„złota sztolnia” koło zieleńca – historia rozkwitu i

Nr 111
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Konferencje
Nr 43
Nr 111
2005
historia górnictwa, górnictwo podziemne,
Zieleniec, Złota Sztolnia
Paweł P. ZAGOŻDŻON*
Marek W. LORENC**
„ZŁOTA SZTOLNIA” KOŁO ZIELEŃCA
– HISTORIA ROZKWITU I DEGRADACJI
Przedstawiona została nadspodziewanie złożona historia niewielkiego obiektu podziemnego –
tzw. „Złotej Sztolni” położonej w pobliżu Zieleńca w Kotlinie Kłodzkiej. Działalność górnicza była
tu prowadzona prawdopodobnie od połowy XIV wieku, zaś aż do lat 20. ubiegłego wieku obiekt ten
stanowił szeroko znaną w regionie atrakcję turystyczną. W ostatnich latach „Złota Sztolnia” ulega
szybkiej degradacji w wyniku zapełniania jej korytarzy nanoszonym do wnętrza materiałem skalnym.
Zwrócono uwagę na możliwości i potrzebę odtworzenia pierwotnej formy obiektu i ponowne
przystosowanie go do ruchu turystycznego.
1. WSTĘP
Na obszarze znajdującego się w granicach Polski fragmentu Gór Orlickich, około
2,5 km na NW od Zieleńca znajduje się niewielki obiekt podziemny zwany „Złotą
Sztolnią”. Złota Sztolnia położona jest przy ostrym zakręcie wiodącej z Dusznik
Zdroju Drogi Orlickiej, w dolinie tzw. Złotego Potoczku – jednego ze źródłowych
cieków Białego Potoku spływającego z zachodnich zboczy Orlicy. Jej otwór wejściowy usytuowany jest w odległości 100 m. na zachód od szosy, ponad niewielką, silnie
zarośniętą hałdą, a poniżej około 8-metrowej wysokości skały [11, 12, 18]. Rzędna
otworu wynosi około 950 m n.p.m.
„Złota Sztolnia” jest usytuowana na kontakcie niewielkiej soczewy dolomitu krystalicznego (o długości wychodni sięgającej 230 m i szerokości ok. 40 m) z bogatymi
w żelazo łupkami łyszczykowymi. Są to skały tzw. serii strońskiej, w Górach Orlickich reprezentowanej przez liczne odmiany łupków metamorficznych, paragnejsy,
porfiroidy, kwarcyty oraz marmury. Skały te zostały przeobrażone w warunkach ciśnienia i temperatury odpowiadających ogniwu pośredniemu między facją zieleńcową
i amfibolitową [10]. Z dyskusji przedstawionej w literaturze wynika, że utwory serii
strońskiej datowane są na górny proterozoik lub starszy paleozoik [2, 3].
__________
* Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, 50-051 Wrocław, pl. Teatralny 2.
** Akademia Rolnicza, Instytut Budownictwa i Architektury Krajobrazu, 50-363 Wrocław,
pl. Grunwaldzki 24.
224
Jest to interesujący obiekt o nietypowej, mieszanej genezie. Większość korytarzy
powstała w wyniku procesów krasowych, co nadaje mu postać dość słabo rozwiniętej
jaskini. Natomiast odcinek wejściowy oraz końcowe części obu korytarzy zostały
poszerzone robotami górniczymi.
2. MORFOLOGIA OBIEKTU
Wstępny odcinek „Złotej Sztolni” określany jest jako „Szybik”, a jego forma
świadczy o tym, iż został uformowany w wyniku robót górniczych. Długość tego odcinka wynosi około 14 metrów, zaś wymiary poprzeczne to około 1,5×2,5 m (rysunek). Zapada on ku zachodowi pod kątem około 20° [18]. Głębiono go w spągu łupków łyszczykowych, na ich kontakcie z soczewą dolomitu krystalicznego [11]. Tuż za
Szybikiem znajdował się około 3-metrowej wysokości Mokry Próg, który obecnie
(po katastrofalnej powodzi z roku 1998) jest przykryty kamienisto-gliniastym osadem.
W wyniku tego zablokowaniu uległo ciasne wejście do biegnącego ku południowemuwschodowi tzw. Korytarza Bocznego (Seitengang u Güricha [6], por. [11]).
