ogólna charakterystyka województwa dolnośl¥skiego

ogólna charakterystyka województwa dolnośl¥skiego

Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 1999 r.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL¥SKIEGO
1. PO£O¯ENIE I G£ÓWNE CECHY GEOGRAFICZNE
Województwo dolnoœl¹skie le¿y w po³udniowozachodniej czêœci Polski. S¹siaduje z województwami:
lubuskim, wielkopolskim oraz opolskim, ponadto graniczy z Niemcami i Czechami.
Obecna granica województwa dolnoœl¹skiego i wielkopolskiego jest historyczn¹ granic¹ pomiêdzy Œl¹skiem
i Wielkopolsk¹, ukszta³towan¹ w czasach œredniowiecza,
która do 1939 r. stanowi³a granicê miêdzy Niemcami
a Polsk¹. Granicê po³udniow¹ w Sudetach ukszta³towano ostatecznie w XIX w. Aktualny kszta³t województwa
przypomina województwo wroc³awskie sprzed 1975 r.,
z do³¹czonym G³ogowem i okolicami.
Województwo dolnoœl¹skie zajmuje powierzchniê
19 948 km2 (co stanowi 6,4% terytorium Polski), liczba
mieszkañców wynosi 2 985 tys. (co stanowi 7,7% ludnoœci Polski). Obszar jest gêsto zaludniony, na 1 km2 przypada 150 osób, gdy œrednia krajowa wynosi 124 osoby
na km2. Gêstoœæ zaludnienia na obszarze województwa
jest nierównomierna, w powiecie górowskim przypada
zaledwie 51 osoby/km2, natomiast w dzier¿oniowskim
na 1 km2 - 236. Województwo nale¿y do najbardziej
zurbanizowanych województw w kraju - 71,7%
ludnoœci mieszka w miastach (œrednia dla kraju
wynosi 61,9%). Województwo podzielono na 26
powiatów, 169 gmin, ponadto na terenie województwa znajduj¹ siê 93 miasta, w tym 4 miasta
na prawach powiatu.
Dolny Œl¹sk charakteryzuje siê bardzo urozmaicon¹ rzeŸb¹ terenu i niezwyk³¹ ró¿norodnoœci¹ krajobrazów. Obszar, który zajmuje, dzieli
siê na dwie g³ówne strefy: nizinn¹ (na pó³nocy
i pó³nocnym-wschodzie) oraz górsk¹ (na po³udniu). Pó³nocno-zachodnia czêœæ województwa
le¿y na Nizinie Sasko-£u¿yckiej, obszarze równinnym, czêœciowo poroœniêtym lasem (Bory
Dolnoœl¹skie). Ziemie pó³nocno-wschodnie po³o-
¿one s¹ na Nizinie Œl¹skiej, Wale Trzebnickim oraz Obni¿eniu Milicko-G³ogowskim. Strefa górska rozprzestrzenia siê na po³udniu województwa. Obejmuje Sudety, rozpoczyna siê ³agodnymi górami Pogórza Zachodniosudeckiego (z Pogórzem Izerskim i Kaczawskim),
Przedgórza Sudeckiego (z masywem Œlê¿y). Wzd³u¿
granicy z Czechami rozci¹gaj¹ siê partie Sudetów - gór
starych z przewag¹ d³ugich, niezbyt stromych stoków
oraz ³agodnie zakoñczonych szczytów. Dziel¹ siê one na
Sudety Zachodnie (Góry Izerskie, Góry Kaczawskie,
Kotlinê Jeleniogórsk¹, Karkonosze z najwy¿szym szczytem Sudetów - Œnie¿k¹ (1602 m n.p.m.) oraz Rudawy
Janowickie). Sudety Œrodkowe (Brama Lubawska, Góry
Wa³brzyskie, Góry Kamienne, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Obni¿enie Nowej Rudy, Obni¿enie Broumowskie,
Góry Sto³owe, Pogórze Orlickie, Góry Orlickie, Góry
Bystrzyckie, Kotlina K³odzka) oraz fragment Sudetów
Wschodnich (masyw Œnie¿nika ze Œnie¿nikiem i Górami
Z³otymi).
