11:2013 PL ISSN: 1429-0618 - Instytut Archeologii i Etnologii PAN

11:2013 PL ISSN: 1429-0618 - Instytut Archeologii i Etnologii PAN

11:2013
11
11
PL ISSN: 1429-0618
Journal of Urban Ethnology jest pismem otwartym dla badaczy miejskiej kultury
zarówno w jej wymiarze teoretyczno-metodologicznym jak i szczegółowej analizy
aspektów kultury miasta.
JUE znajduje się na liście ERIH od roku 2007 w grupie najważniejszych czasopism narodowych w danej dziedzinie nauki – kategoria czasopism NAT. Zgodnie
z aktualną punktacją Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego za opublikowanie artykułu w czasopiśmie JUE autor uzyskuje 10 punktów.
Pismo założone w 1992 r., wydawane przez Muzeum Niepodległości w Warszawie w latach 1995-2001 oraz przez Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta
w latach 2001-2010. Od 2012 r. prawnym właścicielem tytułu jest Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Redakcja:
Redaktor naczelny: Róża Godula-Węcławowicz (etnologia)
Sekretarze redakcji: Ewa Baniowska-Kopacz (etnologia), Maria Godyń (etnologia)
Redaktor tematyczny: Andrzej Stawarz (etnologia)
Redaktor językowy: Katarzyna Łeńska-Bąk (filologia polska)
Na łamach JUE zamieszczamy teksty o charakterze teoretycznym, metodologicznym, analitycznym, komparatystycznym, materiałowym. Drukujemy artykuły,
które jeszcze nie były publikowane, jedynie w drodze wyjątku przyjmujemy tekst
wydany wcześniej w innym języku. Język artykułu: polski, ewentualnie, po wcześniejszym uzgodnieniu z redakcją – angielski lub inny.
Redakcja wstępnie kwalifikuje artykuły pod względem ich zgodności z profilem
tematycznym i z wymogami formalnymi pisma oraz z zasadami stawianymi publikacjom naukowym. Następnie kieruje je do recenzentów zewnętrznych. W procesie recenzowania obowiązuje zasada double-blind review oznaczająca, że autorzy
i recenzenci nie znają swych tożsamości; w pozostałych przypadkach recenzent
podpisuje deklarację o niewystępowaniu konfliktu interesów. Recenzji podlega
koncepcja pracy (wybór tematu, założenia), metodologia (wybór metody, jej zastosowanie), narracja (jasność wywodu, styl wypowiedzi), redakcja tekstu (adekwatność tytułu, podział tekstu na części, adekwatność przypisów). Recenzent w formie pisemnej określa warunki dopuszczenia artykułu do druku lub jego odrzucenia. W przypadku uwag autor zobowiązany jest do ustosunkowania się do nich.
Ostateczną decyzję o publikacji artykułu bądź jego odrzuceniu podejmuje redakcja, kierując się opiniami recenzentów i odpowiedziami autorów. W przypadkach
kontrowersyjnych redakcja może powołać dodatkowego recenzenta. Materiałów
nieprzyjętych do druku redakcja nie odsyła.
Rada naukowa:
Marcin Brocki (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), Iwona Dudek-Blaise (Centre national de la recherche scientifique, Marseille), Jan Horský (Univerzita Karlova
v Praze, Praha), Grażyna Ewa Karpińska (Uniwersytet Łódzki, Łódź), Laurie Koloski (University of William & Mary, Williamsburg, VA, USA), Agnieszka Sadrei
(British Archaeological Association, London), Peter Salner (Slovenská akadémia
vied, Bratislava), Blanka Soukupová (Univerzita Karlova v Praze, Praha), Franciszek Ziejka (Uniwersytet Jagielloński, Kraków)
Redakcja zastrzega sobie prawo do wyboru, skracania i redagowania tekstów.
Zespół recenzentów:
Marcin Brocki, Anna Czajka-Cunico, Wojciech Dohnal, Mirosława Drozd-Piasecka, Iwona Kabzińska, Ryszard Kantor, Jolanta Kowalska, Daniel Luther,
Nina Pavelčíková, Adam Pomieciński, Ryszard Tomicki
Journal of Urban Ethnology jest rocznikiem, wydawanym w wersji papierowej.