Najprzestronniejszym fragmentem obiektu jest Sala Centralna. Jej szerokość wynosi około 6 m, zaś wysokość można oszacować na 5–7 m. Na wysokości około 3–4
metrów ponad dnem sala jest przewężona co nadaje jej ciekawą, skomplikowaną formę. Geneza tego odcinka „Złotej Sztolni” jest wyraźnie krasowa. Pierwotne dno sali,
wypreparowane w dolomicie krystalicznym, zastało obecnie przykryte gliniastym
osadem.
Wspomniany, obecnie niedostępny, Korytarz Boczny jest niemal poziomy, jego
spąg wznosi się pod kątem nie przekraczającym 10°. Za ciasnym przewężeniem
w początkowej części korytarz staje się przestronniejszy, a sklepienie uzyskuje bardzo
rozbudowaną w pionie formę z głębokimi, równoległymi do jego osi szczelinami (rysunek). Prawdopodobnie ta część Złotej Sztolni została nazwana Salą z Pochyłym
Dachem (Saal mit schrägen Dach [6]). W końcowej części Korytarz Boczny ulega
rozwidleniu. Ku NE biegnie wąska szczelina, której prawdopodobnie została nadana
nazwa Szczelina z Piecem Piekarskim (Kluft mit dem Backofen). W kierunku południowo-wschodnim biegną dwa krótkie i niskie korytarzyki niewątpliwie utworzone
lub poszerzone pracami górniczymi. Jeden z nich ochrzczony został mianem Korytarza Żmijowego (Schlangengang [6], por. [11]).
Dalej ku południowemu zachodowi od Sali Centralnej biegnie Korytarz Główny,
kończący się niską lecz rozległą salką. Obecnie kilkanaście ostatnich metrów tego
korytarza oraz wspomniana salka są wypełnione kamienisto-gliniastym osadem.
225
Rysunek. Plan oraz profile głównych korytarzy „Złotej Sztolni” (na podstawie badań z lat 1996–2001);
w – otwór wejściowy, kolorem szarym zaznaczono przestrzenie wypełnione osadem
Figure. Sketch map of the “Golden Adit” (result of studies carried on 1996–2001);
w – entrance; gray color – galleries filled up with mud and debris
3. HISTORIA EKSPLORACJI I WYKORZYSTANIA „ZŁOTEJ SZTOLNI”
Dane archiwalne wskazują, iż powstanie „Złotej Sztolni” należy wiązać ze średniowieczem, a dokładnie z XIV wiekiem, gdy zaczęto poszukiwać w tym rejonie rud
żelaza [13, 16]. Zdaniem Gluzińskiego [5] początki eksploatacji rudy sięgają najwyżej
roku 1350. Analiza nielicznych dostępnych danych pozwala stwierdzić, że roboty
górnicze w Złotej Sztolni rozpoczęły się pomiędzy rokiem 1350 a 1408, zaś gwałtowne ich przerwanie nastąpiło około roku 1425, gdy najazd Husytów na Śląsk spowodował upadek górnictwa w całym Państwie Homolskim (por. [11, 12]. W rezultacie
do roku 1534 nie istniały tu żadne kopalnie [Gluziński]. Najstarsza informacja o istnieniu sztolni, w której prowadzono eksploatację rudy pochodzi z 1594 r. [14].
W późniejszym okresie wydobywano tu surowiec na potrzeby pobliskiego wapiennika, a pod koniec XVII w. “wedle tradycji” prace górnicze prowadzili tu jeszcze Włosi
(względnie Wenecjanie lub Walończycy), po czym sztolnia została porzucona i cał-
226
kowicie zapomniana [14]. Takie opowieści były zapewne przyczyną powstania legendy o znalezieniu przez ubogiego wieśniaka Jakuba Wymertałka w Złotej Sztolni wielkiego skarbu (m.in. [9], por. też [11, 12]).
Najstarsza, pochodząca z 1692 r., wzmianka o penetracji tego obiektu znajduje się
w księdze miejskiej Dusznik [8]. Niejaki Würmlin, Werrenlini lub Verventini (por.
[11, 12]) został tam wysłany przez Radę Miejską, zaś pokłosiem jego wyprawy był
„Przewodnik do Złotej Sztolni lub czarna jamą zwanej” – frapujące dzieło zasobne
w informacje o licznych znalezionych tam skarbach oraz konieczności odprawiania
odpowiednich praktyk czarnoksięskich w celu ich odkrycia (m.in. Dittrich [4]).