Fot. Karkonosze - równia pod Œnie¿k¹
2. WARUNKI KLIMATYCZNE I HYDROGRAFICZNE
Klimat województwa dolnoœl¹skiego wykazuje
wp³ywy morskie oraz znaczne zró¿nicowanie uwarunkowane rzeŸb¹ terenu, nizinna czêœæ województwa nale¿y do najcieplejszych obszarów w kraju: d³ugie lato, ciep³e, krótkie i ³agodne zimy, roczna suma opadów wynosi 550-700 mm, a czas zalegania pokrywy œnie¿nej oko³o 50 dni. W Sudetach, zale¿nie od wysokoœci, klimat
jest znaczne ostrzejszy, roczna suma opadów waha siê od
700-1200 mm w najwy¿szych partiach gór, pokrywa
œnie¿na zalega od 60 do ponad 150 dni (najwy¿ej w Karkonoszach i Masywie Œnie¿nika). Okres wegetacji
w górach trwa oko³o 180 dni, w rejonach podgórskich
oko³o 200 dni, w dolinie Odry ponad 220 dni.
Sudety w znacznej czêœci s¹ zalesione, pionowa
zmiennoœæ warunków klimatycznych stwarza swoisty
uk³ad piêter roœlinnych, piêtro alpejskie obejmuje tylko
kilka najwy¿szych wzniesieñ Karkonoszy. Dziêki licznym dolinom i obni¿eniom oraz przewa¿nie ³agodnym
stokom s¹ one ³atwo dostêpne, gêsto zaludnione oraz
uprzemys³owione.
Prawie ca³y obszar województwa le¿y w dorzeczu
Odry, która przep³ywa przez jego œrodkow¹ czêœæ. Jedynie niewielkie skrawki Sudetów nale¿¹ do dorzecza £aby (Izera, Orlica). G³ówne rzeki regionu to Odra, Barycz,
Nysa £u¿ycka, Bóbr, Kwisa, Kaczawa, Bystrzyca, O³awa, Nysa K³odzka. Rzeki górskie charakteryzuj¹ siê
okresowymi gwa³townymi wezbraniami. Dla przeciwdzia³ania powodziom zbudowano na niektórych rzekach
zbiorniki wodne (Mietków na Bystrzycy o pow. 9,2 km2,
S³up na Nysie Szalonej - 4,9 km2 Pilchowice na Bobrze
- 2,4 km2).
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 1999 r.
3. LASY
WskaŸnik zalesienia województwa wynosi 28,3%
i jest zbli¿ony do œredniej krajowej (28,4%). Ze wzglêdu
na ¿yzne gleby wykorzystywane rolniczo najmniej lasów
wystêpuje w powiecie strzeliñskim (8,5%) i wroc³awskim (10,8%). Najsilniej zalesione s¹ powiaty boles³awiecki (48,7%) i jeleniogórski (48,4%). Najwiêksze
kompleksy leœne to Bory Dolnoœl¹skie (na pó³nocnym
wschodzie) oraz lasy na Wale Trzebnickim. W Sudetach
dominuje drzewostan iglasty, œwierkowy (ponad 80%),
natomiast borowy na nizinach. Na terenie województwa
znajduj¹ siê dwa parki narodowe: Karkonoski i Gór Sto³owych oraz kilka parków krajobrazowych: Dolina Bobru, Dolina Bystrzycy, Dolina Baryczy, Dolina Jezierzycy oraz Che³my i Rudawski.
4. GOSPODARKA WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL¥SKIEGO
4.1. PRZEMYS£
Województwo dolnoœl¹skie ma charakter przemys³owo-rolniczy. Najwa¿niejszymi oœrodkami przemys³owymi s¹ Wroc³aw i okolice, Legnica, Wa³brzych, Œwidnica,
Jelenia Góra oraz Dzier¿oniów, Bielawa, Kamienna
Góra, Bogatynia. G³ówne ga³êzie przemys³u to wydobycie wêgla brunatnego (Zag³êbie Turoszowskie) i miedzi
(LGOM), hutnictwo miedzi i metali nie¿elaznych, przemys³ w³ókienniczy (bawe³niany, lniarski, jedwabniczy,
dywany), œrodków transportów (samochodowy, taboru
kolejowego), energetyka (Elektrownia „Turów” w Bogatyni opalana wêglem brunatnym), elektroniczny, odzie¿owy, skórzany, materia³ów budowlanych, spo¿ywczy,
chemiczny, szklarski, drzewny, papierniczy. Dolnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe (wêgiel kamienny) jest w stanie
likwidacji. Najwa¿niejsze przedsiêbiorstwa to: KGHM
„Polska MiedŸ” S.A. w Lubinie, Elektrownia „Turów”
w Bogatyni, „Pollena” S.A. we Wroc³awiu, Jelcz S.A.
w Jeczu Laskowice. Na terenie województwa znajduj¹
siê trzy specjalne strefy ekonomiczne: wa³brzyska, legnicka, jeleniogórska.
