poziom rozwoju morfofunkcjonalnego a stan

Poziom rozwoju morfofunkcjonalnego, a stan dojrzałości płciowej dziewcząt wiejskich z legnicko-głogowskiego...
NR 28
AN TRO PO MO TO RY KA
2004
POZIOM ROZWOJU MORFOFUNKCJONALNEGO
A STAN DOJRZAŁOŚCI PŁCIOWEJ DZIEWCZĄT
WIEJSKICH Z LEGNICKO-GŁOGOWSKIEGO
OKRĘGU MIEDZIOWEGO
THE LEVEL OF MORPHOFUNCTIONAL DEVELOPMENT OF
THE RURAL GIRLS FROM COPPER MINE DISTRICT
IN COMPARISON TO THEIR SEXUAL MATURITY
Jarosław Domaradzki *, Zofia Ignasiak **
* dr Katedra Antropomotoryki AWF, Wrocław, ul. Banacha
** prof. dr hab. Katedra Antropomotoryki AWF, Wrocław, ul. Banacha
Słowa kluczowe: zaawansowanie rozwoje, dojrzewanie płciowe, dziewczęta, cechy
somatyczne i funkcjonalne
Key words: growth advancement, girls maturation, somatic and functional traits
STRESZCZENIE • SUMMARY
Cel pracy: W pracy naszej podjęliśmy próbę określenia zależności poziomu rozwoju somatycznego i funkcjonalnego od stanu dojrzałości płciowej, określonej wystąpieniem menarche, na tle wieku kalendarzowego.
Materiał i metody: W pracy wykorzystano wyniki badań 137 dziewcząt w wieku 12,5 i 13,5 lat, mieszkających
w wybranych wsiach Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego, u których zmierzono: wysokość i masę
ciała, sumę 3 fałdów skórno-tłuszczowych, zaciskanie ręki na dynamometrze, rzut piłką lekarską 1 kg, stukanie
w krążki ręką, skłon dosiężny, czas reakcji na bodziec świetlny, koordynację wzrokowo-ruchową. Do oceny
istotności statystycznej różnic zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji.
Wyniki i wnioski: Wyniki wskazują, iż w omawianym przedziale wiekowym stan dojrzałości płciowej silnie
różnicuje poziom rozwoju somatycznego, zdolności siłowe i szybkościowe. Obserwowano również nieznaczne
obniżenie poziomu zdolności koordynacyjnych u dziewcząt bardziej zaawansowanych rozwojowo.
-
-
-
-
-
Aim of work: In our work our we tried to estimate dependence of level of somatic and functional development from state of sexual maturity (menarche) on background of calendar age.
Material and methods: We used results of investigations of 137 rural girls 12,5 and 13,5 years old. living in
Copper Mine District. It was measured: body height and weight, sum of 3 skin-folds – fatty tissue, strength of
hand, 1 kg medical ball throw, hand tapping test, sit and rich, time of reaction onto light stimulus, co-ordination
eye-hand movement. We used ANOVA to testify statistical differences in means.
Results and conclusions: Results show, that in taken into account calendar age, state of sexual maturity
differentiated level of somatic development, strength and speed abilities. Insignificant lower of level of co-ordination ability at more advanced girls was observed also.
Wstęp
W ostatnich latach notuje się wzrost zainteresowania badaczy problemami sekwencji zmian rozwo-
jowych, zwłaszcza w odniesieniu do sfery funkcji
organizmu. Szczególnie interesujące są okresy progresywnego rozwoju organizmu związane z dojrzewaniem płciowym. Powyższe zagadnienia są
– 55 –
Jarosław Domaradzki, Zofia Ignasiak
analizowane w licznych pracach naukowych, [4, 6,
7, 3, 1, 2, 5]. Pokwitaniowe zmiany w budowie somatycznej nie pozostają bez wpływu na sprawność
motoryczną. Aczkolwiek wskazuje się na pewne
ogólne prawidłowości w kształtowaniu się motoryki młodzieży w okresie pokwitania, to wiele kwestii
wymaga jeszcze wyjaśnienia.
Zjawiska dysproporcji poziomu rozwoju somatycznego i funkcjonalnego dzieci w tym samym
wieku kalendarzowym, związane z indywidualizacją tempa dojrzewania płciowego, były celem
analiz wielu teoretyków i praktyków wychowania
fizycznego i sportu. Jest to uzasadnione zarówno
z pedagogicznego, jak i biologicznego punktu widzenia. W większości prac autorzy stosowali mniej
lub bardziej złożone metody oceny wieku biologicznego, jak również sposoby relatywizacji wyników.