Kolejną udokumentowaną piśmienniczo wizytę w Złotej Sztolni złożył w roku
1770 niejaki Zeplichal [4]. Prawdopodobnie był to pruski urzędnik oświatowy, o którym wiadomo, że w roku 1782 r. wizytował Hrabstwo Kłodzkie [7].
Wiek XIX stał się okresem znacznie większego, bardziej systematycznego i praktycznego zainteresowania tym obiektem. Jeszcze w roku 1800, na polecenie Starosty
von Reibnitza, poszerzono otwór wejściowy do sztolni. To pozwoliło na spenetrowanie jej przez dusznickiego burmistrza Fritscha oraz dr. Blottnera [8]. Od roku 1841
Złota Sztolnia została udostępniona do zwiedzania, wydany też został obszerny instruktaż objaśniający sposób dotarcia do jej otworu wejściowego [15]. Starania Komitetu Przyjaciół Przyrody Ziemi Kłodzkiej doprowadziły w roku 1872 do przełożenia
strumienia (tzw. Złotego Potoczku) wpadającego dotychczas do otworu wejściowego.
Dzięki temu szczegółowe badania sztolni mogli przeprowadzić profesor Uniwersytetu
Wrocławskiego H. R. Göppert oraz G. Gürich [6, 13]. W latach 1890–1891 w sztolni
zainstalowano schody i żelazne świeczniki, przystosowując ją w ten sposób do masowego ruchu turystycznego. Wycieczki były oprowadzane odpłatnie przez mieszkającego w pobliżu przewodnika. Złota Sztolnia była podówczas reklamowana jako największa „marmurowa” jaskinia na Śląsku [14], a nawet na terenie całych Niemiec
[13]. Ten okres rozkwitu trwał przez około 30 lat. Pomiędzy rokiem 1910 a 1920 [14]
lub po roku 1920 [8] silne opady deszczu spowodowały powstanie na przepływającym
obok strumieniu bocznej, wpadającej do sztolni, odnogi. Długotrwała działalność
wody płynącej doprowadziła stopniowo do całkowitego zniszczenia wystroju.
W okresie powojennym Złota Sztolnia wielokrotnie była obiektem penetracji i badań (m.in.: [1, 10, 11, 13, 16, 18]). Najnowsze prace wskazują na szybkie zapełnianie
jej korytarzy nanoszonym materiałem i gwałtowny spadek metrażu. Podczas prac
terenowych prowadzonych w roku 1996 dostępnych było około 100 metrów korytarzy. Do roku 1998 całkowitemu wypełnieniu uległa dość rozległa salka położona na
końcu Korytarza Głównego, co zmniejszyło metraż sztolni o około 6 m. Kolejne penetracje przeprowadzone w latach 1999 i 2001 wykazały, że katastrofalna powódź, która
w tej części Ziemi Kłodzkiej miała miejsce w lecie 1998, spowodowała wypełnienie
około 12 metrów bieżących Korytarza Głównego. Dodatkowo znaczne masy ziemne
zdeponowane poniżej Mokrego Progu całkowicie zamknęły przejście do Korytarza
Bocznego zmniejszając tym samym metraż obiektu o kolejne 45 metrów. Obecnie
227
Złota Sztolnia jest więc dostępna na szczątkowym prostoliniowym odcinku około 35
metrów (rysunek).
W niedalekiej przeszłości były przedkładane propozycje i czynione starania o rewitalizację tego obiektu i przywrócenie mu dawnego znaczenia jako obiektu turystycznego. Jakkolwiek kroki te nie odniosły pozytywnych rezultatów, to jednak nie
ma żadnych obiektywnych przeszkód przed ponownym podjęciem tego typu starań.
Fakt istnienia tu zimowego stanowiska jednego gatunku nietoperzy nie powinien być
w tej kwestii znaczącą przeszkodą. Propozycja rewitalizacji „Złotej Sztolni” jest tym
bardziej godna uwagi, że w najbliższej okolicy brak jest podobnych obiektów, a na
forum międzynarodowym zainteresowanie dziedzictwem górniczym wyraźnie rośnie.
LITERATURA
[1] CIĘŻKOWSKI W., Wstępne wyniki badań znacznikowych wód podziemnych w metamorfiku Gór
Orlickich, Pr. Nauk. Inst. Geotechn. Polit. Wr. 58, Studia i Materiały 29, 1989, 25–29.
[2] CYMERMAN Z., Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów 1:25000, Ark. Lewin Kłodzki, PIG,
1991.
