy˝szà uczelni´. Poziom egzaminu maturalnego nie b´dzie wy˝szy, poniewa˝ zosta∏ opracowany na podstawie funkcjonujàcych od kilku lat w szkole Êredniej standardów wymagaƒ, jego procedura jednak, ze wzgl´du na odmiennoÊç od dotychczasowej wymaga od abiturienta swobody w dostrzeganiu zwiàzków i ró˝nic pomi´dzy epokami, autorami i konkretnymi dzie∏ami. Pytania na egzaminie ustnym sà bardzo ogólne, na maturze pisemnej odnoszà si´ do konkretnych tekstów, których fragmenty sà do∏àczone do arkuszy, dlatego nie jest sukcesem przeczytanie okreÊlonej liczby lektur, du˝e znaczenie odgrywa umiej´tnoÊç dostrzegania szerokich kontekstów, a przy wyborze konkretnego tematu uwzgl´dnienie w∏asnych fascynacji, pasji, zainteresowaƒ. Matura ustna Wczesny wybór tematu do egzaminu ustnego wbrew pozorom nie jest u∏atwieniem, wymaga systematycznoÊci i du˝ej samodyscypliny. To zadanie nie tylko dla ambitnych, ale dla ka˝dego dojrza∏ego cz∏owieka. Jest wst´pem do samodzielnej pracy na studiach, bez wzgl´du na to, czy b´dzie to kierunek humanistyczny, czy Êcis∏y. Reforma oÊwiaty jest konieczna, poniewa˝ tempo zmian w otaczajàcym nas Êwiecie zmusza do kolejnego podwy˝szania poprzeczki. Samodzielna praca wymaga jednak zaznajomienia z podstawowymi jej regu∏ami. Pierwszym etapem jest wybór tematu, wbrew pozorom nie zawsze mo˝na si´ kierowaç spodziewanà ∏atwoÊcià czy trudnoÊcià w jego opracowaniu, przede wszystkim nale˝y zwróciç uwag´ na to, czy odpowiada naszym zainteresowaniom, czy mamy na ten temat jakieÊ w∏asne spostrze˝enia, czy rozmowa pozwoli nam zaprezentowaç pe∏ni´ naszych mo˝liwoÊci. Kolejnym etapem jest przygotowanie bibliografii polegajàce na przejrzeniu zasobów biblioteczki w∏asnej, szkolnej, miejskiej. Nie chodzi tu tylko o zgromadzenie wybranych tekstów ale te˝ ich opracowaƒ, si´gni´cie do artyku∏ów prasowych, przeÊledzenie zasobów muzeum czy filmoteki. Zanim przystàpimy do konstruowania wypowiedzi nale˝y zadbaç o jej porzàdek, który naj∏atwiej uzyskaç przygotowujàc plan. Wa˝na jest w nim tak samo teza jak i poszczególne argumenty oraz koƒcowe wnioski. Choç jest to wypowiedê ustna plan ten mamy obowiàzek przedstawiç nauczycielowi na tydzieƒ przed egzaminem wraz z przygotowanà bibliografià. Im lepiej b´dzie przemyÊlana i im bogatsza b´dzie bibliografia, którà wykorzystamy podczas odpowiedzi tym wy˝szej oceny mo˝emy si´ spodziewaç. Odpowiedzi nie nale˝y uczyç si´ na pami´ç, bo zapomnienie jednej frazy mo˝e zaprzepaÊciç ca∏e przedsi´wzi´cie, lepiej gruntownie obmyÊliç kolejnoÊç argumentów ni˝ liczyç na przyp∏yw artystycznej weny. Egzamin ten ma jeszcze jednà powa˝nà zalet´ – eliminuje stres. Wiemy o czym chcemy mówiç i tylko od nas zale˝y jak t´ rozmow´ pokierujemy, póêniejsze pytania egzaminatorów to czas na rozwini´cie skrzyde∏ i niekwestionowany dowód autentycznoÊci wiedzy jakà prezentujemy – wiedzy wielop∏aszczyznowej, nie zamykajàcej si´ na jednym tekÊcie czy jednym bohaterze, ale dowodzàcej, ˝e czujemy si´ specjalistami w okreÊlonej dziedzinie, mo˝e nawet lepszymi od naszego nauczyciela. Bo ka˝dy dojrza∏y cz∏owiek ma pe∏nà ÊwiadomoÊç w∏asnej wiedzy i niewiedzy, wiadomoÊci