Bywa jednak, iż powstałe w ten sposób metody są
trudne do wprowadzenia w praktyce lekcji wychowania fizycznego czy treningu szkolnego, co
zniechęca nauczycieli i trenerów do wcielania ich
w życie.
Najczęściej badacze koncentrują uwagę na analizie zmian sprawności fizycznej dzieci w funkcji wieku kalendarzowego, porównując poziom rozwoju
poszczególnych cech somatycznych czy zdolności
motorycznych [4, 8, 3, 1, 2]. Rzadziej zmienność
poziomu sprawności motorycznej analizowana jest
u dzieci w grupach wyodrębnionych ze względu na
poziom dojrzałości płciowej [11, 12, 9, 10].
Nie bez znaczenia dla rozwoju biologicznego są
też czynniki środowiskowe miejsca zamieszkania.
Dotyczy to zarówno czynników społeczno-ekonomicznych, takich jak m.in. typ i wielkość miejsca
zamieszkania (wieś-miasto), warunki rodzinne, czy
stan skażenia środowiska naturalnego. Stąd wydaje
się konieczne poszukiwanie jak najprostszych sposobów oceny zaawansowania dojrzałości płciowej
i na jej tle poszukiwania różnic morfofunkcjonalnych. Celem pracy jest określenie zależności poziomu rozwoju cech somatycznych i funkcjonalnych
od stanu dojrzałości płciowej i wieku kalendarzowego dziewcząt wiejskich z terenów ekologicznie
zagrożonych Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego.
-
-
-
-
-
Materiał i metody badań
Jesienią 1998 roku w wybranych wsiach Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego przeprowadzono badania rozwoju morfofunkcjonalnego
dzieci klas I-VIII. Wsie w których prowadzono badania położone są w pobliżu dużych hut miedzi: Nielubia, Kromolin, Brzeg Głogowski i Kotla na zachód
i północ od huty miedzi w Głogowie, a Rzeszotary
i Rosochata na północ i wschód od huty miedzi
w Legnicy. Gospodarka regionu zdominowana jest
przez przemysł miedziowy, którego główne zakłady
produkcji podstawowej, tj. kopalnie i huty zlokalizowane są na obszarze LGOM. Konsekwencją rozwoju
przemysłowego regionu jest z jednej strony bogactwo ekonomiczne, ale z drugiej – wysoki stopień
skażenia środowiska naturalnego.
Dla potrzeb niniejszej pracy wybraliśmy dane
pomiarowe 137 dziewcząt wieku 12,5 i 13,5 roku.
Dane dotyczące dojrzałości płciowej dziewcząt zostały uzyskane metodą „status quo”, prowadzącą
do ustalenia częstości dziewcząt miesiączkujących
i niemiesiączkujących w obu grupach wieku. Na
podstawie zebranych informacji wyodrębniono
dziewczęta miesiączkujące i niemiesiączkujące.
Liczebności dziewcząt wynosiły odpowiednio:
dziewczęta 12,5-letnie nie miesiączkujące – 35
osób, dziewczęta 12,5-letnie miesiączkujące – 30
osób, dziewczęta 13,5-letnie niemiesiączkujące
– 33 osoby, dziewczęta 13,5-letnie miesiączkujące
– 39 osób. Dziewczęta 12,5-letnie, u których pojawiła się menarche, określono jako „wcześniej dojrzewające”, natomiast dziewczęta, które w wieku
13,5 lat jeszcze nie zgłosiły pojawienia się pierwszej
miesiączki, jako „później dojrzewające”.
Do oceny poziomu rozwoju somatycznego posłużono się pomiarami: wysokości i masy ciała oraz
sumy trzech fałdów skórno-tłuszczowych: na tylnej
powierzchni ramienia, na wysokości kąta dolnego
łopatki i nad grzebieniem biodrowym.
W celu zdiagnozowania poziomu rozwoju motorycznego wykonano kilka prób pochodzących
z testu Eurofit [13]. Objęły one:
• zaciskanie ręki na dynamometrze ręcznym (siła
statyczna ścisku ręki),
• rzut piłką lekarską 1 kg znad głowy (siła eksplozywna kończyn górnych i pasa barkowego),
• stukanie w krążki ręką (szybkość ruchów kończyny górnej),
• skłon dosiężny (gibkość),
• czas reakcji prostej na bodziec świetlny,
• koordynację wzrokowo-ruchową.