Artykuły do tomu bieżącego należy nadsyłać do 31 marca, lecz redakcja zastrzega
sobie prawo do przesunięcia tego terminu jak też przeniesienia tekstów do kolejnych numerów pisma. Autorom publikującym na łamach Journal of Urban Ethnology nie są wypłacane honoraria, otrzymują natomiast po jednym egzemplarzu
autorskim tego numeru czasopisma, w którym znajduje się ich artykuł. Szczegółowe informacje dla autorów podane są na stronie internetowej: www.iaepan.edu.pl
(zob. Wydawnictwa/Czasopisma/Journal of Urban Ethnology).
Autorzy publikacji powinni ujawnić wkład poszczególnych osób w powstanie
publikacji, przy czym główną odpowiedzialność ponosi autor zgłaszający tekst.
W razie stwierdzenia przypadków nierzetelności naukowej, polegającej na nieujawnieniu wkładu innych osób w powstanie publikacji (ghostwriting) bądź wskazaniu jako współautorów osób, których wkład w powstanie publikacji był znikomy
lub w ogóle nie miał miejsca (guest authorship), redakcja ma obowiązek powiadomienia o tym naruszeniu zasad etyki środowisko naukowe.
11
Tom dofinansowała Univerzita Karlova v Praze,
Fakulta humanitních studií z programu PRVOUK P 20 Kulturní,
sociální a historická antropologie
Instytut Archeologii i Etnologii
Polska Akademia Nauk
11
Kraków 2013
Journal of Urban Ethnology © Copyright 2013. All papers are copyright to their authors and Institute of Archaeology
and Ethnology Polish Academy of Sciences
PL ISSN 1429-0618
Redakcja Journal of Urban Ethnology
Pracownia Etnologii w Krakowie
IAiE PAN
ul. Sławkowska 17
31-016 Kraków
Polska
e-mail: [email protected]
tel.: +48 12 422 48 65
www.iaepan.edu.pl (zob. Wydawnictwa / Czasopisma / Journal of Urban Ethnology)
Tłumaczenia abstraktów: Klaudyna Michałowicz, korekty artykułu E. Wiącek: J. Borowicz (native speaker),
J. Kopacz, D. Woodward (native speaker), tłumaczenie i korekta artykułu B. Soukupovej V. Levy (native speaker)
Koncepcja okładki: Róża Godula-Węcławowicz
Autor zdjęcia na okładkę: Mirosław Mrozik, www.mrozilla.pl
Opracowanie graficzne, skład i druk:
Bloo Point, www.bloopoint.pl
ul. Armii Krajowej 12/13
32-065 Krzeszowice
Polska
SPIS TREŚCI – CONTENTS
Editoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Artykuły – Articles
Blanka Soukupová
Czech urban ethnology (anthropology) – birth, politico-social and professionally scientific starting
point, main topics of research . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Česká urbánní etnologie (antropologie) – zrození, politicko-sociální a vědecká východiska, hlavní
témata výzkumu
Jacek Jan Pawlik
Miejscowość Agoènyivé wobec dynamiki rozwoju metropolii Lomé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
The town of Agoènyivé and the dynamics of the development of the Lomé metropolis
Łukasz Kaczmarek, Izabella Parowicz
Kingston: Kolonialne ślady w tożsamości przestrzennej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Kingston: colonial traces in spatial identity
Agnieszka Szczepaniak-Kroll
Transnarodowa mobilność jako element nowego stylu życia berlińskich Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Trans-national mobility as an element of the new lifestyle of Poles resident in Berlin
Renata Hołda
Boże Ciało. Święto, ceremonia i performance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Corpus Christi. Feast, ceremony and performance
Aleksandra Krupa-Ławrynowicz
Miejska symfonia. O zgrabnej metaforze w eseistycznej formie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
City symphony. An essay on an apposite metaphor
Materiały – Materials
Elżbieta Wiącek
In the labyrinth of memory. Images of the Warsaw Uprising of 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
W labiryncie pamięci. Obrazy Powstania Warszawskiego 1944
Grażyna Ewa Karpińska
Pomniki bez cokołów – realizacje przedstawiające mężczyzn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Monuments without pedestal – male presentations
Aleksander Łupienko
Mikroświat kamienicy czynszowej doby zaborów. Funkcjonowanie i życie w warszawskich
kamienicach w źródłach z lat 1864–1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
The micro-universe of a tenement house in the period of the Partitions. Functioning and life in
Warsaw tenements in the sources from the years 1864–1914
Noty o autorach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Editoriale
Nowa redakcja i nowy wydawca – Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii
Nauk wznawia Journal of Urban Ethnology, którego dziesięć numerów ukazało się w latach
1995 – 2010. Pomysłodawcą i założycielem był Andrzej Stawarz, zarazem pierwszy redaktor
naczelny. Tę funkcję pełnił także z chwilą utworzenia w roku 2000 Polskiego Towarzystwa
Etnologii Miasta, które przejęło periodyk od dotychczasowego wydawcy, czyli Muzeum Niepodległości w Warszawie. Kolejna zmiana dokonuje się obecnie.