encyklopedyczne, na których poniekàd bazuje system polskiej oÊwiaty sà fundamentem, na którym nale˝y budowaç swój Êwiatopoglàd i to powinniÊmy udowodniç podczas egzaminu maturalnego. Struktura i forma egzaminu maturalnego Egzamin maturalny z j´zyka polskiego zdawany jest na dwóch etapach: a) ustnym zdawanym w szkole przez wszystkich na jednym poziomie i ocenianym przez przedmiotowy zespó∏ egzaminacyjny, b) pisemnym zdawanym na poziomie podstawowym lub rozszerzonym i ocenianym przez egzaminatorów zewn´trznych reprezentujàcych okr´gowà komisj´ egzaminacyjnà. Egzamin ustny sk∏ada si´ z dwóch cz´Êci: a) wypowiedzi zdajàcego na wybrany temat, b) rozmowy zdajàcego z egzaminatorem dotyczàcej prezentacji tematu i bibliografii Egzamin pisemny sk∏ada si´ z trzech cz´Êci: a) sprawdzajàcej rozumienie czytanego tekstu b) sprawdzajàcej umiej´tnoÊç pisania na poziomie podstawowym, c) sprawdzajàcego umiej´tnoÊç pisania na poziomie rozszerzonym (tylko dla tych, którzy zadeklarujà ch´ç zdawania egzaminu na poziomie rozszerzonym). Egzamin na poziomie podstawowym jest obowiàzkowy dla wszystkich zdajàcych. Szczegó∏owy opis ustnej cz´Êci egzaminu Ustna cz´Êç egzaminu trwa oko∏o 25 minut (na prezentacj´ tematu przewiduje si´ oko∏o 15 minut, na rozmow´ z egzaminatorem oko∏o 10 minut). Jej celem jest sprawdzenie umiej´tnoÊci komunikacji werbalnej i organizowania warsztatu pracy. Kolejne etapy przygotowania do egzaminu ustnego: a) nauczyciel j´zyka polskiego przedstawia uczniowi na poczàtku nauki w klasie maturalnej (wrzesieƒ) szkolnà list´ tematów, b) z zaproponowanej listy uczeƒ wybiera jeden temat i okreÊla sposób jego realizacji oraz zakres materia∏u s∏u˝àcego do jego opracowania, c) liczba tematów przygotowanych w szkole przez nauczycieli j´zyka polskiego powinna zapewniaç uczniom mo˝liwoÊç dokonania swobodnego wyboru – ten sam temat mo˝e wybraç kilka osób, z zaznaczeniem, i˝ sposób jego opracowania b´dzie si´ ró˝ni∏, d) uczeƒ mo˝e (o ile temat na to pozwala) wykorzystaç podczas egzaminu materia∏y pomocnicze, takie jak: wykonany przez siebie film, nagranie wywiadu lub wypowiedzi (np. gwarowej), skopiowane fragmenty z literatury pe∏niàce rol´ cytatu, reprodukcje dzie∏ sztuki, kadry z filmu, fotografie, (np. zabytków architektury), nagrania muzyczne; dodatkowo zdajàcy mo˝e równie˝ korzystaç z planu prezentacji, zgodnie z zamieszczonym poni˝ej wzorem, e) uczeƒ ma obowiàzek dostarczyç nauczycielowi najpóêniej na miesiàc przed egzaminem bibliografi´ i materia∏ pomocniczy (o ile taki przygotowa∏), a na tydzieƒ przed egzaminem ramowy plan prezentacji. Wzór planu prezentacji, z którego zdajàcy mo˝e korzystaç podczas egzaminu Plan nie mo˝e przekraczaç 1 strony formatu A4. Imi´ i nazwisko TEMAT WYPOWIEDZI I. Literatura podmiotu II. Literatura przedmiotu III. Ramowy plan wypowiedzi 1. OkreÊlenie problemu 2. KolejnoÊç prezentowanych argumentów (treÊci) 3. Wnioski IV. Materia∏y pomocnicze 1. .............................................. 2. .............................................. 