Na podstawie wyników badań obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne. Do oceny
istotności różnic między średnimi wszystkich grup
zastosowano analizę wariancji ANOVA dla grup
niezależnych. Różnice istotne na poziomie p < 0,05
oznaczono na wykresach pogrubioną czcionką. By
stwierdzić, które średnie różnią się od siebie istotnie, przeprowadzono testy najmniejszych istotnych
różnic (NIR).
– 56 –
Poziom rozwoju morfofunkcjonalnego, a stan dojrzałości płciowej dziewcząt wiejskich z legnicko-głogowskiego...
końcowej fazy dojrzewania dziewczyny. Wysokie
korelacje między tą cechą a innymi wskaźnikami
rośnięcia i dojrzewania czynią wiek menarche doskonałym wskaźnikiem oceny procesu rozwojowego dziewcząt [15].
Badane grupy dziewcząt nie różnią się istotnie
statystycznie gibkością oraz predyspozycjami koordynacyjnymi: czasem reakcji prostej na bodziec
wzrokowy oraz koordynacją wzrokowo-ruchową
(ryc. 1). Wskazuje to na fakt, że stan dojrzałości
płciowej nie stanowi czynnika różnicującego w wyodrębnionym okresie wieku kalendarzowego.
Międzygrupowe różnice wartości średnich pozostałych parametrów były istotne statystycznie.
Prawie jednakowy kierunek związków ze stanem
dojrzałości płciowej i wiekiem kalendarzowym wykazały wszystkie analizowane cechy somatyczne.
Stan dojrzałości płciowej różnicuje dziewczęta w
obu grupach wieku na korzyść tych, u których wy-
Wyniki
Charakterystyki statystyczne analizowanych parametrów oraz wartości testu F ANOVA i poziomy
istotności testów NIR zamieszczono w tabelach
1-3.
Stan zaawansowania biologicznego ma niezmiernie istotne znaczenie w praktyce pedagogicznej szkolnego wychowania fizycznego. Cechy
somatyczne, będąc predyspozycjami morfologiczno-strukturalnymi, mają kluczowe znaczenie dla
poziomu zdolności motorycznych określanych
w piśmiennictwie zdolnościami kondycyjnymi [14].
W opracowaniach podnosi się kwestię uwzględniania stanu rozwoju biologicznego w ocenie poziomu
sprawności motorycznej [11, 12].
Ustalenie progu „dorosłości” u dziewcząt nie
przedstawia żadnej trudności. Pojawienie się pierwszej miesiączki jest jasno zdefiniowanym punktem
Tabela 1. Parametry opisowe rozkładu analizowanych cech somatycznych i motorycznych badanych dziewcząt
Table 1. Descriptive parameters of distribution of anlysed features of studied girls
Niemiesiączkujące12,5 l
Without menarche
Parametr
x
Wysokość ciała
sd
151,72
Body height
Masa ciała
Body weight
Suma 3 fałdów sk.-t.
Sum of 3 skin-folds
Siła ścisku ręki
Hand grip
Rzut piłką lekarską
Ball throw
Skłon dosiężny
Sit and reach
Tapping test
Czas reakcji
Time of reaction
v
7,38
Miesiączkujące 12,5 l.
With menarche
x
4,86 158,14
sd
7,25
Niemiesiączkujące13,5 l
Without menarche
v
x
sd
4,58
154,17
7,01
v
Miesiączkujące 12,5 l.
With menarche
x
4,55 160,26
41,08
6,66 16,21
49,97
12,14 24,29
46,99
9,26
19,71
53,46
0,03
0,01 33,33
0,04
0,02 50,00
0,04
0,02
50,00
0,05
25,37
4,51 17,78
27,79
5,13 18,46
27,05
5,34
19,74
31,88
118,15 19,25 700,00 132,93 18,99
715,50
164,08
613,66
sd
5,78
F
p
v
3,61 13,57
0
10,30 19,27 13,17
0
0,03 60,00
4,64
0
5,73 17,97 12,83
0
22,93 739,04 121,97 16,50
7,52
0
229,51
51,27 22,34 264,25
59,79 22,63
255,60
39,09
15,29 250,67
80,02 31,92
1,78
0,15
130,10
21,24 16,33 134,92
23,61 17,50
121,90
9,07
7,44 122,40
18,61 15,20
3,11
0,03
35,58
7,19 20,21
36,06
7,53 20,88
35,85
6,81
19,00
38,00
7,05 18,55
0,8
0,5
36,28
23,87 65,79
35,74
21,86 61,16
36,94
18,35
49,68
40,54
23,25 57,35
0,29
0,83
Koordyn. Wzr.-ruch.
