Wyróżniona praca w formacie pdf (ok. 0,3 MB)

S T R E S Z C Z E N I E
Badania przeprowadzono latem 2008 roku na terenie leśnictwa Pakotulsko należącego do nadleśnictwa Czarne Człuchowskie. Celem pracy było określenie preferencji
mrówki rudnicy Formica rufa L. dotyczących parametrów, wystawy i miejsc zakładania
mrowisk.
Obserwacje wykazały, iż na badanym terenie zlokalizowanych jest 168 mrowisk
F. rufa, a ich przeciętne rozmiary wynoszą: wysokość- 37 cm i średnica- 92 cm. Najczęściej spotykane były kopce o wysokości od 21 do 30 cm, stanowiły one 32% gniazd.
Przeważnie odnajdywałem natomiast mrowiska o szerokości od 71 do 90 cm, było ich
łącznie 31% całości. Mrówka rudnica na badanym terenie preferowała wystawę południowo-wschodnia, którą posiadało 26% kopców. F. rufa na zakładanie swych gniazd
wybierała miejsca dobrze nasłonecznione przy drogach lub na skraju lasu, a u 17%
mrowisk stwierdziłem występowanie pnia w środku.
W S T Ę P
Mrówka rudnica (Formica rufa) zamieszkuje środowiska leśne, od lasów iglastych i mieszanych po liściaste, przy czym preferuje miejsca nasłonecznione. Buduje
gniazda z dużymi kopcami (0,5-1,0 m wysokości i 1,0-2,0 m średnicy) z suchego materiału roślinnego, wysoko sklepione, o stromych bokach, najczęściej wokół spróchniałych pniaków. Gatunek północnopalearktyczny, w Polsce pospolity na całym obszarze,
w górach sięga dolnej granicy regla dolnego. Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce” ze statusem gatunku niższego ryzyka - jako bliski zagrożenia [2].
Grupa F. rufa buduje gniazda najczęściej pojedyncze (monodomiczne). Rzadziej
kilka kopców luźno związanych ze sobą tworzy kolonie (oligodomiczne). Mogą także
występować ściśle związane ze sobą społeczności (polidomiczne) [1].
Mrówki dzięki swej wysokiej liczebności i konsumpcji oraz aktywności w ciągu
całego sezonu wegetacyjnego, a także dzięki organizacji społecznej, mogą silnie oddziaływać na inne komponenty środowiska. Stanowią one jedną z ważniejszych grup owadów większości środowisk lądowych. Mrówki odznaczają się dużą plastycznością ekologiczną i odpornością na różnego typu zmiany w środowisku. Ich znaczenie w przyrodzie jest bardzo duże i wszechstronne, m.in. oddziaływują na inne grupy bezkręgowców
i roślin, stanowią znaczące źródło pokarmu dla innych zwierząt, wpływają na właściwości fizyczne i chemiczne gleb [3]. Były one obiektem zainteresowania Arystotelesa,
Wheelera, a także Reaumura, którego dzieło pt.,,Historia mrówek’’ stało się podstawą
współczesnej myrmekologii [5].
Inspiracją moich badań była przeprowadzona na terenie Parku Krajobrazowego
Puszczy Rominckiej, inwentaryzacja mrowisk kopcowych, obejmująca zmierzenie ich
parametrów oraz zbadanie liczebności gniazd [4].
Cele pracy:
potwierdzenie występowania na badanym terenie mrówki rudnicy,
zbadanie liczebności kopców,
określenie miejsc występowania gniazd,
zmierzenie parametrów mrowisk,
zbadanie wystawy gniazd.
1
M A T E R I A Ł
I
M E T O D Y
Teren badań
Badania zostały przeprowadzone na terenie leśnictwa Pakotulsko należącego do
nadleśnictwa Czarne Człuchowskie. Jego powierzchnia wynosi 1386,63 ha i jest podzielona na 51 oddziałów. Leśnictwo to składa się głównie z borów świeżych i borów świeżych mieszanych sosnowych lub z przewagą sosny, około 45 ha świeżyny, 15% siedliska stanowią lasy mieszane świeże, lasy świeże oraz lasy wilgotne. Poza tym występują
tu buki, dęby, olsy, brzozy oraz graby.
Metody pracy
Obserwacje prowadzone były od lipca do końca sierpnia na terenie leśnictwa Pakotulsko. Praca polegała na odnalezieniu i określenia położenia mrowisk na badanym
terenie, a także zbadaniu ich parametrów oraz wystawy.
Do zmierzenia wysokości i szerokości mrowisk skorzystałem z miary oraz długiej
listwy, która była umieszczona prostopadle do ziemi przy najbardziej oddalonym od
środka końcu kopca (żadne z gniazd nie zostało przy tym uszkodzone). W celu ustalenia
wystawy posłużyłem się kompasem, a pomiaru dokonywałem jedynie w słoneczne dni,
co umożliwiało określenie kierunku padania największej ilości promieni słonecznych na
gniazdo. Do odnajdywania kopców wykorzystałem mapę topograficzną, na której
z dużą dokładnością została umieszczona lokalizacja mrowisk.
Identyfikację badanego gatunku mrówki dokonywałem przy użyciu ogólnie dostępnego klucza [6] oraz szkła powiększającego. Po określeniu przynależności gatunkowej mrówek, były one odkładane w pobliżu roju.
Na mapach czerwonymi kropkami zostały zaznaczone położenia mrowisk.
Mapy 1 i 2 przedstawiają oddziały, w których
najczęściej znajdowały się kopce mrówki F.
rufa.
2
W Y N I K I
Na terenie leśnictwa Pakotulsko
stwierdziłem obecność 378
mrowisk, z czego mrówka rudnica budowała 168, czyli 44%
wszystkich gniazd (rys.1).
44%
56%
kopce mrówki rudnicy
kopce innych mrówek
Rys.1. Procentowy udział kopców mrówki rudnicy
(na tle wszystkich odnalezionych mrowisk) na
terenie leśnictwa Pakotulsko
Przeciętna szerokość mrowiska
wynosiła 92 cm, przy wysokość 37 cm (rys. 2).
100
80
cm
60
40
średnica
w ysokość
20
0
Rys. 2. Przeciętne parametry kopców mrówki
rudnicy na terenie leśnictwa Pakotulsko
Stwierdziłem obecność mrowisk osiągających od 11 do 89
cm wysokości.
Największy procent posiadały
kopce o wysokości od 21 do
30cm. Stanowiły one 1/3
wszystkich
odnalezionych
gniazd. Liczną grupą były
również kopce od 31 do 40
cm, które osiągnęły około 1/4
całości. Najrzadziej spotykano
mrowiska F. rufa o wysokości
od 61 do 70 cm (rys. 3).
6%
5%
12%
6%
[cm]
do 20
21-30
31-40
14%
31%
41-50
51-60
61-70
w iększe
26%
Rys. 3. Wysokość kopców [cm] mrówki rudnicy na
terenie leśnictwa Pakotulsko
3
W leśnictwa Pakotulsko odnalazłem kopce osiągające od 44
do 224 cm szerokości.
Największy procent posiadały
kopce o średnicy od 71 do
90cm, stanowiące 1/3 całości.
Liczne były również mrowiska
o szerokości od 51 do 70 cm1/4 oraz od 91 do 110 cm- 1/5
wszystkich gniazd. Rzadko
odnajdywałem mrowiska większe od 171cm średnicy (rys.
4).
Na badanym terenie najczęściej
spotykane były mrowiska o
wystawie południowo-wschodniej 26% oraz południowozachodniej 22% wszystkich
kopców. Mrówka F. rufa budowała najrzadziej kopce nasłoneczniane ze strony północnej 2% oraz północno- zachodniej 5% (rys. 5).
18%
11%
2%
5%
2%
[cm]
do 50
51-70
71-90
91-110
2%
31%
3%
111-130
131-150
151-170
171-190
w iększe
26%
Rys. 4. Szerokość kopców [cm] mrówki rudnicy
na terenie leśnictwa Pakotulsko
5% 2%
7%
12%
10%
N
NE
E
SE
22%
S
26%
SW
W
NW
16%
Rys. 5. Procentowy udział w wystawie kopców
mrówki rudnicy na terenie leśnictwa Pakotulsko
Stwierdziłem, także występowanie u około 1/5 mrowisk
pnia w centrum kopca (rys. 6).
17%
z pniem w środku
pozostałe
83%
Rys. 6. Procentowy udział kopców mrówki
rudnicy z pniem w środku mrowiska
4
D Y S K U S J A
Istnieje wiele książek o tematyce myrmekologicznej, które podają różne i nformacje na temat wielkości, szerokości i miejsc występowania gniazd mrówki
rudnicy [6]. Nie udało mi się jednak znaleźć zbyt wiele informacji dotyczących
wystawy mrowisk. Wiem jednak, że jest ona związana z nasłonecznieniem i trybem życia całego roju. Polega to, na budowaniu gniazda w taki sposób by był
oświetlane z konkretnego kierunku, co sprawia, że najwięcej światła, a co za tym
idzie ciepła, pada na kopiec o określonej porze. Z odnalezionych wiadomości
mogę przypuszczać, iż najkorzystniejsze są wystawy południowe, a co za tym
idzie również południowo-wschodnie i zachodnie, jednak nie są to potwierdzone
informacje.
Co się tyczy wysokości jest tu większa zgodność. Najczęściej autor zy podają, że kopce F. rufa osiągają od 0,5 m do 1 m wysokości [2]. Podczas badań w
Puszczy Rominckiej przeciętny kopiec F. rufa miał 39,3 cm wysokości, a rozpiętość
rozmiarów wahała się od 10 do 100 cm [4]. Pokrywa to się w znacznym stopniu z
wynikami uzyskanymi przeze mnie na terenie leśnictwa Pakotulsko, gdzie wysokość przeciętnego kopca miała 37 cm, a rozpiętość rozmiarów wynosiła od 11 do
89 cm. Te drobne różnice mogą być spowodowane wieloma czynnikami takimi
jak np. wiekiem mrowiska, czy brakiem wystarczającej ilości budulca. Ponadto
na terenie badanego leśnictwa znaczący udział posiadały gniazda od 21 do 30 cm
wielkości, co może świadczyć o stosunkowej młodości tych kopców lub o niewielkiej liczebności rojów ich zamieszkujących.
Uzyskane wartości dotyczące średnicy mrowisk również nie odbiegają od
danych literaturowych, które podają, że szerokość gniazd waha się od 1 do 2 m
[2]. Zdarzają się także większe, czego przykładem są kopce w Puszczy Rominckiej osiągające do 260 cm średnicy (x=90 cm) [4]. Na terenie leśnictwa Pakotulsko nie odnalazłem jednak tak szerokich mrowisk (największe miało 224 cm).
Najczęściej spotykałem gniazda osiągające od 71 do 90 cm średnicy, a przeciętny kopiec mierzył 92 cm. W porównaniu z Puszczą Romincką jest to wynik nieco
wyższy.
Większość mrowisk znajdywana była w pobliżu uczęszczanych dróg, można więc przypuszczać, że zanieczyszczenia mają wpływ na parametry mrowiska.
Przypuszczalnie właśnie to spowodowało zmniejszenie wysokości budowanych
przez F. rufa kopców i zwiększenie ich szerokości.
Mrówka rudnica lokalizowała swoje kopce we wszystkich typach lasów,
ale przeważnie spotykałem ją w miejscach nasłonecznionych, na polanach czy w
przerzedzonych partiach drzewostanów. Unikała ona natomiast głębszych stref
lasów i miejsc zacienionych [6].
Jednym z ciekawszych odnalezionych przeze mnie przypadków, był kopiec
położony na terenie podmokłym o bardzo wilgotnej ściółce z ograniczonym dopływem światła. Ten przykład pasuje doskonale do stwierdzenia Adolfa Braunsa,
że mrówka rudnica występuje w cienistych drzewostanach i na wilgotnych zimnych glebach [1]. Patrząc jednak na uzyskane w pracy wyniki mogę powiedzieć,
iż jest to błędne stwierdzenie, gdyż większość gniazd umiejscowiona była w okolicach dróg lub polan, gdzie docierały duże ilości światła słonecznego.
5
Mrowiska tworzyły najczęściej związane ze sobą społeczności [1], które
występowały w grupach dwóch do pięciu kopców. Doskonale obrazuje tą syt uację mapka 2. Widać na niej, że roje są położone w niewielkich odległościach od
siebie oraz, iż rzadko występują one w pojedynkę.
Prawdą jest także to, że centralną część mrowiska często stanowi stary pniak
lub korzeń, pod którym znajduje się mieszanina częściowo rozłożonych szczątków organicznych i ziaren piasku [3]. Na terenie leśnictwa Pakotulsko stwierdziłem występowanie pniaków w środku mrowiska u około 17% kopców F. rufa. Były tu
jednak brane pod uwagę tylko widoczne, wystające z gniazda korzenie.
Po przeprowadzonych badaniach stwierdzam, iż na terenie leśnictwa Pakotulsko:
1) Występuje liczna populacja mrówki rudnicy. Wpływ na to mogą mieć bogate w
igliwie lasy sosnowe i świerkowe, co w dużym stopniu dostarcza materiału budulcowego oraz szeroki dostęp do pożywienia.
2) Znajduje się 168 gniazd mrówki rudnicy, z czego większość jest umiejscowiona w
7 oddziałach, które położone są na jego obrzeżach.
3) Kopce zlokalizowane były w miejscach typowych dla tego gatunku, a więc w lasach iglastych dobrze nasłonecznionych. Rzadziej spotykałem gniazda F. rufa w lasach liściastych i mieszanych oraz o słabym dostępie do światła. Najbardziej nietypowym miejscem, w którym znajdował się kopiec, był teren bagienny, pokazuje to doskonale, że mrówka ta może umiejscawiać gniazda we wszystkich typach lasów.
4) Mrowiska nieodznaczają się ponadprzeciętnymi parametrami, a stwierdzone przeze mnie wyniki nie odbiegają w znacznym stopniu od innych tego typu prac.
5) Najczęściej wybierana przez F. rufa była wystawa południowo-wschodnia co może świadczyć o intensywnym trybie życia tej mrówki, gdyż w godzinach południowych kopiec jest dobrze nagrzany.
P I Ś M I E N N I C T W O
1. Braunsa A. (1975) Owady leśne - Państwowe wydawnictwo rolnicze i leśne,
Warszawa
2. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A. (2006) Ochrona mrówek i mrowisk. – Suwałki
3. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A. (2006) Mrówki środowisk leśnych Polski –
przewodnik terenowy – Suwałki
4. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A. (2006) Mrówki Formicidae Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej - Suwałki
5. Maeterlinck M. (1992) Życie mrówek - Wydawnictwo Alfa, Warszawa
6. Mazur S. (1995) Klucz do oznaczania mrówek leśnych - Fundacja Rozwój
SGGW, Warszawa
6