3. .............................................. Podpis zdajàcego Przebieg egzaminu a) w cz´Êci pierwszej sprawdzana jest umiej´tnoÊç mówienia, wiedza w zakresie wyznaczonym przez temat i wykorzystanie materia∏ów pomocniczych, b) w cz´Êci drugiej sprawdzane jest rozumienie zadawanych przez egzaminatora pytaƒ i umiej´tnoÊç formu∏owania adekwatnych odpowiedzi oraz umiej´tnoÊç obrony w∏asnego stanowiska; egzaminator podejmuje ze zdajàcym rozmow´ dotyczàcà tematu i/lub bibliografii zadane pytania odnotowujàc w protokole egzaminacyjnym, c) w obu cz´Êciach egzaminu sprawdzana i oceniana jest sprawnoÊç i poprawnoÊç j´zykowa. Zasady oceniania ustnej cz´Êci egzaminu Egzamin ustny, tak jak pisemny oceniany jest wed∏ug kryteriów jednakowo obowiàzujàcych w ca∏ym kraju. W cz´Êci ustnej ocenie podlegajà: prezentacja tematu (zawartoÊç meryto- ryczna i kompozycja wypowiedzi), rozmowa o problemach zwiàzanych z prezentowanym zagadnieniem i sprawnoÊç j´zykowa dotyczàca zarówno materia∏u przygotowanego przez ucznia jak i póêniejszej odpowiedzi na zadawane pytania. W sumie za ustnà cz´Êç egzaminu zdajàcy mo˝e uzyskaç maksymalnie 20 punktów w nast´pujàcym uk∏adzie: • za prezentacj´ tematu: 8 punktów (6 za zawartoÊç merytorycznà, 2 za kompozycj´) – 40% ogólnej punktacji • za rozmow´: 4 punkty – 20% ogólnej punktacji • za j´zyk: 8 punktów – 40% ogólnej punktacji 18 Cz´Êç I – matura ustna Cz´Êç I Matura ustna Kompletne zestawy 50 opracowanych zagadnieƒ z literatury, korespondencji sztuk i j´zyka 19 Kilka wskazówek przed przystàpieniem do solidnej pracy Cz´Êç I – matura ustna W niniejszej cz´Êci zamieszczono przyk∏adowe opracowanie przekrojowych tematów na matur´ ustnà dotyczàcych literatury, korespondencji sztuk i j´zyka. Pierwszym etapem przygotowania wypowiedzi jest zgromadzenie odpowiedniego zasobu materia∏u. Jego w∏aÊciwe uporzàdkowanie w du˝ej mierze zale˝y od umiej´tnoÊci tworzenia bibliografii, która umo˝liwi w∏aÊciwà selekcj´ merytorycznà i poprawnoÊç. Zgromadzona w tym opracowaniu bibliografia nie powinna przera˝aç, mo˝na na jej podstawie dokonaç wyboru, nie wszystkie pozycje mogà byç równie˝ dost´pne w mniejszych bibliotekach. Zanim jednak przejdziemy do opracowania konkretnych tematów nale˝y zapoznaç si´ z instrukcjà sporzàdzania zapisu bibliograficznego. Kilka informacji na ten temat oraz wzory poprawnego konstruowania to pierwszy etap przygotowania do egzaminu. Bibliografia Przygotowujàc si´ do Nowej Matury ka˝dy abiturient powinien umieç korzystaç z istniejàcej bibliografii i sam sporzàdzaç bibliografi´ za∏àcznikowà. Bibliografia to uporzàdkowany zgodnie z okreÊlonymi regu∏ami zespó∏ informacji na temat ksià˝ki, artyku∏u prasowego czy zbioru wydawnictw. Ca∏okszta∏t wydawnictw piÊmienniczych nazywany jest bibliografià ogólnà, wybranych wed∏ug okreÊlonego kryterium bibliografià selektywnà, zbiór prac jednego autora, bàdê kilku b´dàcych podmiotem naszych badaƒ nazywamy bibliografià podmiotowà, natomiast wykaz publikacji dotyczàcych okreÊlonej dziedziny wiedzy bàdê tematu, w którym znajdà si´ opracowania wybranych przez nas tekstów nazywany jest bibliografià przedmiotowà. Dwie ostatnie klasyfikacje sà najbardziej popularne i przydatne, znajdà si´ wi´c w