O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3392
Bibliotekoznawstwo XXX
Wrocław 2011
Monika Jaremków
O potrzebie księgoznawczych badań
nad żydowską książką literacką
w polskich przekładach w XX wieku
Prężnie rozwijające się w ostatnich latach księgoznawcze badania nad historią i współczesnością książki w perspektywie narodowej i etnicznej1 w szczególny sposób wymagają od badacza „podejścia multidyscyplinarnego, wsparcia
ze strony dyscyplin filologicznych i historycznych, nauk o kulturze i społeczeństwie, prawnych, ekonomicznych i technicznych”2. Można również oczywiście
odwrócić to twierdzenie. Książki są materialnym wytworem ludzkiej kultury,
zamykającym w sobie duchowy, intelektualny przekaz, wpisanym od tysięcy lat
w funkcjonowanie społeczności ludzkich, a więc wiedza o ich istnieniu i funkcjonowaniu może się w znaczny sposób przyczynić do zrozumienia i poznania kultury. Badania nad kulturą książki wydają się być niczym dołożenie brakującego
elementu do kolorowej, bogatej mozaiki. Autorka artykułu podjęła próbę zarysowania jednego z takich obszarów badawczych, który może stanowić część wspólną pola zainteresowań różnych nauk. Dwudziestowieczne edycje żydowskiej
książki literackiej wpisują się bowiem w krąg zainteresowań zarówno bibliologów, literaturoznawców, jak i badaczy uprawiających tak zwane studia żydowskie (Jewish studies). Mimo że pierwsze symptomy ożywienia zaczęły pojawiać
się już w latach 70., a w latach 80. zorganizowano pierwszą międzynarodową
konferencję naukową na Uniwersytecie Jagiellońskim3, to jednak studia żydowskie w Polsce bardzo prężnie zaczęły się odradzać dopiero po upadku komunizmu4. Po 1989 roku ukazały się liczne prace o żydowskiej historii i literaturze,
1 K. Migoń, Książka w perspektywie etnicznej, [w:] Kultura książki ziem wschodniego i południowego pogranicza Polski (XVI–XX wiek). Paralele i różnice, Katowice 2004, s. 17.
2 Ibidem, s. 23.
3 Konferencja Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej (wrzesień 1986) zainaugurowała działalność Międzywydziałowego Zakładu Historii i Kultury Żydów w Polsce, dzisiejszej
Katedry Judaistyki UJ.
4 Zob. M. Wodziński, Jewish studies in Poland, „Journal of Modern Jewish Studies” 10,
2011, s. 101–118.
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 119
2012-04-04 12:51:51
120
Monika Jaremków
a także publikacje popularnonaukowe5. Jednak o ile istnieją mniej lub bardziej
rozległe opracowania historyczno-literackie dziejów literatury żydowskiej oraz
rozrasta się obfite piśmiennictwo naukowe o żydowskim drukarstwie, ruchu wydawniczym i księgarskim, dziejach bibliotek, sporządzane są bibliografie judaików, o tyle rzadkością są opracowania bibliologiczne, w których punkt ciężkości
spoczywałby na problemach literackiej książki żydowskiej, w tym tłumaczonej
na język polski.
Ziemie Rzeczypospolitej od wieków były domem, w którym mieszkali
obok siebie ludzie różnych narodowości, tradycji, języków, wyznawcy wielu religii. Jedną z największych, najciekawszych i, jak się wydaje, najintensywniej
badanych grup etnicznych Rzeczypospolitej stanowili Żydzi. Żyli oni w swoim odrębnym, zamkniętym dla gojów (nie-Żydów) świecie, tworząc tętniące
życiem, bogate i sławne na całą Europę centra religijne i kulturalne. Na trwałe wrośli w kraj, współtworzyli jego historię i kulturę. Na ziemiach gościnnej
Polin6 tworzyli żydowscy artyści; pisarze tę im najbliższą rzeczywistość opisywali w swoich utworach. Fascynujący tygiel kulturowy pozostaje już tylko
wspomnieniem, niestety ciągle jeszcze w wielu aspektach dość mglistym. To
wspaniały materiał badawczy dla wielu nauk humanistycznych, również dla bibliologii, tym bardziej że rola książek w kulturze żydowskiej była i jest niebagatelna. Żydzi nazywani byli przez innych Am ha-sefer, narodem Księgi — Biblii
hebrajskiej, jedynej na świecie, której sposób wytwarzania został ściśle określony przez prawo religijne i nie uległ przez wieki zmianie7. Słowa polskiego
publicysty i tłumacza Konstantego Geberta „wśród Żydów nie było analfabetyzmu”8 potwierdzają, że książki w żydowskim życiu odgrywały znaczną rolę,
a studiowanie i poszerzanie wiedzy były wysoko cenione. Skoro księgi były tak
ważnym elementem życia społecznego, badania nad rękopisami, inkunabułami,
ich zdobieniami, krojami pisma, historią ruchu wydawniczego, księgarstwa, bibliotekarstwa mogą wzbogacić wiedzę o funkcjonowaniu społeczności, jej życiu
intelektualnym i kulturze.
Termin „literatura żydowska”, podobnie jak termin szerszy, „książka żydowska”9, jest wieloznaczny. Zdefiniowanie go nastręcza równie wielu trudności jak
określenie tożsamości żydowskiej i żydowskości. Termin ten jest często utoż5 O polskich publikacjach o tematyce żydowskiej zob. Z.M. Baker, Reinventing the Jew in
absentia. Recent judaica publishing trends in Poland, „Judaica Librarianship” 5, 1989–1990, nr 1,
s. 62–66; idem, Slavic judaica revisited, [w:] Proceedings of the 38th Annual Convention of the Association of Jewish Libraries, 2003, http://www.jewishlibraries.org/ajlweb/publications/proceedings/proceedings2003/baker.pdf (dostęp: 11 czerwca 2011).
6 Po-lin (hebr. tu spocznij, tu odpocznij) — żydowska nazwa Polski.
7 L. Avrin, Scribes, Script and Books. The Book Arts from Antiquity to Renaissance, Chicago-London 1991, s. 101.
8 K. Gebert, Ojczyzna, „Midrasz” 1999, nr 10, s. 8.
9 K. Pilarczyk, Poliglotyzm książki żydowskiej. Wprowadzenie do zagadnienia, [w:] Żydzi
i judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 401–412.