Eye-movement
co-ordination
Tabela 2. Testy NIR dla cech somatycznych
Table 2. NIR tests for somatic traits
-
Wysokość ciała
Body height
-
-
-
-
1
2
2
0,00
3
0,19
0,06
4
0,00
0,20
Masa ciała
Body weight
3
1
2
0,00
2
Suma 3 fałdów skórno-tłuszczowych
Sum of 3 skin-folds
3
0,00
1
2
3
0,03
0,31
4
0,00
0,14
– 57 –
0,01
2
3
0,05
3
0,05
0,91
4
0,00
0,27
0,36
Jarosław Domaradzki, Zofia Ignasiak
Tabela 3. Testy NIR dla prób motorycznych
Table 3. NIR tests for motor trials
Siła ścisku ręki
Hand grip
1
2
2
0,07
Rzut piłką lekarską
Ball throw
3
0,64
3
0,24
0,64
4
0,00
0,00
0,00
1
2
2
0,01
3
0,00
0,69
4
0,00
0,22
Tapping test
3
1
2
0,69
2
0,34
3
0,12
0,03
0,49
4
0,06
0,01
3
0,03
0,92
1 – niemiesiączkujące 12,5-latki/without menarche; 2 – miesiączkujące 12,5-latki/with menarche; 3 – niemiesiączkujące 13,5-latki//
without menarche; 4 – miesiączkujące 13,5-latki//with menarche
Rycina 1. Średnie wartości gibkości, czasu reakcji prostej i koordynacji wzrokowo-ruchowej w grupach dziewcząt
-
-
-
-
-
Figure 1. Average values of agility, time of simple reaction and eye-movement co-ordination in groups of girls
stąpiła miesiączka. Znaczenie wieku kalendarzowego jest mniejsze ze względu na fakt braku istotnych
różnic pomiędzy dziewczętami „wcześnie dojrzewającymi” (12,5 roku z miesiączką) a starszymi
koleżankami zarówno miesiączkującymi, jak i niemiesiączkującymi. Dziewczęta te pod względem somatycznym są lepiej rozwinięte aniżeli dziewczęta
„późno dojrzewające” (13,5 roku bez miesiączki),
które istotnie statystycznie różnią się od swoich miesiączkujących rówieśniczek (ryc. 2).
W badaniach własnych dojrzałe płciowo 13,5-latki różniły się istotnie statystycznie od wszystkich
pozostałych grup dziewcząt. Można przypuszczać,
że procesy związane z wystąpieniem miesiączki za-
początkowują intensywniejszy rozwój siły. Czas jaki
musi upłynąć do uzyskania przez mięśnie wyższych
wartości siły jest jednak dłuższy. Potwierdza to fakt,
iż średnie wartości siły ścisku ręki w grupie dziewcząt 12,5-letnich niemiesiączkujących i miesiączkujących (wcześnie dojrzewających) oraz 13,5-letnich
niemiesiączkujących („późno dojrzewających”) nie
różniły się istotnie statystycznie, choć 12,5-latki miesiączkujące miały nieznacznie wyższe wartości siły
spośród tych 3 grup.
Szybkość to zdolność do wykonywania ruchów
w jak najkrótszym czasie. Próbą mierzącą komponent energetyczny był rzut piłką lekarską. Próbą
mierzącą komponent koordynacyjny był tapping
– 58 –
Poziom rozwoju morfofunkcjonalnego, a stan dojrzałości płciowej dziewcząt wiejskich z legnicko-głogowskiego...
Rycina 2. Średnie wartości masy ciała, wysokości ciała i tkanki tłuszczowej w grupach dziewcząt
-
-
Figure 2. Average values of body weight, body height and fatty tissue in groups of girls
-
-
-
Rycina 3. Średnie wartości rzutu piłką lekarską i stukania w krążki w grupach dziewcząt
Figure 3. Average values of ball throw and tapping test of upper limb in groups of girls
– 59 –
Jarosław Domaradzki, Zofia Ignasiak
test – szybkość ruchów kończyną górną. Kierunki
różnic w tych próbach były odmienne.
Jedyną grupą istotnie statystycznie odbiegającą
wynikami próby mierzącej siłę eksplozywną były
dziewczęta 12,5-letnie, u których menarche jeszcze
nie wystąpiła. Różnice między pozostałymi grupami
dziewcząt były nieistotne statystycznie. Może wskazywać to na duże znaczenie stanu dojrzałości płciowej w kształtowaniu się poziomu tej cechy funkcjonalnej. Wiek kalendarzowy nie różnicuje dziewcząt
pod warunkiem, że osiągnęły one dojrzałość płciową określoną wystąpieniem menarche.
Analiza częstotliwości ruchów wskazuje dość
ciekawy kierunek różnic. Dziewczęta, u których
nie wystąpiła miesiączka z danej grupy wieku kalendarzowego, uzyskały lepsze wyniki w próbie
stukania w krążki od swoich miesiączkujących rówieśniczek (ryc. 3). Wystąpienie miesiączki niezależnie od wieku, powoduje obniżenie częstotliwości
ruchów. O tym, że jest to przejściowe świadczy fakt,
iż dziewczęta starsze uzyskały lepsze wyniki w próbie
od koleżanek młodszych. Zjawisko powyższe wydaje się bardziej widoczne jeśli miesiączka występuje
wcześniej, co potwierdzają większe różnice między
niemiesiączkującymi i miesiączkującymi dziewczętami młodszymi aniżeli w grupach starszych. Różnice między miesiączkującymi 12,5-latkami („wcześnie dojrzewające”) a obiema grupami dziewcząt
starszych były istotne statystycznie.
-
-
-
-
-
Dyskusja
W badaniach własnych gibkość i zdolności koordynacyjne nie wykazały istotnych związków z tempem
dojrzewania niezależnie od wieku. W odniesieniu
do cech psychomotorycznych wielu autorów wskazuje na odmienne od zdolności kondycyjnych kierunki rozwoju zdolności warunkowanych sprawnością działania ośrodkowego układu nerwowego
sugerując, iż dojrzewanie ośrodków nerwowych
sterujących ruchem ma miejsce wcześniej – przed
zakończeniem dojrzewania płciowego [16, 3, 12].
Być może jest to związane z pewną złożonością poszczególnych predyspozycji. Czas reakcji stanowi
swoistą właściwość organizmów, której nie da wytłumaczyć się jednym czynnikiem [17]. Z wiekiem
ulega skracaniu do okresu pokwitania, po czym
stabilizuje się, a największe przyrosty występują
w młodszym wieku szkolnym, między 7-8 rokiem
życia [12].
Zaawansowanie rozwojowe zdecydowanie zróżnicowało poziom rozwoju somatycznego. Jest to obserwacja zbieżna z obserwacjami innych autorów
i oczekiwana. Analizowane parametry somatyczne
należą do pierwszych, które reagują przyspieszonym
rozwojem na zmiany hormonalne okresu pokwitania [18].
Zróżnicowanie poziomu rozwoju zdolności kondycyjnych pokrywa się częściowo z kierunkami różnic cech somatycznych. Dotyczy to przede wszystkim
siły statycznej. Jest to wyjaśniane jednak silniejszym,
w porównaniu z innymi zdolnościami kondycyjnymi, uwarunkowaniem siły statycznej predyspozycjami morfologiczno-strukturalnymi, czyli ogólnymi
wymiarami ciała [11, 14]. W koncepcji nowoczesnej
antropomotoryki wskazuje się na dualizm szybkości,
która składa się z komponentu energetycznego – siły
eksplozywnej – i koordynacyjnego – częstotliwości
ruchów [15]. Implikacją jest konieczność badania tej
zdolności co najmniej dwiema próbami - na poziomie jej składowych – a nie jedną syntetyczną. Wyniki
badań własnych wskazujące nieco odmienne uwarunkowanie rozwoju siły eksplozywnej i szybkości
ruchów stanem dojrzałości płciowej; korespondują
w tym względzie z obowiązującą teorią.
Wnioski
1. Uzyskane w pracy wyniki wskazują, że przyjęta metodologia oceny zróżnicowania morfofunkcjonalnego dziewcząt w tym samym wieku
kalendarzowym, jako funkcji zaawansowania
w rozwoju biologicznym, na podstawie wystąpienia menarche, jest wystarczająca dla potrzeb
szkolnego wychowania fizycznego czy treningu
sportowego. Powinna mieć zastosowanie w indywidualizacji procesu nauczania i treningu.
2. W analizowanym przedziale wieku zaawansowanie rozwojowe, związane ze stanem dojrzałości płciowej, wydaje się nie mieć wpływu na
poziom gibkości i predyspozycje koordynacyjne.
3. Stan dojrzałości płciowej ma znaczenie w kształtowaniu się poziomu rozwoju cech somatycznych oraz zdolności siłowych i szybkościowych.
4. Wcześniejsze dojrzewanie, określone wystąpieniem miesiączki w młodszym wieku, wiąże się
z zaawansowaniem rozwojowym i zwiększeniem
wymiarów ciała, co upodabnia pod względem
morfologii dziewczęta wcześnie dojrzewające
do starszych dziewcząt również miesiączkujących.
5. Starsze dziewczęta, które miesiączkują, charakteryzują się istotnie statystycznie wyższym poziomem siły statycznej. Jedyną odstającą od pozostałych grup dziewcząt, pod względem poziomu
– 60 –
Poziom rozwoju morfofunkcjonalnego, a stan dojrzałości płciowej dziewcząt wiejskich z legnicko-głogowskiego...
rozwoju siły eksplozywnej kończyn górnych, była
grupa młodszych dziewcząt, u których pierwsza
miesiączka jeszcze nie wystąpiła. Zaawanso-
wanie w dojrzałości płciowej wydaje się przejściowo obniżać poziom rozwoju częstotliwości
ruchów.
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
Janusz A, Ignasiak Z (red.): Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Cz. I. Studia
i Monografie, Wrocław, AWF, 1993: 36.
Janusz A, Ignasiak Z (red.): Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Cz. II. Studia
i Monografie, Wrocław, AWF, 1994: 42.
Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem
życia, Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1991: 44.
Przewęda R: Uwarunkowania poziomu sprawności
fizycznej polskiej młodzieży szkolnej. Z Warsztatów
Badawczych. Warszawa, AWF, 1985.
Przewęda R, Trześniowski R: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku 1989. Studia
i Monografie, Warszawa, AWF, 1996.
Raczek J: Tendencje przemian rozwoju sprawności
motorycznej populacji szkolnej. w Raczek J (red.):
Motoryczność dzieci i młodzieży – aspekty teoretyczne
oraz implikacje teoretyczne. Katowice, AWF, 1986.
Szopa J: Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju somatycznego między 7 a 14 rokiem
życia: wyniki longitudinalnych badań rodzinnych.
Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF, 1990:
42.
Osiński W: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznych i parametrów morfologicznych. Badania
dzieci i młodzieży wielkomiejskiej z uwzględnieniem
poziomu stratyfikacji społecznej. Seria: Monografie,
Poznań, AWF, 1988: 261.
Domaradzki J: Zmienność wybranych cech rozwoju
fizycznego dziewcząt wiejskich w świetle dojrzałości
biologicznej. Materiały Konferencji Naukowej nt.
[14] Szopa J, Mleczko A, Żak S: Podstawy antropomotoryki.
Warszawa-Kraków, PWN, 1996.
[15] Milicer H: Wiek menarchy dziewcząt wrocławskich
w 1966 roku w świetle czynników środowiska
społecznego. Materiały i Prace Antropologiczne,
1976: 76.
[16] Szopa J, Mleczko E, Cempla J: Zmienność oraz
genetyczne i środowiskowe uwarunkowanie podstawowych cech psychomotorycznych i fizjologicznych
w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7–62
lat. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1985: 25.
[17] Mleczko E: Zakres wahnięć behavioralnych w małej
serii pomiarów czasu reakcji prostej u osobników
płci męskiej i żeńskiej w populacji wielkomiejskiej
w przedziale wieku 8–62 lat. Wychowanie Fizyczne
i Sport, 1988: 2.
[18] Tanner J M: Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa,
PZWL, 1963.
-
-
-
-
-
„Dziecko w środowisku zagrożonym ekologicznieprofilaktyka i problemy zdrowotne”. Legnica, 1999a.
[10] Domaradzki J: Tendencje rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci wiejskich z terenów ekologicznie
zagrożonych. Praca doktorska. Wrocław, AWF,
1999b.
[11] Ignasiak Z: Uwarunkowania w rozwoju cech morfologicznych i motorycznych dzieci w młodszym wieku
szkolnym w świetle zróżnicowanego wieku biologicznego. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 1988:
19.
[12] Żak S: Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci
i młodzieży z populacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1991: 43.
[13] EUROFIT – Europejski test sprawności fizycznej.
Kraków, AWF, 1989.
– 61 –