kontekÊcie opracowania ka˝dego tematu egzaminu ustnego. Sporzàdzanie bibliografii to konieczny wymóg warsztatowy. Nawyk sporzàdzania bibliografii polega na zaopatrywaniu odr´cznych notatek, wypisów z lektur oraz kserokopii w dok∏adny adres wydawniczy. W taki opis dobrze jest zaopatrzyç nie tylko materia∏y potrzebne do bie˝àcej pracy, ale tak˝e te, które mogà przydaç si´ w kolejnych opracowaniach. Przeglàdajàc bibliografi´ wprawiony czytelnik doÊç szybko wyrabia sobie zdanie na temat opracowanego materia∏u, nowe warunki matury ustnej zmuszajà równie˝ uczniów szko∏y Êredniej do zapoznania z jej regu∏ami, bo na podstawie zgromadzonej bibliografii nauczyciel polonista doÊç szybko zorientuje si´ w poziomie przygotowania do egzaminu. 20 Adres bibliograficzny Matura z j´zyka polskiego W adresie bibliograficznym znajdujà si´ informacje dotyczàce nazwiska autora bàdê redaktora, tytu∏u tekstu, miejsca i daty wydania tekstu. Opanowanie regu∏ poprawnego sporzàdzania adresu bibliograficznego nie jest trudne ale wymaga opanowania okreÊlonych zasad. Najbardziej typowy zapis prezentujemy poni˝ej: J. Brach–Czaina, Szczeliny istnienia, Kraków 1999, ss. 183. JeÊli ksià˝ka zosta∏a przet∏umaczona z orygina∏u na j´zyk polski podajemy równie˝ nazwisko t∏umacza: P. Coelho, Alchemik, prze∏. Basia St´pieƒ, Andrzej Kowalski, Warszawa 1995, ss. 213. DoÊç cz´sto zdarza si´, ˝e ksià˝ka jest dzie∏em zbiorowym, wtedy podajemy nazwiska wszystkich autorów w porzàdku znajdujàcym si´ na ok∏adce: J. Kulczycka–Saloni, M. Straszewska, Romantyzm. Pozytywizm, Warszawa 1990, ss. 548. Bywa równie˝, i˝ ksià˝ka jest zbiorem artyku∏ów wielu autorów przygotowanych przez jednego redaktora, wtedy na poczàtku zamieszczamy jej tytu∏ a nast´pnie imi´ i nazwisko redaktora, oraz miejsce i dat´ wydania: Wiek kobiet w literaturze, pod red. Jadwigi Zacharskiej i Marka Kochanowskiego, Bia∏ystok 2002, ss. 391. Inny jest wzór przypisu dotyczàcego artyku∏u prasowego. Podstawowa ró˝nica polega na umieszczeniu tytu∏u gazety bàdê czasopisma w cudzys∏owie, bez kursywy (pochylonej czcionki) oraz dok∏adnej daty wydania: B. Pajchert, Jestem kobietà i jestem szcz´Êliwa, „Gazeta Krakowska“, 2 XII 1994. Zafascynowani nowymi technologiami coraz cz´Êciej pos∏ugujemy si´ równie˝ adresami internetowymi, które tak˝e formu∏owane sà zgodnie z zasadami bibliograficznymi: http://gutenberg.aol.de/lewald/jenny, 45.htm. Adres bibliograficzny jest potrzebny zarówno przy sporzàdzaniu bibliografii jak i przypisów, czyli rozszerzonych informacji dotyczàcych danej ksià˝ki, o której wspominamy w tekÊcie. Przypis taki znajduje si´ najcz´Êciej na dole strony, bàdê na koƒcu tekstu, ale mo˝e on zawieraç równie˝ inne informacje dodatkowe, po które mo˝e si´gnàç zainteresowany czytelnik. 21 Plan wypowiedzi Jest konstruowany zgodnie ze schematem rozprawki, dlatego na poczàtku umieszczamy tez´, czyli nasze za∏o˝enie, którego dowodziç b´dziemy przy pomocy w∏aÊciwie dobranych argumentów, pozwolajàcych nam te˝ na koniec sformu∏owaç wnioski. Cz´Êç I – matura ustna Bardzo dobrà cechà ka˝dego samodzielnie przygotowujacego si´ do egzaminu jest systematycznoÊç. W∏aÊciwa organizacja pracy a zw∏aszcza rozk∏adania i dzielenia jej wi´kszych partii to podstawa sukcesu na ka˝dym egzaminie. Niniejsze wskazówki narzucajà pewien schemat przygotowania. Etapem pierwszym jest zebranie i selekcja bibliografii, drugim zapoznanie z wybranà literaturà, sformu∏owanie tezy, argumentów i wniosków. 