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 120
2012-04-04 12:51:51
O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką literacką
121
samiany tylko z literaturą jidyszową, jednak w znaczeniu szerszym odnosi się
do literatury tworzonej przez Żydów, bez względu na język dzieła10. Już Klemens
Junosza Szaniawski, polski nowelista, powieściopisarz i felietonista, w przedmowie do dzieła Donkiszot żydowski pisał: „Żydzi posiadają dwie literatury i dwa
odrębne, zupełnie niepodobne do siebie języki. Pierwsza literatura to hebrajska
— druga żargonowa”11. Istnieje wiele współczesnych definicji, których wspólną i podstawową cechą jest wyeksponowanie języka jako głównego czynnika
określającego żydowskość literatury. Niepodpisane hasło „żydowska literatura”
w Wielkiej encyklopedii PWN definiuje literaturę żydowską jako piśmiennictwo w językach hebrajskim oraz jidysz i do tych samodzielnych haseł kieruje
przez odsyłacze. W haśle głównym opisano tylko zjawisko międzywojennej literatury polsko-żydowskiej12. Z kolei pierwsze wydanie Encyclopaedia Judaica
w haśle literature Jewish13 opisuje dzieje literatury hebrajskiej od starożytności
do odrodzenia żydowskiego — haskali, wprowadzając równocześnie kryterium
językowe: hasła Hebrew literature modern14 oraz między innymi Yiddish literature15. Kolejne wydanie Encyclopaedia Judaica16 w ogóle nie uwzględnia hasła
Jewish litera­ture, wskazując przez to zapewne na złożoność pojęcia i nierealność
ujęcia całości w jednym haśle encyklopedycznym. Treści podobnie jak we wcześ­niejszym wydaniu rozbito na kilka pomniejszych, odrębnych haseł. W języku polskim definicję literatury żydowskiej rozwinął badacz polskich judaików
z Uniwersytetu Jagiellońskiego Krzysztof Pilarczyk17 — oprócz kryterium językowego podkreślił aspekt pochodzenia biologicznego autora i tematyki utworów.
W jego rozumieniu literatura żydowska to piśmiennictwo stworzone przez Żydów
i ich dotyczące, także utwory w języku uważanym za żydowski na jakikolwiek
temat. Najbardziej pełna i wyczerpująca wydaje się definicja literaturoznawczyni
i tłumaczki Moniki Adamczyk-Garbowskiej z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. W jej ocenie termin ten można postrzegać w dwojaki sposób: w ujęciu
węższym jako określenie dzieł tworzonych w języku jidysz, a w szerszym, podobnie jak u Pilarczyka, jako twórczość pisarzy pochodzenia żydowskiego. Autorka zwraca również uwagę na istnienie tworów bardziej złożonych, do których
10 M. Adamczyk-Garbowska, Odcienie tożsamości. Literatura żydowska jako zjawisko wielojęzyczne, Lublin 2004, s. 8.
11 K. Junosza-Szaniawski, Donkiszot żydowski. Szkic z literatury żargonowej żydowskiej,
Warszawa 1899, s. 2.
12 Żydowska literatura, [hasło w:] Wielka encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, t. 30, Warszawa 2005, s. 564.
13 Literature Jewish, [hasło w:] Encyclopaedia Judaica, red. C. Roth et al., t. 11, Jerusalem
1996, s. 307–361.
14 Hebrew literature modern, [hasło w:] Encyclopaedia Judaica, t. 8, s. 175–214.
15 Yiddish literature, [hasło w:] Encyclopaedia Judaica, t. 16, s. 798–833.
16 Encyclopaedia Judaica. Second Edition, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, Detroit-Jerusalem 2007.
17 K. Pilarczyk, Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali, Kraków 2006, s. 13.
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 121
2012-04-04 12:51:51
122
Monika Jaremków
nazwania potrzebny jest drugi człon: literatury polsko-żydowskiej, amerykańsko-żydowskiej, brytyjsko-żydowskiej18.
Świat żydowskiej literatury w językowym oryginale staje się coraz lepiej
poznany dzięki różnym opracowaniom naukowym. Inaczej jest w przypadku
przyswajania piśmiennictwa Żydów w języku polskim, gdyż badania nad recepcją wydawniczą przekładów żydowskiej literatury pięknej wydają się leżeć poza
obszarem głównych zainteresowań badaczy. Wskazują na to chociażby postulaty
badawcze Moniki Adamczyk-Garbowskiej dotyczące popularyzacji i opracowania literatury jidyszowej — pierwszy z nich to: „sporządzenie bibliografii wszystkich pozycji do tej pory przełożonych zarówno w formie książkowej, jak i w prasie”19. Informacje o edycjach przekładów można znaleźć w kilku artykułach
dotyczących edycji książkowych20, w Słowniku literatury polskiej XX wieku21
oraz rozrzucone w publikacjach historyczno-literackich. Na temat edycji przekładów z literatury hebrajskiej powstało jeszcze mniej publikacji22. Zestawiono
także kilka spisów bibliograficznych23, jednak albo mają one ograniczony zasięg
chronologiczny, ograniczają się do twórczości jednego autora24, albo nie rejestrują edycji przekładów zarówno literatury hebrajskiej, jak i jidysz.
Badania recepcji wydawniczej różnych literatur narodowych, dzieł poszczególnych autorów, grup literackich, a także jednego konkretnego utworu, obejmujące swoim zasięgiem jedną lub kilka epok, jeden lub wiele krajów, w naturalny
sposób wpisują się w przedmiot badań bibliologii, nauki opisującej bogaty świat,
uniwersum książek. Ważnym etapem w życiu książki (jak wszystkie procesy bibliologiczne nazywał Jan Muszkowski25) są bowiem procesy związane z jej wytwarzaniem („planowanie tematyczne, ustalanie charakteru wydań, ich nakładów
i cen”), zaliczane do edytorstwa, jednej z subdyscyplin bibliologii26. Problemy te
18 M. Adamczyk-Garbowska, op. cit., s. 10–11.
M. Adamczyk-Garbowska, Literatura jidysz w polskich przekładach dawniej i dziś,
[w:] Jidyszland. Polskie przestrzenie, red. E. Geller, M. Polit, Warszawa 2008, s. 164.
20 Między innymi ibidem, s. 158–169; E. Prokop-Janiec, Literatura jidysz w publikacjach
polskich okresu PRL, [w:] Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce,
red. M. Ruta, Kraków-Budapeszt 2008, s. 307–327; eadem, Biblioteka Pisarzy Żydowskich — po raz
trzeci, „Dekada Literacka” 1991, nr 27, http://www.dekadaliteracka.pl/index.php?id=993 (dostęp:
12 czerwca 2011); J. Biernacki, Tu biło jej źródło, „Literatura na Świecie” 1988, nr 4, s. 338–345.
21 E. Prokopówna, Recepcja żydowskiej literatury, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka et al., Wrocław 1993, s. 1253–1259.
22 Między innymi J. Szymańska, Polscy wydawcy przekładów z literatur orientalnych
w XX w., Warszawa 2000.
23 Zob. między innymi G. Chłodnicka, Literatura żydowska. 1946–1992. Bibliografia w wyborze, Koszalin 1993; M. Adamczyk-Garbowska, Literatura…, s. 167–170.
24 D. Kowal, Icchak Lejb Perec (1852–1915). Bibliografia, „Bibliotekarz Zamojski” 31, 2010,
nr 1, s. 74–81, www.biblioteka.zamosc.pl/dat/attach/167_perecicchak.doc (dostęp: 2 lipca 2011).
25 J. Muszkowski, Życie książki, Warszawa 1935 (wyd. 2 Kraków 1951).
26 K. Migoń, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław 1984, s. 191.
19 Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 122
2012-04-04 12:51:52
O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką literacką
123
mają swoje miejsce także w księgoznawstwie historycznym27. Do wydawcy należy decyzja, jakie dzieło będzie miało szansę trafić do czytelników, czy będzie to
nowość, czy kolejne wydanie danego tekstu lub przekład dzieła obcojęzycznego.
Strategia wydawnicza jest kształtowana w znacznym stopniu przez wiele czynników zewnętrznych, pozawydawniczych, takich jak zapotrzebowanie czytelnicze,
polityka kulturalna państwa, aktualne intelektualne mody. Liczba wydań oraz
tempo ich pojawiania się, forma edytorska książki, nakład, cena mogą być świadectwem poczytności i popularności pisarza lub utworu28, a także powiedzieć
wiele o potrzebach i preferencjach publiczności, do której jest skierowana dana
publikacja29.
Równie istotne i ciekawe wydają się badania nad strukturą książki, jej cechami fizycznymi, powiązanymi z jej rzeczywistą lub potencjalną funkcją, gdyż
„postać wydawnicza w dużej mierze wyznacza zasięg użytkowy książki”30. Analizowanie formy publikacji, poszczególnych elementów kształtujących książkę
literacką jako całość, ich funkcjonalności i komunikatywności, a także wpływu na zjawiska kultury, jest postulowane przez wielu współczesnych badaczy
i znajduje odbicie w ich działaniach naukowych31. Oprócz tekstu głównego
dzieła w książkach pojawiają się inne cząstki konstrukcyjne, „zespół elementów piśmienniczych […] wprowadzających lub zamykających tenże tekst”32,
na przykład tytuły, spisy treści, przypisy, żywa pagina, oznaczenia rozdziałów
lub ich części, zestawienia błędów druku oraz wszelkiego rodzaju teksty towarzyszące: wprowadzenia, wstępy i posłowia. Wszystkie te elementy tworzą tak
zwaną literacką ramę wydawniczą33 i są wdzięcznym obiektem analizy zarówno
w książkach dawnych, jak i współczesnych. Badania nad występowaniem lub
wręcz przeciwnie — brakiem — tych elementów, stopniem ich skonwencjonalizowania oraz ewolucji, próba określenia funkcji, jaką pełniły, powiązanie z odpowiednim etapem procesu tworzenia książki mówią wiele zarówno o autorze, odbiorcy, do którego jest skierowana publikacja, jak i o praktykach wydawniczych
nakładców. Jak pisał Janusz Dunin, „postać książki wpływa w istotny sposób
27 Ibidem, s. 143 — jest tu mowa o historii repertuaru wydawniczego.
A. Żbikowska-Migoń, O popularności pisarzy i dzieł literackich, jej kryteriach i wyznacznikach, „Roczniki Biblioteczne” 22, 1978, s. 201–258.
29 J. Dunin, O źródłach do społecznej historii książki XIX i XX wieku, „Studia o Książce”
15, 1985, s. 150.
30 R. Cybulski, Książka współczesna. Wydawcy — rynek — odbiorcy, Warszawa 1986,
s. 350.
31 A. Żbikowska-Migoń, O potrzebie badań nad kształtem edytorskim polskiej książki naukowej XVIII–XIX wieku z perspektywy funkcjonalności publikacji, [w:] Od książki dawnej do biblioteki wirtualnej, red. D. Degen, M. Fedorowicz, Toruń 2009, s. 166.
32 R. Ocieczek, O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej w książkach dawnych, [w:] O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawnych, red. R. Ocieczek, Katowice
1990, s. 7.
33 Ibidem.
28 Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 123
2012-04-04 12:51:52
124
Monika Jaremków
na przebieg takich zjawisk kultury jak odbiór, czytelnictwo oraz szerzej pojmowany »zbiór faktów literackich«”34.
Dzieła literackie, które w postaci przekładów pojawiają się na rynku wydawniczym danego kraju, pełnią niebagatelną funkcję. Wzbogacają one kulturę,
naukę tego państwa, co więcej — stają się prawdziwą wizytówką kręgu kulturowego oraz literatury kraju, z którego pochodzą35. Literatura żydowska z perspektywy polskiej jest pod tym względem wyjątkowa — równocześnie egzotyczna i bardzo bliska, wręcz swojska, bo mocno osadzona w realiach polskich miast
i miasteczek, widzianych jednak z zupełnie innej perspektywy. Przekładanie literatury pięknej z języków żydowskich na polski zaczęło się stosunkowo niedawno,
dopiero pod koniec XIX wieku. Tłumaczami byli akulturowani Żydzi związani
z czasopismem „Izraelita” oraz Polacy wykorzystujący zagraniczne przekłady
utworów w języku jidysz. Za pierwszą tego typu książkę uznano wydaną w 1885
roku przeróbkę autorstwa Klemensa Junoszy Podróży Beniamina III klasyka literatury jidysz i hebrajskiej Mendele Mojcher Sforima. Jednak prawdziwe ożywienie ruchu przekładowego przyniósł dopiero początek nowego stulecia — w tego
typu edycjach specjalizowała się prezentująca dzieła literatury polskiej i światowej seria „Biblioteka Dzieł Wyborowych”, w której pojawiły się między innymi
polskie edycje prozy Szolem Alejchema, bliskiego literaturze i kulturze polskiej
Szaloma Asza, poezji Morrisa (Moryca) Rozenfelda. Mimo wymienionych działań „u progu niepodległości dorobek przekładowy […] oceniano jako zdecydowanie szczupły, zwłaszcza w zakresie przekładów poetyckich”36. Okres międzywojenny charakteryzował się wzmożoną działalnością wydawniczą, w znacznej
mierze inspirowaną przez środowiska żydowskie. Głównym zadaniem utworzonego w 1924 roku wydawnictwa Safrus była popularyzacja literatury żydowskiej
w przekładach na język polski37; temu celowi służyło powstanie redagowanej
przez Samuela Wołkowicza serii „Biblioteka Pisarzy Żydowskich”. Istotną inicjatywą na tym polu była także „Biblioteczka Pisarzy i Klasyków Żydowskich”
oficyny Orient, w ramach której ukazywały się dzieła tłumaczone zarówno z języka jidysz, jak i hebrajskiego; przekłady pojawiały się również poza seriami. Do
najistotniejszych książek wydanych w tamtym okresie można zaliczyć między
innymi edycje utworów kolejnego klasyka literatury jidysz Icchaka Lejba Pereca,
lwowską edycję dramatu Dybuk Szymona Anskiego38, publikacje dzieł Josefa
34 J. Dunin, Rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej XIX–XX wieku, Łódź
1982, s. 3; o roli przypisów w odniesieniu do tekstów tłumaczonych por. E. Skibińska, O przypisach tłumacza. Wprowadzenie do lektury, [w:] Przypisy tłumacza, red. E. Skibińska, Wrocław-Kraków 2009, s. 7–19.
35 B. Staniów, Z uśmiechem przez wszystkie granice. Recepcja wydawnicza przekładów polskiej książki dla dzieci i młodzieży w latach 1945–1989, Wrocław 2006, s. 22–23.
36 E. Prokopówna, op. cit., s. 1254.
37 E. Prokop-Janiec, Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe
i artystyczne, Kraków 1992, s. 28.
38 S. Anski, Na pograniczu dwóch światów. Dybuk, przeł. M. Koren, Lwów 1922.
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 124
2012-04-04 12:51:52
O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką literacką
125
Opatoszu, Israela J. Singera, Szaloma Asza, Zusmana Segałowicza, Icchaka Kacenelsona; w 1921 roku nakładem wydawnictwa Braci Lewin-Epstein ukazała
się pierwsza antologia liryki jidysz39. Tłumaczeniami zajmowali się publicyści
i pisarze związani z coraz popularniejszą w tamtym okresie żydowską prasą polskojęzyczną, między innymi Paulina i Jakub Appenszlakowie, Saul Wagman,
Samuel Wołkowicz, Samuel Hirszhorn. Trzeba dodać, że również w tym okresie
pojawiały się przekłady niebezpośrednie z jidysz, co często powodowało zubożenie tekstu i spadek jego jakości. Nie było to zjawisko typowe tylko dla dwudziestolecia międzywojennego, tego typu tendencje — o negatywnych skutkach
— pojawiały się też później40.
Warto wspomnieć o przekładach z języka hebrajskiego. Jak słusznie zauważył dziennikarz Jerzy Biernacki41, powołując się na Ewę Świderską (autorkę
niepublikowanej bibliografii tłumaczeń literatury hebrajskiej), największym zainteresowaniem w XX wieku cieszyła się literatura religijna w tym języku, jednak tłumaczeń na większą skalę doczekały się tylko teksty wspólne dla tradycji
judeochrześcijańskiej — przede wszystkim Biblia lub jej poszczególne księgi.
Fragmenty tekstów religijnych ukazały się w Wielkiej literaturze powszechnej42.
W tym zbiorze w podrozdziałach Nowa literatura hebrajska43 oraz Nowa literatura w języku żydowskim44 zamieszczono również kilka utworów między innymi
najwybitniejszego poety współczesnego języka hebrajskiego Chaima Nachmana
Bialika45, Jakuba Fichmana, Szaloma Asza, Icchaka Lejba Pereca oraz poetów
sefardyjskich, którzy równie często tłumaczeni byli przez Władysława Tubielewicza, Zygmunta Bromberga-Bytkowskiego oraz Samuela Hirszhorna.
Druga wojna światowa unicestwiła świat kultury żydowskiej, Holokaust
pochłonął wielu utalentowanych pisarzy. Po Szoah wielu nie chciało już żyć
na „cmentarzu Europy” i zdecydowało się na emigrację, do czego w znacznym
stopniu przyczyniła się sytuacja polityczna; wszystkie te czynniki miały bardzo duży wpływ na liczbę wydawanych przekładów. Wczesne lata powojenne
w porównaniu z międzywojniem to okres spadku liczby przekładów na język
polski: ukazało się tylko kilka antologii (między innymi zbiór Pieśni o Izraelu pod redakcją Natana Grossa, wydany nakładem Wydawnictwa K.N. Ruchu
Chalucowego Ichud Hangar Hacini-Akiba46) oraz drobnych utworów prozator39 Antologja poezji żydowskiej, przeł. i red. S. Hirszhorn, Warszawa 1921.
M. Adamczyk-Garbowska, Literatura…, s. 160.
41 J. Biernacki, op. cit., s. 338–345.
42 Literatura starohebrajska, [w:] Wielka literatura powszechna, t. 5. Antologja, red. S. Lam,
Warszawa 1932, s. 164–192; fragmenty z Talmudu oraz późniejsze, średniowieczne teksty hebrajskie zob. Literatura żydowska, [w:] Wielka…, s. 193–237.
43 Nowa literatura hebrajska, [w:] Wielka…, s. 237–248.
44 Nowa literatura w języku żydowskim, [w:] Wielka…, s. 248–262.
45 Por. R. Löw, O polskich przekładach Bialika i zaprzepaszczonej książce, „Dekada Literacka” 1997, nr 6–7, http://www.dekadaliteracka.pl/?id=1469 (dostęp: 4 lipca 2011).
46 Pieśni o Izraelu. Wybór poezji, red. N. Gross, Łódź 1948.
40 Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 125
2012-04-04 12:51:52
126
Monika Jaremków
skich; przeważały publikacje w czasopismach. Do połowy lat 50. w ruchu przekładowym można zauważyć „wyraźny impas”47, dopiero druga połowa dekady
przyniosła widoczne ożywienie, które trwało aż do 1968 roku. Ważnym wydarzeniem było wydanie w serii „Biblioteka Narodowa” zbioru opowiadań Icchaka
Lejba Pereca48, ponadto Zakład Narodowy im. Ossolińskich opublikował Dzieje
Tewje Mleczarza Szolem Alejchema49. Bardzo dużą aktywność w tym okresie
wykazywał także Państwowy Instytut Wydawniczy (wznowienie Josie Kałba
I.J. Singera50 na podstawie anonimowego przekładu z okresu międzywojennego,
seria utworów Szolem Alejchema), publikowane były zbiory aforyzmów oraz
tomiki poezji ludowej.
Kres ożywionej działalności przekładowej przyniósł rok 1968. Aż do początku lat 80. trwała pewnego rodzaju „zmowa milczenia”: nie wydawano wtedy
niemal żadnych przekładów z języków żydowskich (nieobecne były nawet książki laureata Nagrody Nobla za rok 1966 Samuela Agnona!), a istniejących utworów nie uwzględniano w bibliografiach tłumaczeń51.
Jednym z ważnych czynników, które miały niewątpliwy wpływ na spadek
liczby przekładów z języka jidysz, było opuszczenie kraju przez wybitnych tłumaczy: Annę Dresnerową, Arnolda Słuckiego, Stanisława Wygodzkiego. Ten
poważny impas przerwało dopiero przyznanie w roku 1978 Nagrody Nobla Isaacowi Bashevisowi Singerowi — wtedy zainteresowano się jego twórczością,
co spowodowało zwiększenie liczby wydanych w tamtym czasie przekładów
literatury żydowskiej. W ramach ogólnej tendencji zainteresowania kulturami
mniejszości narodowych można zaobserwować, szczególnie w środowiskach inteligenckich, falę filosemityzmu. Zjawisko to przełożyło się w znacznym stopniu
na politykę wydawniczą: pojawiło się kilka ważnych przekładów dzieł literatury żydowskiej, zapełniających widoczną lukę. Pod względem liczby wydanych
tytułów najpopularniejszym pisarzem w latach 80. był Isaac Bashevis Singer.
Nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego oraz Czytelnika wydano cztery książki jego autorstwa, które w drugiej połowie dekady doczekały się wznowień52. Zarazem dużym mankamentem było jednak przekładanie prozy Singera
z języka angielskiego. Na uwagę w tym okresie zasługują również wydania Pie47 E. Prokopówna, op. cit., s. 1257.
I.L. Perec, Wybór opowiadań, przeł. A. Dresnerowa, Wrocław 1958.
49 Szolem Alejchem, Dzieje Tewji Mleczarza, przeł. A. Dresnerowa, Wrocław 1960.
50 I.J. Singer, Josie Kałb, Warszawa 1960.
51 O sporadycznie ukazujących się przekładach w polskich niezależnych wydawnictwach
por. J. Czachowska, B. Dorosz, Literatura i krytyka poza cenzurą 1977–1989 (bibliografia druków
zwartych), Wrocław 1991.
52 I.B. Singer, Dwór, przeł. I. Wyrzykowska, Warszawa 1983 (wyd. 2 Warszawa 1988;
wyd. 2, dodr. Warszawa 1989); idem, Spuścizna, przeł. I. Wyrzykowska, Warszawa 1983 (wyd. 2
Warszawa 1988; wyd. 3 Warszawa 1989); idem, Magiczna Moc, przeł. P. Śpiewak, Warszawa 1983;
idem, Sztukmistrz z Lublina, przeł. K. Szerer, Warszawa 1983 (wyd. 2 Warszawa 1990).
48 Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 126
2012-04-04 12:51:52
O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką literacką
127
śni o zamordowanym narodzie żydowskim Icchaka Kacenelsona53, Księgi raju54
Icyka Mangera oraz dwie edycje zbioru poezji hebrajskiej, które ukazały się
nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego (Antologia poezji żydowskiej
gotowa była już w 1968 roku, opublikowana dopiero w 1983). Wzbogacenie wydawniczej oferty literatury żydowskiej w języku polskim przełożyło się na zainteresowanie czytelnicze — tłumaczenia z jidysz pojawiły się również w drugim
obiegu, świetnym przykładem był spolszczony przez Ernesta Brylla na potrzeby
przedstawienia teatralnego Dybuk55.
Mimo widocznego wzrostu zainteresowania literaturą w językach hebrajskim i jidysz, nastania swoistej „mody na tematy żydowskie” i kilku ważnych
publikacji na początku lat 80., Jerzy Biernacki w 1986 roku stwierdził: „Mamy
do czynienia nie z białymi plamami, jak to się zwykle mówi, lecz praktycznie
z jednym wielkim […] prawie nietkniętym obszarem literackim”56. Rzeczywiście, bibliografia zestawiona przez Grażynę Chłodnicką, obecnie kierowniczkę
Działu Komputeryzacji Koszalińskiej Biblioteki Publicznej, przedstawia mizerny obraz powojennej recepcji wydawniczej przekładów z języków żydowskich.
W momencie powstawania artykułu Biernackiego jeszcze nic nie wskazywało
na możliwość zmiany sytuacji, przerwania owej „zmowy milczenia” — nie budziły nadziei zarówno uwarunkowania rynkowe, jak i brak wsparcia dla twórców i tłumaczy. Pierwsze symptomy nadchodzących przemian pojawiły się już
w latach 1987–1989, można było wówczas zaobserwować znaczny wzrost liczby
publikacji dotyczących Żydów, jak również edycji literatury pięknej w językach
żydowskich. „Wydawało się, że zainteresowanie polskiego czytelnika tematami żydowskimi osiągnęło szczyt”57.
Jednak podstawowe czynniki, które wpłynęły na zwiększenie liczby wydawanych tytułów, były o wiele ważniejsze i niewiele miały wspólnego z gustem
czytelniczym odbiorców. Koniec lat 80. okazał się bowiem naprawdę przełomowy,
zmiany polityczne i ustrojowe przyczyniły się do przeobrażeń również na rynku
książki. Nowe realia po przełomie 1989 roku okazały się początkowo bardzo korzystne dla książki — powstawały nowe wydawnictwa, na większą skalę rozwinęła się dystrybucja, otwierano nowe księgarnie, dostęp do literatury stawał się
coraz łatwiejszy, można było nareszcie przedrukowywać dawno niewydawane
53 I. Kacenelson, Pieśń o zamordowanym narodzie żydowskim, przekł. poetycki na podst.
filologicznego tł. z hebr. Jana Leńskiego, wstęp i przypisy J. Ficowski, Warszawa 1982; wyd. 1
w tej ed. Warszawa 1986; wyd. 2 Warszawa 1986.
54 I. Manger, Księga raju, czyli Przedziwne żywota opisanie Szmula Aby Aberwo, przeł.
M. Friedman, Warszawa 1988.
55 S. Anski, Dybuk. [Dramat w 4 aktach], przeł. E. Bryll, Warszawa 1988; por. E. Prokop-Janiec, Biblioteka Pisarzy Żydowskich — po raz trzeci, „Dekada Literacka” 1991, nr 27, http://
www.dekadaliteracka.pl/index.php?id=993 (dostęp: 12 czerwca 2011).
56 J. Biernacki, op. cit., s. 344.
57 N. Gross, Requiem for the Jewish people (Polish literary judaica in the years 1987–1989),
„Polin” 6, 1991, s. 295 (przeł. M.J.).
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 127
2012-04-04 12:51:52
128
Monika Jaremków
lub zakazane książki. „Fascynowała swoboda działalności gospodarczej, czytelniczych wyborów, decyzji o publikacjach”58. Rynek był wręcz zalewany przez
przekłady z literatur obcych, wydawane zarówno na podstawie umów licencyjnych, jak i bez nich. Po latach ograniczeń publiczność zaczęła chłonąć literaturę,
szczególnym zainteresowaniem cieszyły się tematy i książki przez władze komunistyczne zabronione. Analitycy rynku książki określili procesy zachodzące
na początku lat 90. mianem boomu wydawniczego i „nasycania wygłodzonego
rynku”59. Ostatnia dekada XX wieku i pierwsze lata nowego stulecia60 w zakresie wydawania przekładów literatury pięknej powstałej w językach hebrajskim
i jidysz były okresem niejednorodnym. Pierwszym ważnym elementem kształtującym obraz upowszechniania przekładów literatury żydowskiej po 1989 roku
było wyraźne preferowanie przez wydawców utworów prozatorskich, co wydaje
się kontynuacją wcześniejszych tendencji. Oprócz kilku ważnych antologii poezji
(Antologia izraelska, Warszawska awangarda jidysz, Poeci Złotej Ery) ukazało
się siedemnaście tomików wierszy. Edycji utworów dramaturgicznych w badanym okresie nie odnotowano. Jedynym wyjątkiem jest kolejna edycja dramatu Szymona Anskiego61. Stanowi to jednak wyraźną dysproporcję w stosunku
do liczby tytułów prozatorskich.
W tendencjach przejawiających się na polu wydawniczym przekładów z języków jidysz i hebrajskiego jest zauważalna pewnego rodzaju sinusoida, biegnąca
już od okresu powojennego — po latach tłustych, kiedy ukazywało się wiele książek z zakresu literatury żydowskiej, następowały lata stagnacji, niejednokrotnie
nawet ciszy. Zainteresowanie kulturą i literaturą żydowską (w tym również kulturą Izraela) wzrastało w Polsce stopniowo, by po długiej i zawiłej drodze osiąg­
nąć szczyt w pierwszych latach XXI wieku. Liczba wydawanych tytułów ciągle
wzrastała. Wiele jednak wskazuje na to, że zainteresowanie literaturą żydowską
po 1989 roku było powierzchowne. Oprócz kilku poważnych inicjatyw wydawniczych mających na celu wielostronne zapoznanie polskojęzycznego czytelnika
z zanikającą twórczością w jidysz lub z ciągle rozwijającą się literaturą hebrajską
wielu wydawców ograniczało swoją ofertę do sprawdzonych autorów i popularnych tytułów, co w bardzo małym stopniu oddaje „wielkość imperium literatury
żydowskiej”62. Kolejnym mankamentem wydaje się to, że książki, które pojawiły
się na polskim rynku, wybierano z dorobku danego pisarza nie zawsze trafnie
i nie pozwalały w odpowiedni sposób ocenić rozwoju literackiego twórcy lub
były niereprezentatywne dla jego twórczości.
58 s. 238.
M. Tobera, Rynek książki w Polsce (1989–2000), „Przegląd Biblioteczny” 69, 2001, z. 3,
59 Ibidem.
Analizą objęto druki zwarte, które ukazały się do 2006 roku.
61 S. Anski, Dybuk. Między dwoma światami. Legenda dramatyczna w 4 aktach, przeł.
M. Friedman, Warszawa 2003.
62 J. Biernacki, op. cit., s. 340.
60 Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 128
2012-04-04 12:51:52
O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką literacką
129
Po 1989 roku można zauważyć pewne różnice pod względem obecności literatury żydowskiej w polskim repertuarze wydawniczym, należy przy tym dokonać po raz kolejny rozróżnienia na piśmiennictwo powstałe w językach jidysz
i hebrajskim, wydaje się bowiem, że wydawanie przekładów z tych języków rządziło się różnymi prawami. W tym okresie jest widoczna utrzymująca się na tym
samym poziomie lub wręcz rosnąca popularność prozy noblisty Bashevisa Singera. W pierwszej połowie lat 90. publikowano też wiele tekstów innych pisarzy
języka jidysz. Z czasem różnorodność zaczęła zanikać, dopiero w ostatnich latach
można zaobserwować powrót do tych tendencji, o czym mogą świadczyć wnioski
z analizy bazy danych Przewodnika Bibliograficznego, zamieszczonej na stronach internetowych Biblioteki Narodowej63. Z kolei literatura hebrajska ulegała
odmiennemu procesowi — powoli wzrastająca fala zainteresowania była widoczna od połowy lat 90., swój szczyt osiągnęła w pierwszych latach nowego wieku.
Daje się zauważyć duża dowolność w doborze autorów, rosnąca liczba nowych
tytułów oraz popularność (przekładająca się na liczbę wydań) książek autorstwa
wybitnego izraelskiego prozaika Amosa Oza; przewaga liczby wydań nie jest
jednak tak przytłaczająca jak w przypadku publikacji przekładów prozy Singera.
Przyczyn opisanych zmian można się doszukiwać w różnych czynnikach, między innymi w filosemityzmie „diasporowym”, fascynacji nieistniejącym światem
sztetl w początkach badanego okresu oraz we wzrastającym stopniowo od lat 90.
zainteresowaniem Izraelem i jego współcześnie tworzoną literaturą.
Jak już wspomniano wcześniej, na początku lat 90. w dynamicznie rozwijającej się działalności wydawniczej znalazło się miejsce dla sporej liczby tłumaczeń
z literatury pięknej w językach hebrajskim i jidysz. Jednak kiedy już wydawca decydował się na publikację przekładów, był to najczęściej fakt jednostkowy
i przypadkowy, raczej doraźne działanie, bez świadomego długofalowego programu. Warto zwrócić uwagę na to, że w pierwszej połowie lat 90., mimo dużej
liczby opublikowanych tytułów, nowych przekładów ukazało się bardzo niewiele.
Małe, efemeryczne wydawnictwa, w celu zmniejszenia kosztów, bardzo często
publikowały wznowienia przedwojennych edycji. Doskonałym przykładem może
być wydanie w 1992 roku przez krakowską oficynę Graffiti Josie Kałba Israela Joszuy Singera na podstawie edycji Towarzystwa Wydawniczego Rój z 1934
roku64. Często korzystano również z tłumaczeń powojennych (Dzieje Tewji Mleczarza w tłumaczeniu Anny Dresnerowej65). Czynnik ten, chęć zapełnienia niszy
i możliwość szybkiego zarobku, może również w jakimś stopniu tłumaczyć po63 Przewodnik Bibliograficzny (MARC 21, 1973–), http://mak.bn.org.pl/w11.htm (dostęp:
15 maja 2009) (przykładowe hasła: „powieść żydowska”, „poezja żydowska”, „opowiadanie hebrajskie”).
64 Inne wydanie tego utworu zob. przypis 50.
65 Szolem Alejchem, Dzieje Tewji Mleczarza, przeł. A. Dresnerowa, wyd. 2, Wrocław 1989
(wyd. 2 w tej ed., popr., Wrocław 1994; Wrocław 2003; Wrocław 2005).
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 129
2012-04-04 12:51:52
130
Monika Jaremków
pularność w tamtym czasie klasyków jidysz i jednocześnie dużą przypadkowość
w doborze tytułów.
Jednak już w roku 1989 pojawiły się także inicjatywy kontynuowane konsekwentnie przynajmniej przez kilka następnych lat66. Z czasem małe, nierentowne wydawnictwa zaczęły upadać, na rynku zostali tylko najsilniejsi. Oficyny
zaczęły się specjalizować, niektóre z nich włączyły nawet wydawanie książek
przekładanych z hebrajskiego i jidysz do swojej polityki wydawniczej. Kilka
wydawnictw zdecydowało się publikować książki znanych, lubianych i zarazem
sprawdzonych autorów, Bashevisa Singera i Amosa Oza, którzy oprócz wysokiego poziomu artystycznego swoich dzieł mogli dzięki popularności zapewnić wydawnictwu zysk. Warto również zauważyć, że dość często oficyny publikowały
teksty powstałe tylko w jednym z języków, specjalizując się na przykład w edycjach współczesnej literatury pięknej w języku hebrajskim (W.A.B., Czytelnik,
Prószyński i S-ka).
Monika Adamczyk-Garbowska67 dokonała rozróżnienia między pierwszą
połową lat 90. a okresem późniejszym, wskazując przede wszystkim na zmianę odbiorcy przekładów literatury żydowskiej. O ile w pierwszej dekadzie publiczność czytelniczą stanowili laicy, często przypadkowi kupujący, masowa
publiczność, o tyle od drugiej połowy lat 90. dołączyli do nich badacze. Oprócz
literatury popularnej na rynku zaczęły pojawiać się teksty dla przygotowanego,
„wyrobionego” czytelnika, antologie, a także wydania dwujęzyczne, z równoległym tekstem w języku jidysz bądź hebrajskim. Świetnym przykładem może
być książka Warszawska awangarda jidysz68. Poza niezaprzeczalnymi zaletami
poznawczymi i literackimi (publikacja zawiera utwory nieznanych dotąd czytelnikowi polskiemu poetów żydowskich) ważnym elementem jest bardzo ciekawy
efekt realizacji typograficznej: połączenie tekstu w piśmie łacińskim, czytanego
od lewej do prawej, wydrukowanego zawsze na stronie recto, i pisma hebrajskiego czytanego odwrotnie, drukowanego na przylegającej stronie verso.