Fot. Elektrownia „Turów” w Bogatyni
Województwo ma bogate zasoby ró¿norodnych surowców mineralnych: wêgiel brunatny (Bogatynia),
miedŸ (z³o¿a miêdzy Lubinem a G³ogowem nale¿¹ do
najzasobniejszych w Europie), metale nie¿elazne (cynk,
o³ów, srebro, nikiel, kobalt, molibden), gaz ziemny, wêgiel kamienny, du¿e zasoby ska³ i surowców dla przemys³u budowlanego.
4.2. ROLNICTWO
Na znacznej czêœci obszaru województwa dominuj¹
urodzajne gleby i warunki klimatyczne sprzyjaj¹ce rolnictwu. W czêœci œrodkowej przewa¿aj¹ urodzajne gleby
brunatne wytworzone z lessów, na po³udnie od Wroc³awia zalegaj¹ czarne ziemie - naj¿yŸniejsze gleby województwa. Gleby s³abej jakoœci - bielicowe, wytworzone
z piasków - zajmuj¹ obszary pó³nocne. Na po³udniu wystêpuj¹ gleby górskie (inicjalne i s³abo wykszta³cone).
Miejscami wystêpuj¹ tak¿e gleby brunatne wytworzone
z piasków, glin, i³ów oraz py³ów, a w dolinach rzek mady.
U¿ytki rolne zajmuj¹ 18,6% powierzchni województwa (œrednia krajowa - 59%), w tym: grunty orne
45,8% (œrednia - 45%), ³¹ki i pastwiska 12,3% (œrednia 0,8%). Uprawia siê zbo¿a (du¿y udzia³ stanowi pszenica), rzepak (ponad 20% krajowej produkcji), buraki cukrowe, ziemniaki, warzywa. Na terenie województwa
stwierdza siê niski poziom produkcji zwierzêcej, hoduje
siê byd³o, trzodê chlewn¹ oraz drób.
4.3. TURYSTYKA
Województwo dolnoœl¹skie nale¿y do najwa¿niejszych regionów turystyczno-wypoczynkowych Polski,
przede wszystkim dziêki górskiemu obszarowi Sudetów,
licznym zabytkom oraz dobremu zagospodarowaniu terenu. Region ma doskona³e trasy do uprawiania turystyki górskiej i narciarstwa.
W Karkonoszach, w których utworzono park narodowy, wystêpuj¹ oryginalne grupy ska³, liczne wodospady
i w¹wozy w dolinach rzek.
W otoczeniu Kotliny K³odzkiej szczególnie interesuj¹ce s¹ Góry Sto³owe z parkiem narodowym o bogatych
formach skalnych i labiryntach.
Region Sudecki zajmuje bardzo wa¿ne miejsce
w lecznictwie uzdrowiskowym, którego podstaw¹ s¹
wody mineralne.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 1999 r.
5. SUROWCE MINERALNE DOLNEGO ŒL¥SKA
Dolny Œl¹sk pod wzglêdem geologicznym nale¿y do
najbardziej interesuj¹cych regionów Polski. Odgrywaja
wa¿n¹ rolê w ogólnej produkcji surowców mineralnych
kraju.
Kopaliny skalne Dolnego Œl¹ska mo¿na podzieliæ na
trzy g³ówne grupy:
§ kamienie drogowe i budowlane,
§ kopaliny ilaste,
§ surowce okruchowe.
Kamienie drogowe i budowlane
Surowce skalne w zale¿noœci od swoich parametrów
fizyko-chemicznych, blocznoœci i walorów dekoracyjnych znajduj¹ ró¿ne zastosowanie. Stosowane s¹ do produkcji kruszyw drogowych i kolejowych, do wyrobu elementów budowlanych, do produkcji p³yt ok³adzinowych
lub jako m¹czki i wype³niacze. Niektóre z rodzajów kamieni budowlanych i drogowych jak np.: granity, bazalty, gabra, diabazy, melafiry, amfibolity poza terenem Polski po³udniowo-zachodniej nigdzie w kraju nie s¹ udokumentowane. £¹cznie na omawianym terenie jest udokumentowanych 220 z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych, z czego eksploatowanych jest ponad 100.