22 Literatura I. Literackie reinterpretacje mitów antycznych Matura z j´zyka polskiego Bibliografia przedmiotowa: S∏owniki, encyklopedie, zbiory mitów: M. Kolczyk, Wielki encyklopedyczny przewodnik po zakolach wiedzy, Gliwice 1994, t. 1. Bogowie, demony, herosi: leksykon, red. tomu Zbigniew Pasek, Kraków 1996 A. Cotterell, Ilustrowana encyklopedia mitów i legend Êwiata, prze∏, Jerzy Korpanty, Warszaawa 1996 K. McLeish, Leksykon mitów i legend Êwiata, prze∏. W∏odzimierz Ga∏àska, Warszawa 2001 M. Eliade, Mity, sny, misteria, prze∏. Krzysztof Kocjan, Warszawa 1999 J. G. Frazer, Z∏ota ga∏àê, prze∏. Henryk Krzeczkowski, Warszawa 1978 Mity Êwiata, z fr. prze∏. Barbara Dubaj∏o, Anna Kowalewska, Ewa Wolaƒska, Warszawa 2002 S∏ownik mitów, t∏. Andrzej Sobol–Jurczykowski, Warszawa 2001 A.Kempiƒski, Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa 2001 W. Kopaliƒski, S∏ownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985 P. Grimal, S∏ownik mitologii greckiej i rzymskiej, Warszawa 1990 Ma∏a encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1983 S. Stabry∏a, Staro˝ytna Grecja, Warszawa 1988 S. Stabry∏a, Staro˝ytny Rzym, Warszawa 1992 Mity greckie w sztuce – wystawy: Bogowie, herosi, Êmiertelnicy, autorzy not. kat. Krystyna Gutowska–Dudek, red. Kat. Ewa Birkenmajer, Warszawa: Muzeum Pa∏ac w Wilanowie, 2002 Literackie opracowanie mitów i tradycji antycznej: S. Stabry∏a, Mitologia dla doros∏ych: bogowie, herosi, ludzie, Kraków 1995 M. Hope, Tradycja grecka, prze∏. Aleksander Kowalski, Poznaƒ 1994 J. Piechowski, Symbol i mit staro˝ytnej Grecji, Warszawa 1995 R. Calasso, ZaÊlubiny Kadmosa z Harmonià, prze∏. Stanis∏aw Kasprzysiak, Kraków 1995 A. Âwiderkówna, Bogowie zeszli z Olimpu: bóstwo i mit w greckiej literaturze Êwiata hellenistycznego, Warszawa 1991 W. Papst, Drzewo bogów: nasze miejsce stworzenia w kosmosie, Gdynia 1996 23 Cz´Êç I – matura ustna M. Eliade, Aspekty mitu, prze∏. Piotr Mrówczyƒski, Warszawa 1998 J. Piechowski, Mity staro˝ytnego Rzymu, Warszawa 1996 M. Barnett, Bogowie i mity Rzymian, Warszawa 1998 Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1999 J. Parandowski, Alchemia s∏owa, Warszawa 1986 J. Parandowski, Niebo w p∏omieniach, Warszawa 1988 J. Parandowski, Z∏ota niç, Warszawa 1988 J. Parandowski, Eros na Olimpie, Warszawa 1993 J. Parandowski, Z antycznego Êwiata, Warszawa 1998 J. Parandowski, Mój Rzym, Warszawa 1956 J. Szczepaƒski, Kultura antyczna w zarysie, Lwów 1931 T. Zieliƒski, Staro˝ytnoÊç bajeczna, Warszawa 1957 Mity w literaturze: E. Letachowicz, Repetycje tradycji: analiza i interpretacja poezji wspó∏czesnej obecnej w szkole Êredniej, Opole 1995 A. Bobrowski, Mitologia w rzymskiej elegii i liryce mi∏osnej okresu augustowskiego, Kraków 1997 S. Hrebenda, Mitologia spo∏eczna w literaturze fantastycznonaukowej, Katowice 2000 J. Krzysztoforska–Doschek, Pras∏owiaƒskie êród∏a nowszej poezji polskiej: (od romantyzmu do wspó∏czesnoÊci), Kraków 2000 R. Przybylski, Mityczna przestrzeƒ naszych uczuç, Warszawa 2002 D. Colbert, Mityczne Êwiaty Harry’ego Pottera: skarbiec mitów, legend i fascynujàcych faktów, prze∏. Joanna Lipiƒska, Andrzej Polkowski, Warszawa 2002 J. Parandowski, Wojna trojaƒska; Przygody Odyseusza, Warszawa 1976 Homer, Odyseja, prze∏. i opr. Jan Parandowski, Warszawa 1998 Homer, Iliada, prze∏. Franciszek Ksawery Dmochowski, wst´p i opr. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1990 Literatura podmiotu: S. Romani, Mity greckie: bogowie, herosi, mityczne potwory, prze∏. Tadeusz Matkowski, Warszawa 2003 N. Philip, Ilustrowana ksi´ga mitologii: baÊnie i legendy Êwiata, prze∏. Jerzy Korpanty, Warszawa 1997 R. Graves, Mity staro˝ytnej Grecji, prze∏. Andrzej Nowicki, Warszawa 2000 Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1999 J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, kolejne wydania od 1924 roku. 24 Ramowy plan wypowiedzi I. OkreÊlenie problemu Ukazanie rozleg∏ej tradycji reinterpretacji mitów w literaturze i sztuce z odwo∏aniem do zgromadzonej bibliografii podmiotowej Matura z j´zyka polskiego II. KolejnoÊç argumentów 1. Reinterpretacja mitów w epoce renesansu, zgodnie z programowym za∏o˝eniem powrotu do êróde∏ ad fontes (bogata tradycja mitologiczna w twórczoÊci Jana Kochanowskiego) 2. Reinterpretacja mitów w romantyzmie – idea prometeizmu w III cz. Dziadów Adama Mickiewicza 3. Mitologia w pozytywizmie – mowa Ezopowa sposobem na manipulacj´ cenzurà – Syzyfowe prace Stefana ˚eromskiego, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej 4. Mitologia w poezji dwudziestolecia mi´dzywojennego – Maria Pawlikowska–Jasnorzewska Narcyz – aspekty psychologiczne uwzgl´dniajàce koncepcje Freuda i Junga 5. Mity w rzeczywistÊci okupacyjnej – Jaros∏awa Iwaszkiewicza opowiadanie Ikar 6. Mity w literaturze wspó∏czesnej kluczem do poznania zakamarków duszy i rozstrzygni´cia problemów egzystencjalnych – Zbigniewa Herberta wiersz Stary Prometeusz III. Wnioski Uniwersalne treÊci przekazane w mitach oraz niespotykane bogactwo motywów zadecydowa∏y o ich sta∏ej obecnoÊci w literaturze i sztuce na przestrzeni wieków. W tradycji antycznej mitologia by∏a niewyczerpanym êród∏em inspiracji, na poczatku naszej ery jej miejsce po cz´Êci zaj´∏a Biblia. IV. Materia∏y pomocnicze – mo˝liwoÊç wykorzystania reprodukcji obrazów malarskich i nagraƒ utworów muzycznych odwo∏ujàcych si´ do konkretnych bohaterów mitologicznych. V. Konteksty: Literatura polska stworzy∏a swoistà mitologi´ narodowà przez wielu krytykowanà, ale majàcà te˝ wielu zwolenników. 25 Cz´Êç I – matura ustna – mit niezwyci´˝onego polskiego rycerstwa – J. Ch. Pasek, Pami´tniki, H. Sienkiewicz, Krzy˝acy, Trylogia – kontynuacjà mo˝e byç mit niezwyci´˝onych, choç zabitych polskich ˝o∏nierzy propagowany w poezji K. I. Ga∏czyƒskiego – Pieʃ o ˝o∏nierzach z Westerplatte. – mit narodzin narodu – J. S∏owacki, Lilla Weneda, S. ˚eromski, Popio∏y – mit cudownego zmartwychwstania narodu – A. Mickiewicz, Dziady cz. III, Ksi´gi narodu i pielgrzymstwa polskiego, J. S∏owacki, Sen srebrny Salomei, S. Wyspiaƒski, Wesele – mit pos∏annictwa polskiej inteligencji – S. ˚eromski, Si∏aczka, Ludzie bezdomni (tendencyjna literatura pozytywistyczna) Tworzenie mitologii narodowej mia∏o te˝ wielu przeciwników, którzy szczególnie akcentowali swoje krytyczne stanowisko w dwudziestoleciu mi´dzywojennym: W. Gombrowicz, Ferdydurke, J. Lechoƒ, Herostrates, Mochnacki (wiersze), K.Wierzyƒski, WolnoÊç tragiczna (tomik poezji). Groteskowe wersje mitów tworzà: W. Mach, Góry nad czarnym morzem, S. Lem, WielkoÊç urojona, J. ¸oziƒski, Pantokrator. II. Tradycja biblijna w literaturze i sztuce na przestrzeni wieków Bibliografia podmiotowa: M. Lurker, S∏ownik obrazów i symboli biblijnych, t∏um. Kazimierz Romaniuk, Poznaƒ 1989 S∏ownik teologii biblijnej, t∏um. Kazimierz Romaniuk, Poznaƒ 1990 W. Harrington, Klucz do Biblii, t∏um. Józef Marz´cki, Warszawa 1984 D. Forster, Âwiat symboliki chrzeÊcijaƒskiej, t∏um. Wanda Zakrzewska, Warszawa 1990 R. Brandestaetter, Kràg biblijny, Warszawa 1986 A. Kamieƒska, Twarze ksi´gi, Warszawa 1981 A. Kamieƒska, Na progu s∏owa, 1985 A. Kamieƒska, Ksià˝ka nad ksià˝kami, 1985 Z. Kubiak, Poezja Biblii, Znak 1960 nr 68/69 S. Sawicki, Poetyka, interpretacja, sacrum, 1981 J. Sadzik, Cz. Mi∏osz, O psalmach [w:] Ksi´ga psalmów, t∏um. Czes∏aw Mi∏osz, 1981 Inspiracje religijne w literaturze, red. A. Merdas, 1983 A. Dunajski, ChrzeÊcijaƒska interpretacja dziejów w pismach Cypriana Norwida, 1985 26 Matura z j´zyka polskiego Biblia a literatura, red. S. Sawicki i J. Gotfryd, 1986 K. Bukowski, Biblia a literatura polska. Antologia, Warszawa 1990 Bibliografia przedmiotowa: J. Kochanowski, Fraszki; PieÊni; Treny; Odprawa pos∏ów greckich, oprac. Julian Krzy˝anowski, Warszawa 1994 M. S´p–Szarzyƒski, Rytmy albo wiersze polskie, oprac. Jan Lebenstein, Lublin 1955 A. Mickiewicz, Ballady i romanse; Sonety; Inne wiersze, Kraków 1994 B. A. Mickiewicz, Dziady, Warszawa 1994 A. Mickiewicz, Ksi´gi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Wroc∏aw 1997 J. S∏owacki, Kordian, Kraków 1994 J. S∏owacki, Poezje, Kraków 1994 Z. Krasiƒski, Nie–Boska komedia, Warszawa 1996 Z. Krasiƒski, Psalmy przysz∏oÊci. Odpowiedê na „Psalmy przysz∏oÊci“ Juliusz S∏owacki, Kraków 2002 L. Staff, Wybór poezji, Warszawa 1994 Kwiatki Êw. Franciszka z Asy˝u, przek∏ad i wst´p Leopolda Staffa, Wroc∏aw 1994 J. Kasprowicz, Utwory poetyckie, wyb. Roman Loth, Warszawa 1996 J. Kasprowicz, Anima lachrymans – mi∏oÊç, oprac. Roman Loth, Kraków 1997 K. K. Baczyƒski, Utwory zebrane, oprac. Aniela Kmita–Piorunowa, Kazimierz Wyka, Kraków 1994 T. Borowski, Wybór opowiadaƒ, Warszawa 1994 G. Herling–Grudziƒski, Inny Êwiat: zapiski sowieckie, Warszawa 1994 G. Herling–Grudziƒski, Wie˝a, [w tego˝:] Opowiadania zebrane, Poznaƒ 1990 A. Camus, D˝uma, prze∏. Joanna Guze, Warszawa 1995 Z. Herbert, Wiersze zebrane, Warszawa 1982 Z. Herbert, Barbarzyƒca w ogrodzie, Wroc∏aw 1995 Z. Herbert, Epilog burzy, Wroc∏aw 1998 J. Twardowski, Wiersze, Bia∏ystok 1994 A. Kamieƒska, Pisz o kamieniu: wiersze wybrane, Warszawa 