* * *
Przedstawiona historia edycji polskich przekładów dzieł literackich z języków żydowskich jest tylko bardzo ogólnym szkicem, wstępem do dalszych prac
badawczych. Poznanie pełnego zasobu utworów literackich przełożonych z języków żydowskich na język polski i opublikowanych w formie książkowej (jako
tak zwane wydawnictwa zwarte) może stanowić ważne uzupełnienie obrazu językowych i kulturowych kontaktów obu narodów. Przedmiotem zainteresowania
66 Warto wymienić przede wszystkim ukazującą się nakładem Wydawnictwa Dolnośląskiego serię „Biblioteka Pisarzy Żydowskich”; zob. E. Prokop-Janiec, Bibliteka Pisarzy Żydowskich...
67 M. Adamczyk-Garbowska, Literatura…, s. 162.
68 Warszawska awangarda jidysz. Antologia tekstów, red. K. Szymaniak, Gdańsk 2005.
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 130
2012-04-04 12:51:52
O potrzebie księgoznawczych badań nad żydowską książką literacką
131
powinna być zarówno dawna literatura Żydów żyjących w diasporze, jak i współczesnych Izraelczyków — literatury sobie bliskie i jednocześnie oddzielone od
siebie prawdziwą przepaścią kulturową — kryterium kwalifikacji materiału zaś
język powstania utworów. Żadne inne kryterium nie oddaje specyficznego charakteru tej literatury tak jak właśnie język, którym władał autor. Bardzo trudnym
zadaniem byłoby zastosowanie w pracy kryterium etnicznego — pochodzenia
autora. Określenie, czy dany twórca był Żydem, jest bardzo złożone i nasuwa
wiele problemów. Wyróżnia się bowiem wiele kryteriów żydowskości: religijne,
etniczne, kulturowe; jest to swoistą umową społeczną w obrębie grupy, która owo
kryterium przyjmuje69. Dodatkową trudnością jest samookreślenie się pisarza,
który może pochodzić z rodziny żydowskiej, ale nie identyfikować się z tradycją, w której wyrósł. Kryterium geograficzne również wydaje się bardzo trudne do zastosowania. Przez wieki granice państw, w których mieszkali żydowscy
twórcy, zmieniały się, od końca 1948 roku głównym punktem odniesienia stał się
Izrael; wielu Żydów mieszka jednak poza jego granicami. Kryterium językowe
łączy wszystkie te kategorie, wydaje się zarazem najbardziej adekwatne i najprostsze. Jednocześnie z kryterium tym łączy się jednak nierozerwalnie problem
tłumaczeń utworów Isaaca Bashevisa Singera. Noblista zastrzegł sobie bowiem,
aby jego dzieła tłumaczyć z autoryzowanego przekładu na język angielski70.
Pominięcie w tym zestawieniu jedynego noblisty, który nagrodę tę uzyskał za
twórczość w języku jidysz, byłoby znaczącym błędem, zrozumienie swoistego fenomenu i popularności literatury diaspory bez tego pisarza byłoby bardzo utrudnione, a obraz rynku książki zafałszowany. Okazuje się, że dzieła wielu innych
autorów piszących po hebrajsku lub w jidysz również były tłumaczone na polski
z języków europejskich, dlatego też kryterium językowe powinno odnosić się
do oryginału utworu.
Objęcie badaniami całego XX wieku, ze świadomością odrębności poszczególnych okresów, pozwoli na ujęcie dynamiki zmian w procesie recepcji wydawniczej literatury żydowskiej, przemian rynku książki, a także form, typów struktury książki.
Przekłady są specyficznym rodzajem książki literackiej — odmiennym
wcieleniem dzieła literackiego, niejednokrotnie wymagającym od autora, tłumacza, wydawcy modyfikacji piśmienniczego i edytorskiego kształtu pierwowzoru
(na przykład umieszczenia nowej ramy wydawniczej, dodatkowych elementów
aparatu pomocniczego — przypisów, słowniczków terminologicznych, komentarzy). Lektura literatury żydowskiej wymaga od czytelnika odpowiedniego
przygotowania merytorycznego. Pisarze opisywali rzeczywistość obcą odbiorcy
nieżydowskiemu: nieznane obyczaje, święta, obrzędy, relacjonowane przy uży69 A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Warszawa 2005, s. 19–24.
M. Adamczyk-Garbowska, Kapusta z kremem, czyli o polskich przekładach I.B. Singera,
„ExLibris” 1993, nr 32, s. 7–8.
70 Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 131
2012-04-04 12:51:52
132
Monika Jaremków
ciu nieznanych terminów. Świadoma i pełna lektura wymaga więc od czytelnika oprócz znajomości co najmniej podstaw kultury żydowskiej również wiedzy
historycznej, geograficznej, a w niektórych wypadkach nawet orientowania się
w topografii opisywanych miast71. Dodatkową trudnością może być nieznajomość literatury zarówno religijnej, jak i świeckiej, do których niejednokrotnie
nawiązywali twórcy żydowscy. Analiza konkretnych edycji pozwoli na rekonstrukcję przemian realizacji edytorskich oraz ewolucji szaty graficznej. Interesujące wydaje się również zbadanie dostosowania formy książki do oczekiwań
i możliwości domniemanych adresatów polskich przekładów literackich dzieł
żydowskich.
On the need for bibliographic research
into Jewish literary books
in Polish translations in the 20th century
Summary
After 1989 Jewish studies began to flourish in Poland, with numerous works dealing with
Jewish history and literature as well as popular science books being published at the time. However,
although there are more or less extensive historico-literary works devoted to the history of Jewish
literature as well as a growing number of scholarly works devoted to Jewish printing, publishing and
book selling, and history of libraries, there are very few bibliological works focused on the problem
of Jewish literary books, including those translated into Polish. The article examines the history of
the publishing reception of Polish translations of literary works written in Hebrew and Yiddish.
Exploration of all the literary works translated from the Jewish languages into Polish and published
in the form of books (as the so-called monographic publications) in the 20th century, and research
into the evolution of book forms, their editorial framework, can contribute to our understanding of
the linguistic and cultural contacts between the two nations.
71 M. Adamczyk-Garbowska, Chone Shmeruk jako badacz twórczości Isaaca Bashevisa
Singera, [w:] Ch. Shmeruk, Świat utracony, red. M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2003, s. 8.
Bibliotekoznawstwo 30, 2011
© for this edition by CNS
Bibliotekoznawstwo-30.indb 132
2012-04-04 12:51:52