Przedmiotem eksploatacji dla potrzeb przemys³u budowlanego i drogowego s¹:
§ magmowe ska³y plutoniczne:
- granitoidy, eksploatowane w masywie Strzegom-Sobótka oraz masywie Strzelin-¯ulowa. Na
niewielk¹ skalê wydobywane s¹ ró¿owe granity
karkonoskie, które eksploatowane s¹ w dwóch
z³o¿ach: Koœmin i Przedborów,
- gabra i diabazy okolic Sobótki, Braszowic
i Nowej Rudy. Aktualnie eksploatowane s¹ 3 z³o¿a: Braszowice, S³upiec-Dêbówka i S³upiec- Koœcielec;
§ magmowe ska³y wulkaniczne:
- porfiry i melafiry, których najwiêksza eksploatacja prowadzona jest w 4 du¿ych z³o¿ach: Borówno, Grzêdy, Rybnica Leœna i Œwierki. Wiêkszoœæ z³ó¿ wystêpuje na obszarach zalesionych,
trudnych w eksploatacji,
- bazalty - tworz¹ rozleg³¹ strefê rozci¹gaj¹c¹ siê
od Zgorzelca po Górê Œw. Anny. Zasoby koncentruj¹ siê w dwóch g³ównych obszarach z³o¿owych: zgorzelecko-lubañskim oraz jaworsko-z³otoryjskim;
§ ska³y metamorficzne:
- gnejsy, których g³ówne wyst¹pienia znajduj¹ siê
w obrêbie krystaliniku izerskiego, bloku sowiogórskiego, Górach Bystrzyckich, masywie L¹dka
- Œnie¿nika i w rejonie Wzgórz Strzeliñskich
W rezultacie eksploatowane s¹ tylko dwa z³o¿a:
Pomianów i Dobroszyce,
- amfibolity, zosta³y udokumentowane w 6 z³o¿ach, przy czym ich zasoby skoncentrowane s¹ w 3
z³o¿ach: Wieœciszowice, Ogorzelec i Dobrocin,
- serpentynity g³ównie wystêpuj¹ na przedpolu
Sudetów. Z dwóch udokumentowanych z³ó¿
czynne jest tylko z³o¿e w Nas³awicach. Eksploatacja z³o¿a Jordanów zosta³a zaprzestana w latach
osiemdziesi¹tych;
§ ska³y osadowe:
- piaskowce - aktualnie eksploatowanych jest
w depresji pó³nocnosudeckiej osiem z³ó¿: Rakowiczki, ¯erkowice, Ska³a, Bedlno, Nowa Wieœ
Grodziska II, Wartowice i Wartowice II i III.
W depresji œródsudeckiej znaczenie z³o¿owe posiadaj¹ tzw. czerwone piaskowce œl¹skie, w okolicach Nowej Rudy istniej¹ trzy udokumentowane z³o¿a (S³upiec I, S³upiec II, Bieganów);
- szarog³azy, s¹ eksploatowane g³ównie na potrzeby kruszyw drogowych i budowlanych. Najwa¿niejszym z³o¿em jest z³o¿e M³ynów (na pó³noc
od K³odzka),
- wapienie i dolomity - udokumentowane z³o¿a
wystêpuj¹ w regionie wschodniokaczawskim
i k³odzkim. Pojedyncze z³o¿a wystêpuj¹ we
wschodniej os³onie Karkonoszy (Czarnów i Rêdzin).