[3] CYMERMAN Z., Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów 1:25000, Ark. Lewin
Kłodzki, PIG, 1996.
[4] DITTRICH J.J., Reinerz, seine Heilquellen und Umgegend, (wyd.:) Wilhelm Gottlieb Korn,
Breslau, 1838.
[5] GLUZIŃSKI W., Zarys dziejów górnictwa i hutnictwa metali w Kłodczyźnie (XIV–XVII wieku),
Rocznik Ziemi Kłodzkiej t. IV–V, wyd. nakładem Stow. Miłośn. Ziemi Kłodzkiej przy Instytucie
Śląskim, Kłodzko, 1960.
[6] GÜRICH G., Die Untersuchung des Goldenen Stollens bei Reinerz, Verzehnter Jahresbericht nebst
Mitglieder – Verzeichnis des Glatzer-Gebirgs Vereins., die Zeit vom 1. April 1894 bis 1. April
1895, Glatz, 1894–1895, 51–57.
[7] JAWORSKI K., Ruiny, bzy i żonkile, o wyludnionych i zapomnianych wioskach na Ziemi Kłodzkiej,
Pielgrzymy, Informator krajoznawczy poświęcony Sudetom, SKPS, Wrocław, 1995, 72–85.
[8] KINCEL R., Początki turystyki i przewodnictwa turystycznego na Ziemi Kłodzkiej, V Forum Krajoznawstwa Dolnośląskiego, PTTK, Polanica Zdrój, 1976, 9–35.
[9] KŁODNICKI Z. (red.), Dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska. T. I. Polskie Tow. Ludoznawcze,
Wrocław, 1996.
[10] LORENC M.W. Petrografia łupków metamorficznych okolic Dusznik i Zieleńca. Acta Univ. Wrat.,
521, Prace Geol.-Min., 8, 1981, 77–99.
[11] LORENC M.W., ZAGOŻDŻON P.P., „Złota Sztolnia” koło Zieleńca – charakterystyka i historia
eksploracji, Pr. Nauk. Inst. Górn. Polit. Wr. 102, Studia i Materiały 29, 2002, 119–126.
[12] LORENC M.W., ZAGOŻDŻON P.P., Historia, stan aktualny i plany zagospodarowania „Złotej
Sztolni” pod Orlicą. [w:] Grodzicki A., Lorenc M.W. (red.), Uczniowie Agricoli, materiały z konferencji górniczej w Kowarach z 1999 roku, Jelenia Góra, 2002, 127–135.
[13] MAZURSKI K.R., Złota Sztolnia pod Orlicą. Wszechświat, z. 3, 1975, 77–78.
[14] STAFFA M. (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, Góry Bystrzyckie i Orlickie, 1992.
[15] WELTZEL C.J., WELTZEL C.P., Die Molken-, Brunnen- und Bade- kur-Anstalt bei Reinerz in der
Preussisch-schlesischen Grafschaft Glatz, Zweiter Theil, Für die Kurgäste, (wyd.:) Georg Philipp
Aderholz, Breslau, 1841.
[16] WOJTOŃ A., Złota Sztolnia, Jaskinie 1 (14), 19, 1999.
228
[17] ZAGOŻDŻON P.P., Pieczary i lochy południowo-zachodniej części Ziemi Kłodzkiej, Pielgrzymy,
Informator krajoznawczy poświęcony Sudetom, SKPS, Wrocław, 2001, 94–111.
[18] ZAGOŻDŻON K., ZAGOŻDŻON P., Wybrane sztolnie Sudetów w aspekcie możliwości ich udostępnienia, Pr. Nauk. Inst. Górn. Polit. Wr. 85, Studia i Materiały 27, 1998, 139–147.
THE “GOLDEN ADIT” NEAR ZIELENIEC – ITS RISE AND FALL
Small underground object, so-called “Golden Adit”, is located in the Kłodzko dstrict close to the village Zieleniec. Mining activity was led here probably till the middle of 14th century. The “Golden Adit”
was very well known tourist artraction until 20-ties of the last century. During last years the adit was
partly destroyed relatively fast and its galleries were filled mud and rocks from the outside.
Surprisingly complex structure of the “Golden Adit”, which in deeper levels reach a small karst structure of a cave type is shown.
The fame and influence of the “Golden Adit” into cultural development of people from the adjacent
areas in the past is undoubtful. Taking into account recent international importance of the mining heritage
there are, however, good grounds to re-active this adit as underground tourist object as it was once before.