1995 Ksi´ga psalmów, t∏um. z hebrajskiego Czes∏aw Mi∏osz, Lublin 1982 27 Ramowy plan wypowiedzi I. OkreÊlenie problemu PodkreÊlenie szerokich kontekstów biblijnych w literaturze i sztuce na przestrzeni wieków. Cz´Êç I – matura ustna II. KolejnoÊç prezentowanych argumentów 1. Biblia pauperum – ilustrowana Biblia dla ubogich nieumiejàcych czytaç ludzi w epoce Êredniowiecza 2. Sta∏y kontekst biblijny w filozofii Êredniowiecznej – Êw. Augustyna, Êw. Tomasza, Êw. Franciszka 3. Biblia w poezji renesansowej Jana Kochanowskiego kluczem do rozstrzygni´cia zagadki ludzkiego losu, poj´cia przyczyn cierpienia 4. Biblia w kontekÊcie barokowych kontrastów a. Miko∏aj S´p–Szarzyƒski 5. Romantyczna koncepcja Boga i cz∏owieka, mickiewiczowski mesjanizm, Polska Chrysusem narodów, towianizm 6. M∏odopolski franciszkanizm a. Leopold Staff, Ga∏àê kwitnàca (1908) UÊmiechy godzin (1910) b. Jan Kasprowicz, Chrystus [w tego˝:] Poezje [1888], Anima lachrymans (1894) – poezja religijno–filozoficzna; Chwile (1911), Ksi´ga ubogich (1916), Mój Êwiat (1926) – filozofia franciszkaƒska 7. Odwrócony dekalog w czasie II wojny Êwiatowej i próba poszukiwania biblijnych uzasadnieƒ cierpienia niezawinionego a. Krzysztof Kamil Baczyƒski, Wiersze wybrane (1942), Arkusz poetycki (1944), Âpiew z po˝ogi (1947) b. opowiadania Tadeusza Borowskiego c. Inny Êwiat, Wie˝a Gustawa Herlinga–Grudziƒskiego 8. Biblia w literaturze wspó∏czenej kluczem do rozstrzygni´cia rozterek egzystencjalnych – poezja Czes∏awa Mi∏osza, Zbigniewa Herberta, Anny Kamieƒskiej, Jana Twardowskiego III. Wnioski ObecnoÊç Biblii (podobnie jak mitologii) w literaturze i sztuce kolejnych epok dowodzi ponadczasowoÊci omawianych motywów. Jej niekwestionowany autorytet pozwala∏ rozwiàzywaç zagadki kosmogeniczne i antropologiczne towarzyszàce cz∏owiekowi od poczàtku Êwiata. W XIX i XX wieku Biblia t∏umaczy∏a tragiczne losy paƒstwa polskiego i cz∏owieka 28 w czasie wojny i po wojnie by∏a wa˝nym êród∏em dla poszukujàcych definicji dobra i z∏a (wiersz Tadeusza Ró˝ewicza Ocalony), fundamentem do budowania definicji moralnoÊci na powojennych zgliszczach. Matura z j´zyka polskiego IV. Materia∏y pomocnicze Sztuka Reprodukcje obrazów o treÊci religijnej z podkreÊleniem ich roli wychowawczej oraz utworów muzycznych nawiàzujàcych do tematyki religijnej. PodkreÊlenie niekwestionowanej roli KoÊcio∏a jako przewodniego mecenasa sztuki przez wiele setek lat. Architektura romaƒska i gotycka, bogactwo koÊcio∏ów sprowadza si´ nie tylko do propagowania kultu religijnego ale te˝ kultu sztuki. V. Konteksty: Tradycja biblijna znalaz∏a swojà kontynuacj´ w rozpowszechnionej w romantyzmie idei mesjanizmu i towianizmu. Jej Êlady znajdziemy w pismach filozoficznych J. Hoene–Wroƒskiego, A. Cieszkowskiego, A. Towiaƒskiego. Mesjanistycznà wizj´ Polski–Chrystusa nakreÊli∏ A. Mickiewicz w Dziadów cz. III i Ksi´gach narodu i pielgrzymstwa polskiego, Z. Krasiƒski w PrzedÊwicie, J. S∏owacki w Anhellim, Ksi´dzu Marku, Ânie srebrnym Salomei, Genezis z Ducha i Królu Duchu. Ca∏oÊç podr´cznika dost´pna w naszej ksi´garni internetowej lub na kursach Collegium-Novum 29