Atrakcyjność i dynamika miejskiej kultury wzbudza zainteresowanie różnych gałęzi humanistyki i dyscyplin pokrewnych, oprócz etnologii-antropologii kulturowej nie sposób nie
przywołać dokonań socjologii, historii, literaturoznawstwa, geografii humanistycznej, czy urbanistyki i wielu, wielu innych. Miasto – jako struktura złożona naturalną koleją rzeczy jest obszarem wielokierunkowych obserwacji, ale prowokuje też do interdyscyplinarnego przekraczania
granic. We współczesnych analizach reprezentowane są wielorakie opcje teoretyczno-metodologiczne. Oprócz trwale osadzonych – historyzujących i socjologizujących, obecne są trendy semiotyczne, fenomenologiczne i hermeneutyczne oraz narracje postmodernistyczne i mieszane.
Dotychczasowe doświadczenia edytorskie dowodzą, że istnieje potrzeba czasopisma prezentującego najnowsze wyniki badań w dziedzinie antropologii miasta. Równie wartościowa, a być
może ciekawsza pod względem poznawczym jest idea zderzenia różnych perspektyw „czytania”
miasta przez humanistów wychodzących z odmiennych założeń metodologicznych. Niniejszy
JUE nr 11 jest skromnym tego przykładem.
Naszym zamierzeniem jest bardziej wyrazisty profil periodyku. Będziemy kierować uwagę
na wybrane aspekty miejskiej kultury i poddawać je naukowemu oglądowi. Zatem w kolejnych
rocznikach Journal of Urban Ethnology temat wiodący wypełni część pierwszą, natomiast część
druga, czyli varia będzie otwarta dla innej, zróżnicowanej problematyki.
W roku 2014 przypadają dwie ważne rocznice – 100-lecie wybuchu I wojny światowej
oraz 75 lat od rozpoczęcia drugiej. W dziejach wielu miast były to wydarzenia nie tylko dramatyczne, ale także przełomowe w ich kulturze. Zapraszamy do refleksji o miastach doświadczonych wojną, po której „nic już nie było takie same”. Jednak nie pytamy o ówczesną miejską rzeczywistość – na ten temat zapisano już wiele stron. Nie pytamy o przyczyny działań wojennych,
o ich przebieg, skutki, oceny, postawy, martyrologię... i o wiele skądinąd ważnych treści, które
też już niejednokrotnie rozważano. Natomiast proponujemy zastanowić się nad „fenomenem
wojny” trwającym w kulturze miasta oraz sposobem, w jaki się ujawnia na różnych poziomach
zbiorowego doświadczania, przeżywania rzeczywistości i budowania jej obrazu.
Róża Godula-Węcławowicz
Kraków, grudzień 2013 r.
Blanka Soukupová
Fakulta humanitních studií
Univerzity Karlovy v Praze
Czech urban ethnology (anthropology) –
birth, socio-political and professionally scientific
starting point, main topics of research *
Abstract
Urban ethnology comprises one of the most promising subdisciplines of our field. It is possible to date the beginnings
of Czech urban ethnology to the first half of the 1990s, while this new specialization was formed in the world in
the 1970s.
At the beginning of the 1990s, interethnic relations in the city became the crucial problem in establishing urban
ethnology. In the mid ‘90s Czech urban ethnology broadened research on interethnic relations in the city, which
until then had been their main interest, to include other topics. At the threshold of the 21st century, then, a solid
view of the city was finally achieved. Symbolism connected with the city, construction of its importance, structured
memory of the inhabitants of cities and their role in the creation of urban identities, sacral and profane places in the
city, issues linked with myths in cities and about cities became the center of attention of urban ethnologists. Thus, at
the threshold of the 21st century, the approach to urban ethnology is holistic.
Key words: Czech urban ethnology, city, inhabitants, symbolism, urban identity
***
Urbánní etnologie představuje jednu z nejperspektivnějších subdisciplín našeho oboru. Počátky české urbánní
antropologie lze datovat do první poloviny devadesátých let 20. století, zatímco ve světě se tato nová specializace
formovala už v sedmdesátých letech minulého století.
Na počátku devadesátých let 20. století se stěžejním problémem etablující se urbánní etnologie staly mezietnické
vztahy ve městě. Od poloviny devadesátých let přibyl problém fungování společenských vazeb v urbánním prostředí,
prožívání města konkrétními lidmi a socioprofesními skupinami, a to i prostředí sídlišť s panelovými domy. Na
prahu 21. století se pak konečně prosadil celistvý pohled na město. Do centra pozornosti urbánních antropologů se
dostala symbolika spojená s městem, konstrukce jejího významu, strukturovaná paměť obyvatel ve městech a její role
při vytváření městských identit, problematika sakrálních a profánních míst ve městě, problematika mýtů ve městech
a o městech, problém města žijícího ve vzpomínkách. Na prahu 21. století byl pro českou urbánní etnologii již typický
holistický přístup.
Klíčová slova: česká urbánní etnologie (antropologie), mezietnické vztahy, stereotypy a symboly
Jacek Jan Pawlik
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Katedra Filozofii i Antropologii
Miejscowość Agoènyivé wobec dynamiki
rozwoju metropolii Lomé
Abstract
African towns have been developing quite rapidly in the course of the last decades, especially since individual
countries became independent states. The capital city of Togo, Lomé, is no exception. Its somewhat chaotic growth,
however, with extensive suburbs spreading ever further from the city proper, renders communication between
them problematic. The economic and social advantages of the city centre increasingly fail to offset losses incurred
on account of the need to commute between the centre and the peripheries. Hence many city districts are being
transformed, to a large degree, into self-sufficient “islands” in the city archipelago. The case study of the present
article, the town of Agoènyivé, lies in the close vicinity of Lomé. Research on the demographic, political and social
factors accompanying the development of Lomé indicates that they do not create particularly favourable conditions
for a potential transformation of the city into an urban archipelago. In fact, the case study indicates the opposite:
since the city centre expands, Agoènyivé becomes less peripheral.
Key words: urban anthropology, Togo, Lomé, urban development, centre-periphery
***
W ostatnich kilkudziesięciu latach zauważa się gwałtowny rozwój miast afrykańskich, przy czym Lomé nie
stanowi wyjątku. Wraz z dość chaotycznym rozwojem przestrzeni miejskiej odległości pomiędzy poszczególnymi
dzielnicami rosną do tego stopnia, że przepływ peryferie‒centrum staje się problemem. Ekonomiczno-społeczna
siła przyciągania centrum jest niewystarczająca, aby zrekompensować straty wynikające z przemieszczania. Stąd
poszczególne dzielnice stają się w dużym stopniu samowystarczalnymi wyspami na miejskim archipelagu. Artykuł
analizuje rozwój miejscowości Agoènyivé położonej w bliskim sąsiedztwie Lomé, stolicy Togo, jako przykład
możliwej „archipelagizacji” przestrzeni miejskiej. Z przeprowadzonych badań wynika, że czynniki demograficzne,
polityczne i społeczne, właściwe dynamice rozwoju Lomé, nie sprzyjają „archipelagizacji”. W przypadku badanej
miejscowości zauważa się ponadto proces odwrotny, a mianowicie ze względu na przesunięcie się centrum miasta
traci ona status peryferii.
Słowa kluczowe: antropologia miasta, Togo, Lomé, rozwój miasta, centrum‒peryferia
Łukasz Kaczmarek
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Izabella Parowicz
Lehrstuhl für Denkmalpflege Europa-Universität Viadrina Frankfurt (Oder)
Kingston: kolonialne ślady
w tożsamości przestrzennej
Abstract
Following the decolonisation in 1962, Jamaica has experienced massive inner migration from rural to urban areas.
The towns have grown in size, and their social profiles have changed. Colonial urban class structure has largely
atrophied with the disappearance of rich landowner class and pauperisation of the “bourgeoisie”. As a result, while
the better-off Jamaican citizens have gradually left their traditional, old fashioned residences in search for new living
spaces, the abandoned districts and houses were gradually inhabited by the new population originating from the
lower social strata. This led to the degradation of large urban areas; numerous old buildings, squares and whole parts
of towns are often in a dramatic state of preservation – abandoned by the old landlords, misused by the new ones,
and neglected by the authorities.
The present paper explores the socio-cultural background of the contemporary spatial identity of the inhabitants
of Kingston and their attitude towards the colonial architectural heritage. The data and reflection derive from
ethnographic research conducted in Jamaica between January and July 2011.
Key words: colonial heritage, collective memory, identity construction, urban development, heritage appropriation
***
W XX wieku na Jamajce nastąpiły masowe migracje wewnętrzne z obszarów wiejskich do miast, które znacząco się
rozrosły, a ich przekrój społeczny uległ znaczącym przemianom. Kolonialna, miejska struktura klasowa w dużym
stopniu osłabła wraz z zaniknięciem sfery bogatych właścicieli ziemskich i pauperyzacją „burżuazji”. W rezultacie
lepiej sytuowani obywatele Jamajki stopniowo opuścili swoje tradycyjne rezydencje w poszukiwaniu nowych siedlisk,
zaś opuszczone przez nich dzielnice i domy zostały zasiedlone przez nowych mieszkańców z tzw. niższych sfer
społecznych. Doprowadziło to jednak do procesu degradacji całych przestrzeni miejskich, budynków i ulic, które –
opuszczone przez starych i zaniedbane przez nowych mieszkańców oraz przez władze – znajdują się w dramatycznym
stanie technicznym i estetycznym.
Celem niniejszego artykułu jest opis społeczno-kulturowego podłoża współczesnej tożsamości przestrzennej
mieszkańców Kingston oraz ich podejść do kolonialnego dziedzictwa architektonicznego na podstawie obserwacji
i refleksji pochodzących z badań etnograficznych prowadzonych na Jamajce od stycznia do lipca 2011.
Słowa kluczowe: Dziedzictwo kolonialne, konstruowanie tożsamości, rozwój urbanistyczny i społeczny miast
Agnieszka Szczepaniak-Kroll
Instytut Archeologii i Etnologii
Polska Akademia Nauk
Transnarodowa mobilność jako element
nowego stylu życia berlińskich Polaków
Abstract
The German researcher Birgit Glorius (2007) identified three so-called indicators of transnationalism which
together create an overall picture of this phenomenon: trans-mobility, trans-culturalism and trans-identity. This
paper discusses the first of those in the context of Polish migrants currently living in Berlin. As it turns out, trans-mobility is one of the key elements affecting the lifestyles of Poles living in Germany. For young generation of Poles,
unrestricted travel across the border, the use of mobile phones and the Internet are a natural phenomenon, a part of
their everyday life. However, in the case of immigrants from the ‘80s and ‘90s these aspects have a significant impact
on the process of transforming their lifestyles from immigrant to transnational ones. Thinking that their future
would definitely be associated with Germany, these immigrants have already integrated with the foreign culture
and they have been influenced by acculturation. Meanwhile, the opening of the borders has created, once again, an
opportunity to revive their contacts with Poland, both in the social and cultural aspects. Immigrants from the ‘90s
began to come to Poland more frequently, not just to visit their relatives, but also because of travel, work, education
etc. Telephone and e-mail contacts with relatives and friends have been activated.
Key words: transmigration, Poles in Germany, lifestyles, emigration to Germany
***
Niemiecka badaczka Birgit Glorius (2007) wyróżniła trzy tzw. indykatory transnarodowości, tworzące całościowy
obraz zjawiska: indykator transmobliności, transkulturowości i transtożsamości. W artykule omówiony został
pierwszy z nich, w kontekście polskich migrantów mieszkających obecnie w Berlinie. Jak się okazuje, transmobilność
jest jednym z podstawowych elementów wpływających na style życia Polaków mieszkających w Niemczech. Dla
młodego pokolenia Polaków swobodne przepływy przez granicę, korzystanie z telefonów komórkowych i Internetu
są czymś naturalnym, częścią codziennej egzystencji. Natomiast w przypadku imigrantów z lat 80. i 90. mają znaczący
wpływ na przeobrażenia ich stylów życia z imigracyjnych w transnarodowe. Osoby te zdążyły się już zintegrować,
uległy częściowej akulturacji sądząc, że ich przyszłość będzie definitywnie związana z Niemcami. Tymczasem
otwarcie granic stworzyło im na powrót możliwość ożywienia kontaktu z Polską, zarówno na płaszczyźnie społecznej,
jak i kulturowej. Imigranci od lat 90. zaczęli częściej jeździć do Polski i to nie tylko po to, by odwiedzić krewnych,
lecz z powodów turystycznych, zawodowych, edukacyjnych itd. Zaktywizowano również telefoniczne i e-mailowe
kontakty z bliskimi i znajomymi.
Słowa kluczowe: transmigracja, Polacy w Niemczech, style życia, emigracja do Niemiec
Renata Hołda
Instytut Studiów Międzykulturowych
Uniwersytet Jagielloński
Boże Ciało. święto, ceremonia i performans
Abstract
In 2011 in Łódź, a man dressed in a butterfly costume disturbed the peace of the procession celebrating a Catholic
feast: The Solemnity of the Most Holy Body and Blood of Christ (Corpus Christi), in Poland known as “Boże Ciało”.
This incident, which was of an interventional street performance character, provides an excellent opportunity
for considerations on ritual, ceremony and their place in the present-day reality. The starting point is Victor
Turner’s universalising idea of “social drama”, which enables us to join together cultural phenomena as different as
a theophoric procession and performance art. The article presents changes in the solemnizing and understanding of
feasts, and within this area, of rituals and religious ceremonies. Similarly to other manifestations of collective life,
the Corpus Christi procession with its medieval genesis was included in religious and socio-political system. Later,
the procession was added into the private sphere owing to the fact that a secularisation and disestablishment policy
was first signalled, and then implemented in Europe, and time was separated into periods of labour and leisure.
Nowadays, this procession is still solemnized in Poland and gathers large numbers of parishioners, giving them an
occasion to celebrate; to some, however, it is now a conventionalised, unfounded and thus worthless form of ritual.
Key words: ritual, ceremony, Corpus Christi, Catholic feast
***
W 2011 roku mężczyzna ubrany w strój motyla naruszył porządek łódzkiej procesji organizowanej w katolicką
Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej, zwaną w Polsce Bożym Ciałem. Wydarzenie to, o charakterze
ulicznego performansu interwencyjnego, jest okazją do podjęcia rozważań dotyczących rytuału, ceremonii i ich
miejsca we współczesności. Punktem wyjścia jest uniwersalizująca koncepcja „dramatu społecznego” Victora Turnera
pozwalająca na wspólne ujęcie tak różnych zjawisk kulturowych, jakim jest teoforyczna procesja i performance art.
Przedstawione zostały zmiany w świętowaniu i w rozumieniu świąt, a w ich zakresie rytuałów i ceremonii religijnych.
Posiadająca średniowieczną genezę procesja organizowana w Święto Bożego Ciała, podobnie jak inne manifestacje
życia zbiorowego, została włączona w system religijny i społeczno-polityczny, potem zaś w związku z głoszonymi
i realizowanymi w Europie hasłami sekularyzacji i oddzielenia państwa od Kościoła i wydzieleniem się czasu wolnego,
w sferę prywatną. Współcześnie funkcjonuje, nadal gromadząc wiernych i będąc dla nich okazją do świętowania, dla
niektórych jednak jest już skonwencjonalizowaną, nieznajdującą uzasadnienia, a przez to pustą formą rytualną.
Słowa kluczowe: rytuał, Boże Ciało, święta katolickie
Aleksandra Krupa-Ławrynowicz
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet Łódzki
Miejska symfonia. O zgrabnej metaforze
w eseistycznej formie
Abstract
The article is inspired by the 1927 film Berlin. Symphony of a great city, the title of which gave name to the genre to
which the film belongs: the city symphony. Films in this genre combine the features of a documentary and an avantgarde production, and depict the life of a metropolis; they are a sign of a fascination with city life. Walter Ruttmann’s
film and the metaphor “city symphony” constitute a starting point for considerations on the nature of filmic matter
and provide an opportunity for anthropological reflection on the nature of a city, especially on issues associated with
visual aspects of the experience of a city and the image dominant in this experience. The metaphor of “city symphony”
is interpreted as a harmonious blend of matter, sense, meanings and vitality which creates the city reality. The author
focuses on the scientific and artistic fascinations of a city, about urban complexity and its cultural significance.
Key words: city symphony, Berlin, Walter Ruttmann, urban anthropology
***
Inspiracją dla artykułu jest niemiecki film z 1927 roku, w reżyserii Waltera Ruttmanna, zatytułowany Berlin.
Symfonia wielkiego miasta. To od tytułu tego filmu bierze swoją nazwę gatunek filmowy – symfonia miejska – łączący
cechy filmu dokumentalnego i awangardowego, obrazujący życie wielkich miast, będący przejawem fascynacji
wielkomiejskim życiem. Dzieło Ruttmanna staje się punktem wyjścia nie tylko do rozważań o naturze filmowej
materii, nie monopolizuje też problematyki związanej z wizualnością i dominantą obrazu w doświadczeniu miasta;
jest próbą antropologicznego zrozumienia istoty miasta. Metafora „miejskiej symfonii” zostaje zaś odczytana jako
harmonijne zespolenie materii, sensów, znaczeń i witalności współtworzących miejską rzeczywistość.
Słowa kluczowe: miejska symfonia, Berlin, Walter Ruttmann, antropologia miasta
Elżbieta Wiącek
Instytut Studiów Regionalnych
Uniwersytet Jagielloński
In the labyrinth of memory.
Images of the Warsaw Uprising of 1944
Abstract
The Warsaw Uprising is one of the key events for understanding not only the history of Warsaw and Poland but
also Central Europe. Memory is a phenomenon that is directly related to the present; our perception of the past is
always influenced by the present. The aim of the presentation is to examine how the images of Warsaw in the time
of Uprising of 1944 have been changing.
Key words: The Warsaw Uprising, Warsaw, city-text, inhabitants, cultural memory, museum, memorialism, narration
***
Powstanie warszawskie jest jednym z kluczowych wydarzeń pozwalających zrozumieć nie tylko historię Warszawy
czy Polski, ale również Europy Środkowej. Pamięć jest fenomenem bezpośrednio związanym z teraźniejszością; na
naszą percepcję przeszłości zawsze wpływają obecne okoliczności. Celem artykułu jest zbadanie, jak zmieniały się
obrazy Warszawy w czasie Powstania.
Słowa kluczowe: powstanie warszawskie, Warszawa, miasto‒tekst, mieszkańcy, muzeum, memorializm, narracja.
Grażyna Ewa Karpińska
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet Łódzki
Pomniki bez cokołów – realizacje przedstawiające mężczyzn
Abstract
In the current text I describe the cultural contexts of selected monuments, concentrating on memorial sculptures
with a male subject. I am not interested in monuments which stand entirely against the current of contemporary
art, that is those which are monumental and consist of a statue on a plinth. Instead, I focus on memorial sculpture
integrated into city life and on entirely non-monumental monuments: ones without plinths, growing straight from
pavements and representing life-size men in natural poses. Such monuments demonstrate some leading thematic
variants and formal conventions. The fundamental and most popular variant of their design is the statue of a man
sitting on a bench, in a chair or an armchair, or standing in a relaxed pose on the pavement. Such sculptures are
usually memorials of notable personages, although increasingly often they represent also “ordinary” people shown in
natural poses and at everyday activities, which refer to the local history and local tales of the “commonplace”, daily
life experiences of the area’s residents.
Key words: monuments, urban monuments, male sculptures, Lodz monuments, Poznan monuments, Warsaw
monuments
***
W niniejszym tekście, koncentrując się na pomnikach przedstawiających mężczyzn, opisuję kulturowe konteksty
wybranych realizacji. Nie interesują mnie pomniki idące całkowicie pod prąd współczesnej sztuki, czyli te
monumentalne i mieszczące rzeźby na cokołach. Uwagę kieruję ku rzeźbie pomnikowej włączonej w życie miasta,
ku pomnikom pozbawionym cokołów i zaprzeczających monumentalności, wyrastających wprost z chodników,
przedstawiających mężczyzn naturalnego wzrostu i w naturalnych pozach. Mają one wiodące warianty tematyczne
i konwencje formalne. Wariant realizacji podstawowy i najpopularniejszy to mężczyzna siedzący na ławeczce,
krześle, w fotelu lub stojący w swobodnej pozie na chodniku. Jest to zazwyczaj osoba znana, choć coraz więcej jest
przedstawień „zwykłych” ludzi ukazywanych przez pozy i czynności wykonywane na co dzień, nawiązujących do
lokalnej historii i lokalnych opowieści o „zwykłych” życiowych doświadczeniach mieszkańców.
Słowa kluczowe: pomniki, miejskie pomniki, mężczyźni na pomnikach, pomniki w Łodzi, pomniki w Poznaniu,
pomniki w Warszawie
Aleksander Łupienko
Instytut Historii
Polska Akademia Nauk
Mikroświat kamienicy czynszowej doby zaborów.
Funkcjonowanie i życie w warszawskich kamienicach
w źródłach z lat 1864–1914
Abstract
The Warsaw tenement houses were of vital importance in a large city as, apart from functioning as dwellings, they
fulfilled a function of delivering a shelter for productive and cultural activities, as well as for national conspiracy
against the Russian rulers. There is a clear need for research on the inner “life” of such a structure, which at that time
(1864–1914) was very dynamic. As there was virtually no private service companies and not enough public service
of hostile Russian authorities, the needs of a single tenement house (a large structure giving shelter to up to a few
hundred people) had to be satisfied by many private door-to-door servicemen and numerous domestic servants.
Although people of different classes met in such a house, there was almost no social integration of the better-off
tenants. Only the domestic servants (often village girls, newcomers to the city), poorer tenants and their children
integrated in the yard, in the gate and on the shared corridors of the house.
Key words: tenement houses, yards, flats, social history of the 19th century
***
Kamienice czynszowe miały duże znaczenie w Warszawie, mieście osiągającym przed 1914 rokiem rozmiary metropolii.
Spełniały one ważne funkcje. Poza mieszkaniami mieściły także sklepy, warsztaty rzemieślnicze i zakłady produkcyjne,
a także szkoły oraz polskie instytucje kulturalne. Były także miejscem konspiracyjnej działalności patriotycznej.
Wewnętrzne „życie” typowej kamienicy było bardzo dynamiczne, stąd też potrzeba badań nad jej funkcjonowaniem.
W mieście brakowało wyspecjalizowanych – publicznych bądź prywatnych – przedsiębiorstw usługowych, dlatego
obsługę kamienicy (dającej schronienie kilkudziesięciu, a nawet i setkom lokatorów) przejmowali na siebie liczni
domokrążcy oraz służba domowa i dochodząca. Mimo zamieszkiwania budynku przez ludzi z różnych warstw
społecznych, poziom społecznej integracji był niski. Jedynie służba domowa (najczęściej dziewczęta pochodzenia
wiejskiego), ubożsi lokatorzy oraz ich dzieci miały ze sobą kontakt w bramie, na korytarzach oraz w podwórzu.
Słowa kluczowe: kamienice czynszowe, podwórka, mieszkania, historia społeczna XIX wieku