Kopaliny ilaste
Wed³ug podzia³u przyjêtego w „Bilansie zasobów
kopalin” kopaliny ilaste dzielimy na:
§ bentonity i i³y bentonitowe wystêpuj¹ w trzech
z³o¿ach: Krzeniów, Jawor-Mêcinka, Leœna-Mi³oszów;
§ kaoliny - dokumentowane s¹ w trzech z³o¿ach:
Maria I, Maria III i Zofia. Z³o¿e Maria III jest jedynym aktualnie eksploatowanym z³o¿em. Z³o¿a trzeciorzêdowe to przede wszystkim kaoliny rezydualne
powsta³e w wyniku wietrzenia granitoidów. Wszystkie 9 udokumentowanych z³ó¿ (za wyj¹tkiem z³o¿a
Monika zlokalizowanym w masywie Strzelin-¯ulowa) zwi¹zanych jest z masywem granitoidowym
Strzegom-Sobótka;
§ i³y (gliny) ceramiczne bia³o wypalaj¹ce siê - z³o¿a
tego typu eksploatowane by³y sposobem podziemnym (z³o¿a: Janina i Bolko II - prawie ca³kowicie wyeksploatowane). W zwi¹zku z niewielkimi perspektywami znalezienia nowych wysokojakoœciowych
i³ów oraz wysokim kosztem wydobycia, potraktowano ³¹cznie i³y i piaskowce ilaste jako kopaliny do
szlamowania. Tak powsta³y udokumentowane z³o¿a:
Janina - Zachód i Nowe Jaroszowice;
§ i³y (gliny) ogniotrwa³e - stosowane s¹ do produkcji materia³ów ogniotrwa³ych. Na Dolnym Œl¹sku
wystêpuj¹, g³ównie w okolicach Strzegomia (z³o¿a
Rusko-Jaroszów, Lusina-Udanin, Ró¿ana). Znaczne
zasoby i³ów ogniotrwa³ych znajduj¹ siê tak¿e w z³o¿u Turów;
§ surowce ceramiki budowlanej - tym mianem
okreœlane s¹ powszechnie wystêpuj¹ce kopaliny pospolite. Na obszarze Dolnego Œl¹ska znajduje siê ponad 70 z³ó¿, z których surowiec u¿ywany jest do
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 1999 r.
produkcji ró¿nych asortymentów ceramiki budowlanej. Wa¿niejsze z eksploatowanych z³ó¿ to: Miros³awice Dolne, Kunice, Prochowice, Chwalimierz I,
Strzelin, Soœnica.
Surowce okruchowe
Kolejn¹ grupê kopalin o du¿ym znaczeniu gospodarczym w skali omawianego regionu stanowi¹ surowce
okruchowe. Reprezentowane s¹ przez:
§ kruszywa naturalne zwi¹zane g³ównie z osadami
czwartorzêdowymi, genetycznie wi¹¿¹ siê z akumulacj¹ lodowcow¹, wodnolodowcow¹ i rzeczn¹.
Ogó³em w Polsce udokumentowanych jest ok. 3500
z³ó¿ kruszyw naturalnych, z czego ponad 20% przypada na Dolny Œl¹sk. Z³o¿a w dolinach rzek sudeckich i na Przedgórzu Sudeckim nale¿¹ do najcenniejszych w Polsce. Najbardziej znacz¹ce w bilansie zasobów z³o¿a zwi¹zane z dolinami rzek to:
- w dolinie Kaczawy: Dunino, Legnica-pole E,
Szczytniki,
- w dolinie Nysy K³odzkiej: Przy³êk-Pilce, Topola,
- w dolinie Odry: Siedlce, Lenartowice,
- w miêdzyrzeczu Bobrzycy i Skory-Okmiany,
- w dolinie Baryczy: zbiornik Su³ów;
§ piaski szklarskie wystêpuj¹ g³ównie w depresji
pó³nocnosudeckiej. Najwiêkszym wytwórc¹ piasków
szklarskich jest zak³ad w Osiecznicy, który pod
wzglêdem czystoœci nale¿y do najlepszych w Polsce;
§ piaski formierskie podstawowy surowiec do sporz¹dzania form odlewniczych (z³o¿e Krzeszówek ko³o
Kamiennej Góry, z³o¿e Czerwona Woda k/Wêgliñca).
Ochrona ziemi i jej wnêtrza, w tym tak¿e kopalin,
stanowi istotny element ochrony œrodowiska. Obowi¹zek ochrony kopalin wynika przede wszystkim z ich
przynale¿noœci do grupy zasobów naturalnych nieodnawialnych. Oczywiste jest, ¿e wydobywanie i przeróbka
kopalin nigdy nie pozostaj¹ bez wp³ywu na otoczenie.
Ka¿de dzia³anie górnicze prowadzi do zu¿ywania siê zasobów kopalin i degradacji œrodowiska przyrodniczego.
Dlatego najistotniejszym problemem zwi¹zanym
z ochron¹ z³ó¿ jest ustalenie do jakiego stopnia
dopuszczalne jest naruszanie œrodowiska naturalnego
przez dzia³alnoœæ górnicz¹. Rozbie¿noœci pomiêdzy
ochron¹ z³ó¿ kopalin a ochron¹ innych sk³adników œrodowiska rozwi¹zywane s¹ przy pomocy przepisów prawnych. Do najwa¿niejszych z nich nale¿y wymóg uzyskania koncesji na rozpoznanie i wydobywanie kopalin.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu