ARTYKUŁY - Muzeum Archeologiczne w Krakowie

ARTYKUŁY - Muzeum Archeologiczne w Krakowie

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015
ARTYKUŁY
ZUZANNA RÓŻAŃSKA-TUTA
PRZYCZYNEK DO BADAŃ NAD UBIOREM I ZDOBIENIEM CIAŁA LUDNOŚCI
KULTURY CUCUTENI-TRYPOLE W ŚWIETLE PRZEDSTAWIEŃ MĘSKICH
Abstract:
The paper is an attempt to reconstruct elements of male clothing and body ornamentation in the Cucuteni-Tripolye culture and to identify chronological and chorological differences in that respect. The interpretation
and identification have been based on eighty-three figurines representing men from the Cucuteni-Tripolye culture. Despite a limited number of the sources, the subject, seldom discussed by Stone Age archaeologists, may
bring valuable information about Stone Age communities, in terms both of material and of symbolic cultures.
Key words: Cucuteni-Tripolye culture, male clothing, body ornamentation, figurines
Wstęp
Odzież od zawsze odgrywała znaczną rolę w życiu jednostek, jak i całych społeczeństw, a w pewnym
stopniu nawet regulowała stosunki międzyludzkie
(Rosen-Przeworska 1948/49, 297). Odzież posiada
ogromne znaczenie jako ochrona przed czynnikami
klimatycznymi. Ubiór i zdobienie ciała mogą być wynikiem chęci odróżnienia się od osobników należących do innych grup lub też od pozostałych członków
własnej społeczności – z przyczyn natury materialnej
czy też duchowej. Związane to być mogło z potrzebą
określenia hierarchii plemiennej, klasy wiekowej czy
stanu cywilnego osoby oraz chęci zwrócenia uwagi
głównie płci przeciwnej. Często wiązało się z ceremoniami religijnymi (Boucher 2003, 21).
Mimo iż ubiór i zdobienie ciała zajmują istotne miejsce w kulturze materialnej i duchowej człowieka od najdawniejszych czasów, bardzo niewielu
badaczy epoki kamienia zainteresowało się bliżej
tym problemem. Według Dana Monaha w stosunku
do żadnej cywilizacji prahistorycznej Europy nie
dysponujemy tak bogatą dokumentacją ubioru, jak
w przypadku eneolitycznej kultury Cucuteni-Trypole
(Monah 1997, 227). Odtworzenie prawdopodobnego wyglądu elementów odzieży oraz ozdób ludności
tej kultury jest częściowo możliwe na podstawie
plastyki figuralnej, a także motywów antropomorficznych, malowanych na naczyniach. Statuetki
wyrabiane były od początku trwania tej kultury. Malowidła antropomorficzne na ceramice pojawiają się
w fazie Cucuteni A-B/Trypole BI-BII (Dumitrescu
1960, 31). Elementem utrudniającym rekonstrukcję
stroju jest jednak daleko posunięta stylizacja większości przedstawień.
Z okresu neolitu posiadamy w Europie materialne dowody istnienia techniki tkackiej w postaci
tkanin lnianych, wydobytych z bagien szwajcarskich,
oraz wełnianych, odkrytych na terenie Niemiec. Zostały wykonane najprostszym splotem, a niekiedy
były ozdabiane ręcznym przetykaniem ozdobnych
nici wątku (tzw. broszowanie) lub wyszywaniem,
wykańczano je także frędzlami (Kamińska, Turnau
1966, 23). W osadach kultury Cucuteni-Trypole,
od najwcześniejszych etapów jej trwania, znane są
także przedmioty gliniane związane z tkactwem, jak
ciężarki tkackie i przęśliki (Jastrzębski 1989). Z takich stanowisk jak np.: Bernašivka, Stina i Jaltuškiv,
Cucuteni, Bilče Zlote, Petreny, Ghelăieşti pochodzą
także fragmenty naczyń glinianych z odciskami tkanin o różnych splotach (Chmielewski 2009, 272- 276;
Videiko 2008, 139).
11
Niewielu badaczy podejmowało próby rekonstrukcji ubioru ludności młodszej epoki kamienia na
terenie Europy. Wyjątek stanowi wielokrotnie opisywany (m.in.: Fleckinger 2003) tzw. Ötzi, którego ciało,
wraz z odzieżą i ekwipunkiem, odkryte zostało w Alpach w 1991 r. Jest to jak do tej pory jedyne znalezisko
pozwalające odtworzyć bardzo dokładnie odzienie
człowieka neolitycznego. Powstała też pewna liczba
publikacji dotyczących ozdób i ich rozmieszczenia na
ciele bądź ubiorze (m.in.: Kotova, Tubolcev 1995). Ponad pół wieku temu tematyce stroju w pradziejach poświęciła artykuł Janina Rosen-Przeworska (1948/49).
Odwołuje się w nim do przedstawień antropomorficznych od neolitu po wczesną epokę żelaza.
Zagadnieniu ubioru i zdobienia ciała ludności
kultury Cucuteni-Trypole poświęcone są jedynie dwa
krótkie artykuły w języku rumuńskim. Pierwszy z nich,
autorstwa Eugenia Popuşoi (1971), dotyczy dwóch
fragmentów żeńskich figurek, na których za pomocą
rycia zaznaczone zostały spódnice oraz buty. W drugiej z publikacji Ştefan Cucoş porusza zagadnienie
obuwia w kulturze Cucuteni-Trypole. Pracą szczegółowo podejmującą omawiany problem jest „Antropomorfnaâ plastika Tripol`â“ autorstwa Anny P. Pogoževej (1983). Badaczka poświęca tematowi fryzur,
ubioru oraz ozdób ludności kultury Cucuteni-Trypole
kilkustronicowy podrozdział wzbogacony zestawieniami tabelarycznymi. Wszystkie uwzględnione przez nią
zabytki pochodzą jedynie z terenów dawnego Związku
Radzieckiego, z pominięciem znalezisk rumuńskich.
Również Monah przeznacza krótki rozdział omawianej problematyce w swej rozprawie doktorskiej (1997).
Materiał źródłowy
Celem niniejszego artykułu jest próba rekonstrukcji elementów ubioru i zdobienia ciała mężczyzn
kultury Cucuteni-Trypole, a także ustalenia czy możliwe jest wychwycenie ich różnic chronologicznych
i chorologicznych.
Przedstawień męskich w plastyce antropomorficznej ludności tej kultury jest zdecydowanie mniej
niż wizerunków kobiecych, androgenicznych i bez
zaznaczonychcech płciowych, co zresztą jest charakterystyczne dla całego neolitu. Za komentarz mogą
posłużyć tu słowa Heleny Cehak (1934, 166), iż na stanowisku w Košylovcach na 100 figurek żeńskich przypadało około 10 męskich. Te drugie są również ujęte
bardziej schematycznie i rzadko posiadają ornament na
powierzchni. Podstawą źródłową niniejszego artykułu
są 83 wizerunki mężczyzn lub najprawdopodobniej
mężczyzn (określenie na podstawie analogii, gdyż brakuje dolnych partii ciała), które, zdaniem autorki, posiadają zaznaczone elementy ubioru i zdobienia ciała1.
1
Numeracja figurek od 1 do 83, umieszczonych w tabeli I, odpowiada ich numerom na rycinach.
12
Pochodzą one z dużego obszaru zajmowanego przez
ludność omawianej kultury i datowane są na fazy Cucuteni A/Trypole BI – Cucuteni B/Trypole BII, CI,
CI-CII2. Jest to większość tego typu publikowanych
zabytków. Zdaniem autorki zbiór ten dobrze obrazuje
sposób ukazywania postaci męskich z zaznaczonymi
elementami ubioru i zdobienia ciała. Asortyment
odzieży wyobrażonej na statuetkach męskich (malowideł takich brakuje całkowicie) jest bardzo ubogi
i ukazany schematycznie (Monah 1997, 228). Ubiór
stanowią przepaski diagonalne, biegnące przez prawe
lub lewe ramię, sporadycznie dwie krzyżujące się na
piersi (tabela II) oraz pasy umieszczone na biodrach
lub w talii, niekiedy zapewne z zamocowaną kieszonką na genitalia (tabela III). Wymienione fragmenty
odzienia mogły mieć znaczenie symboliczne, co nie
oznacza jednak, że pozbawione były całkowicie cech
utylitarnych. Zarówno pasy, jak i przepaski znane są
też z odkryć archeologicznych oraz z danych etnograficznych, jako elementy typowo funkcjonalne. Biorąc
pod uwagę klimat oraz przyczyny kulturowe, „codzienny” ubiór męski powinien był składać się z jakiegoś rodzaju okrycia genitaliów (posiadają je nawet
najbardziej „prymitywne” plemiona) oraz bluzy. Tego
typu odzież znana jest z odkryć archeologicznych
oraz z wizerunków ludności sąsiednich kultur.
Poniżej omówione zostaną poszczególne
elementy ubioru i rodzaje zdobienia ciała wyobrażone na męskich figurkach ludności kultury
Cucuteni-Trypole.
Przepaski diagonalne
Najczęstszym elementem męskiego ubioru tułowia, przedstawianym w plastyce antropomorficznej
ludności kultury Cucuteni-Trypole, są poprzeczne
przepaski, biegnące najczęściej przez prawe ramię.
Inne typy odzienia tej partii ciała stanowią rzadkość
i opisane zostaną poniżej. Diagonalne przepaski ukazywane były w różnej formie. Na figurkach zaznaczone są przy pomocy rycia, przy użyciu barwnika oraz
nalepianych wałeczków. W rzeczywistości wykonane
były najprawdopodobniej z kawałka skóry lub tkaniny wiązanego lub spinanego zapięciem. Najczęściej
spotykanym typem omawianego elementu stroju jest
cienki pas, w plastyce zaznaczony za pomocą rytej
linii. Widoczny jest na statuetkach z fazy późnej oraz
środkowej, głównie pochodzących ze stanowisk mołdawskich, rzadziej z ukraińskich. Przepaski, ukazane
częściowo lub w całości w formie rytych punktów
2
Datowanie faz chronologicznych kultury Cucuteni- Trypole na
podstawie „Enciklopedìâ Tripìl’skoï Civìlìzacìï” (2004, 94): Trypole A: 5400- 4700/4600 p.n.e; Trypole BI: 4600- 4400 p.n.e.; Trypole
BI- BII: 4400- 4100 p.n.e.; Trypole BII: 4100- 3700 p.n.e.; Trypole
CI: 3700- 3200 p.n.e.; Trypole CII: 3200- 2750 p.n.e. Skorelowanie faz kultury Cucuteni i trypolskiej na podstawie „Enciklopedìâ
Tripìl’skoï Civìlìzacìï” (2004, 91).
(paciorki), widnieją przede wszystkim na wczesnych
figurkach z terenu Rumunii, ale spotykane są również w okresach późniejszych na obszarze Mołdawii
i sporadycznie Ukrainy. Szerokie pasy diagonalne, zaznaczone w formie dwóch równolegle rytych linii lub
malowanego pasa, występują we wszystkich fazach
chronologicznych, przede wszystkim na figurkach
z obszaru Mołdawii, niekiedy również w Rumunii
i na Ukrainie. Przepaski, zdobione kreskami w różnych układach (mogącymi imitować realne zdobienie
w postaci malowania, wyszywania, czy splatania),
ukazane są na zabytkach z fazy Cucuteni A/Trypole BI pochodzących z międzyrzecza Seretu i Prutu.
Na jednej z figurek mołdawskich, z fazy środkowej,
przepaskę zdobią frędzle. Największe bogactwo omawianych elementów ubioru, zarówno pod względem
ilościowym, jak i zróżnicowania ikonograficznego,
widoczne jest na figurkach odkrytych w międzyrzeczu Seretu i Prutu oraz w dorzeczu Seretu (Rumunia). Na drugim miejscu plasuje się międzyrzecze
Prutu i Dniestru (Mołdawia), na trzecim zaś międzyrzecze Bohu i Dniestru oraz tereny nad górnym
Dniestrem (Ukraina). Największa liczba wyobrażeń
tej części męskiej garderoby datowana jest kolejno:
na okres Cucuteni A/Trypole BI (stanowiska rumuńskie), na fazę Cucuteni A-B/Trypole BI-BII, etap późny – Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII. Większości
poprzecznych przepasek towarzyszą inne elementy
garderoby, najczęściej w postaci pasów biodrowych.
Przepaski (tyczy się to również pasów biodrowych) wyobrażone są przede wszystkim na figurkach
datowanych na fazę Cucuteni A/Trypole BI, odkrytych na stanowiskach położonych w międzyrzeczu
Seretu i Prutu oraz w dorzeczu Seretu (Rumunia)
(tabl.: V:22-26; VI:27-33; VII:34-39; VIII:40-45;
IX:46-51; X:52-56; XI:57-63). Wynika to w dużej
mierze z faktu, iż najprawdopodobniej z przyczyn
natury religijnej (rytualnej?), w okresie tym przedstawienia męskie są liczniejsze w stosunku do etapów
późniejszych (Monah 1997, 222). Posążki te pochodzą ze stanowisk jednoczasowych (w rozumieniu
fazy chronologicznej), położonych stosunkowo blisko siebie. Średnia odległość między nimi wynosi ok.
40 km, największa zaś ok. 100 km w linii prostej. Są
to Avrămeni, Bălteni, Bârlăleşti, Bereşti, Dumeşti,
Ghelăieşti, Hăbăşeşti, Mărgineni, Obra-Voineşti,
Petricani, Răuceşti, Scânteia, Tarpeşti i Tigăneşti.
Przepaski diagonalne zaznaczone na wczesnych statuetkach z terenu Rumunii charakteryzują się dużą
różnorodnością, niezauważalną w okresie późniejszym. Bywają szerokie i wąskie, biegnące przez prawe
lub lewe ramię. Posiadają ornament w postaci rytych
w różnych układach kresek (tabl.: V:23; VI:28-30,
32, 33; VIII:42; X:54; XI:62) oraz kropek (tabl.
V:24). Niekiedy w całości wykonane są przy pomocy jednego (tabl.: VII:34; VIII:45; XI:59), dwóch
(tabl.: VII:35; XI:63) lub nawet trzech rzędów (tabl.
VII:38) wyciskanych punktów, najprawdopodobniej
imitujących paciorki. Pod względem ikonograficznym
największe bogactwo ukośnych pasów pochodzi ze
stanowisk Dumeşti i Scânteia. Nie można zasadniczo
stwierdzić, aby jakaś forma elementu stroju męskiego
była typowa tylko dla jednego ze stanowisk. Jedynie
w Dumeşti odkryte zostały statuetki z przepaskami
diagonalnymi, zdobionymi kreskami układającymi
się w rodzaj zygzaka (tabl. VI:28, 30, 33). Możliwe,
iż jest on odwzorowaniem realnych splotów rzemieni
lub tkaniny, bądź ornamentu malowanego. Jednakże pasy biodrowe wykonane w ten sposób znane są
również ze znalezisk z miejscowości Scânteia (tabl.:
X:53, 55; XI:57). Wszystkie przepaski na posążkach
męskich z Ghelăieşti (tabl. VII:34, 35) ukazane
zostały przy pomocy rytych kropek (paciorki). Elementy tego typu wyobrażone są także na zabytkach
z Răuceşti (tabl. VIII: 45) i Tigăneşti (tabl. XI:59).
Nie wydaje się więc, żeby miała tu miejsce pod względem ubioru męskiego, regionalizacja na poszczególnych wczesnych stanowiskach omawianego obszaru.
Przedstawiona sytuacja wynika zapewne ze stanu
zachowania artefaktów oraz stanu badań w omawianym regionie.
W fazie Cucuteni A-B/Trypole BI-BII figurki
ukazujące mężczyzn z przepaskami diagonalnymi
pojawiają się na stanowiskach położonych w międzyrzeczu środkowego Prutu i Dniestru (dzisiejsza Mołdawia) oraz w międzyrzeczu Bohu i Dniestru i nad
górnym Dniestrem (Ukraina). Głównie są to statuetki pochodzące z miejscowości Iablona (tabl.: I:1,
2, 4, 5; II:6-9) nad Răutem, położonej dość blisko
omawianych wyżej stanowisk z wczesnymi artefaktami. Na niektórych z nich, jak na przykład Ghelăieşti,
osadnictwo trwało nadal, jednak brakuje tam posążków analogicznych do wcześniejszych. Przepaski
znane z Iablony są dość różnorodne. Niektóre z nich
posiadają frędzle (przedstawione w formie rytych kresek – tabl. II:6) lub paciorki przy krawędziach (tabl.
I:2). Bywają wąskie lub szerokie, biegnące przez prawe lub lewe ramię (w jednym przypadku przez oba
– tabl. I:4). W dwóch przypadkach pod prawą pachą
widoczne jest wiązanie zaznaczone w formie dwóch
zwisających końcówek (tabl.: I:2; II:7). Jednakże
w omawianym okresie chronologicznym figurki męskie z zaznaczonymi elementami odzienia występowały również w Rakovcu (tabl. III:11-13) nad Dniestrem i w Polivanov Jar II (Mołdawia) (tabl. III:10)
oraz na stanowiskach ukraińskich zajmowanych
przez ludność omawianej kultury. Są to: Šipenci nad
Dolnym Dniestrem (tabl. XIII:73), Krutoborodinci
na Podolu południowo-wschodnim (tabl. XIII:71)
i Medveža, położona w międzyrzeczu Prutu i Dniestru (tabl. XIII:72). Z wyjątkiem znaleziska z Šipenci
(tabl. XIII:73), statuetki odkryte na terenie Ukrainy
ukazane mają jedynie przepaski biegnące przez prawe ramię wyobrażone w postaci pojedynczej cienkiej
13
linii. Natomiast przepaski widniejące na glinianych
postaciach męskich ze stanowisk mołdawskich mają
zróżnicowaną formę.
Z fazy Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII
znane są męskie przedstawienia z ukazanymi przepaskami oraz pasami biodrowymi, pochodzące ze
stanowisk położonych nad Seretem (Mărgineni),
po Maidanieckie nad Bohem. Jednakże ich liczba
ewidentnie maleje (Monah 1997, 223). Pogłębia się
schematyzm przedstawień elementów garderoby, który pojawił się już w okresie poprzednim. Wszystkie
statuetki ze stanowisk mołdawskich (tabl. III:14;
IV:15-19) i większości ukraińskich (tabl. XIV:74,
76) posiadają przepaski biegnące przez prawe ramię,
zaznaczone w formie pojedynczej lub podwójnej
linii bez zdobień. W przypadku dwóch figurek rumuńskich i jednej mołdawskiej diagonalne pasy ukazane zostały za pomocą rytych kropek (tabl. V:21;
XIII:70). W jednym przypadku element ten opasuje
postać przez lewe ramię. Taki rodzaj przepasek typowy jest dla znalezisk z obszarów dzisiejszej Rumunii.
Z niesprecyzowanego bliżej miejsca w Mołdawii pochodzi figurka z kolistym zapięciem pasa diagonalnego (lub sakiewką?), umieszczonym pod lewą pachą
(tabl. III:14). Identyczny element widnieje na późnej
figurce z Fălticeni (Rumunia) (tabl. XII:67).
Pasy biodrowe
Jedynym elementem odzieży, zaznaczonym na
dolnych partiach figurek męskich, są różnego rodzaju
pasy.
Najczęściej przedstawiany jest pas szeroki, zdobiony kreskami rytymi w różnych układach. Elementy takie wyobrażone są jedynie na posążkach z obszaru Rumunii, datowanych na fazę Cucuteni A/Trypole
BI. Kolejnym, pod względem częstotliwości pojawiania się na statuetkach jest wąski pasek. Znane są one
z figurek ukraińskich, mołdawskich i rumuńskich,
a okres ich występowania obejmuje fazę środkową
oraz późną istnienia omawianej kultury. Szeroki pas
w formie dwóch równoległych linii rytych lub namalowanego pasma pojawia się na wczesnych figurkach
rumuńskich oraz odkrytych w Mołdawii i na Ukrainie, datowanych na etapy późniejsze. Pasy zdobione paciorkami, zaznaczonymi jako ryte punkty lub
w całości z nich wykonane, widnieją na statuetkach
rumuńskich z fazy Cucuteni A/Trypole BI oraz mołdawskich i rumuńskich datowanych na etap kolejny.
Chronologiczne i terytorialne zróżnicowanie
w występowaniu pasów biodrowych na męskich figurkach, kształtuje się identycznie jak w przypadku
przepasek diagonalnych.
Pasy, podobnie jak i omawianej wyżej przepaski
diagonalne, przedstawione są głównie na figurkach
datowanych na fazę Cucuteni A/Trypole BI odkrytych na stanowiskach z międzyrzecza Seretu i Prutu
oraz z dorzecza Seretu (Rumunia) (tabl.: V:22-26;
14
VI:27-33; VII:34-39; VIII:40-45; IX:46-51; X:52-56;
XI:57-63). Pasy te charakteryzują się dużą różnorodnością, która zanika w okresie późniejszym. Największe bogactwo tych elementów można zaobserwować
na znaleziskach ze stanowisk Dumeşti (tabl. VI:2733) i Scânteia (tabl. X:53, 55; tabl. XI:57). Tamtejsze
pasy biodrowe zdobione są kreskami rytymi w różnych układach. Możliwe, iż są one odwzorowaniem
realnych splotów rzemieni lub tkaniny bądź ornamentu malowanego. Pasy na posążkach z Ghelăieşti
(tabl. VII:34, 35), Răuceşti (tabl. VIII:45), Tigăneşti
(tabl. XI:59) i Obârşia (tabl. VII:38) ukazane zostały
przy pomocy wyciskanych punktów (paciorki).
Na posążkach z fazy Cucuteni A-B/Trypole BI-BII znalezionych na Ukrainie omawiane elementy
odzienia wyobrażone są za pomocą jednej rytej kreski
z, niekiedy zaznaczoną, kieszonką na genitalia (tabl.
XIII:71, 72). Zaś pochodzące ze stanowisk mołdawskich są przedstawiane różnorodnie (tabl.: I:2,
3; II:9; III:10-13). Jedynym rumuńskim zabytkiem
tego typu, datowanym na fazę środkową, jest figurka
z Drăguşeni (tabl. XII:64). Posiada ona szeroki pas
zobrazowany za pomocą nalepianego w talii wałeczka, zdobionego rytymi punktami. Identyczne elementy zaznaczone mają statuetki z Rakovca (tabl. III:11,
12) oraz Iablony (tabl. I:3) w Mołdawii. Co ciekawe,
wspomniane stanowiska położone są stosunkowo
daleko od siebie, Iablona leży pomiędzy Drăguşeni
a Rakovcem, oddalona jest od tego pierwszego o ok.
100 km w linii prostej.
W fazie Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII
wyraźnie widoczna jest tendencja zniżkowa w występowaniu figurek męskich z widocznymi elementami
stroju (Monah 1997, 223). Zauważalne jest nadal,
obecne już w okresie wcześniejszym, uproszczenie
omawianych elementów garderoby. Pas biodrowy, zaznaczony na późnym posążku męskim pochodzącym
z Rumunii, wykonany został w formie dwóch rzędów
wyciskanych punktów imitujących paciorki (tabl.
XIII:70). Pozostałe pasy, widoczne na figurkach
rumuńskich (tabl. XII:65, 67) i ukraińskich (tabl.:
XIV:74, 77; XV:79, 80), wyobrażone są za pomocą
pojedynczej rytej linii. Natomiast duży kolisty element nalepiony przy pasie, na lewym biodrze, późnego mołdawskiego posążka, zapewne imituje sakwę
(tabl. IV:20).
Rozważając zagadnienie łączenia ze sobą pewnych części ubioru męskiego, stwierdzić możemy, iż
dobieranie elementów nie było przypadkowe. Jeżeli
przepaska diagonalna posiada ornament, jak ma
to miejsce na przykład na zabytkach z Dumeşti, to
najczęściej identyczny motyw zdobniczy powtórzony
jest na pasie okalającym biodra (tabl. VI:28-30, 32,
33). Również przepaski „wykonane” z paciorków
ukazane są w obecności takich pasków lub ewentualnie szerokich pasów zdobionych naszytymi koralikami (tabl.: I:2; III:11; VII:34, 35, 38; VIII:45;
XI:59, 60; XIII:70). Podobieństwa między poprzecznymi przepaskami, a pasami biodrowymi wyobrażonymi na figurkach męskich, odzwierciedlają się także
w technice wykonania. W większości przypadków
jest ona taka sama, jeśli przepaska zaznaczona jest
za pomocą cienkiej linii rytej, to i pasek wykonany
jest taką linią.
Nietypowe elementy ubioru
Na kilku figurkach męskich ludności kultury
Cucuteni-Trypole przedstawione zostały inne, poza
diagonalnymi przepaskami i pasami, elementy ubioru
i zdobienia ciała. Wczesna (Cucuteni A/Trypole BI)
statuetka ze stanowiska Scânteia na klatce piersiowej
ma wyryty esowaty w kształcie element połączony
z przepaską diagonalną (tabl. XI:57). Na przedstawieniu z Rakovca, datowanym na fazę środkową
(Cucuteni A-B/Trypole BI-BII), widocznych jest 12
kuleczek nalepionych na torsie, najprawdopodobniej
imitujących ozdoby naszyte na odzież (tabl. III:13).
Ulokowane są one po 6 z obydwu stron cienkiej
przepaski diagonalnej. Naszyte w dwóch poziomych
rzędach na górną część stroju paciorki zaznaczone
są również na wczesnej statuetce z Tigăneşti (tabl.
XI:61). Na figurce z Tarpeşti (tabl. XI:58) postać
męska ma zapewne zaznaczoną, zdobioną paciorkami, kieszonkę na genitalia. Na późnym (Cucuteni B/
Trypole BII, CI, CI-CII) posążku ukraińskim punkty
(paciorki?) wyryte zostały dookoła genitaliów (tabl.
XV:82). Kolejną nietypową częścią odzieży męskiej
jest bluza (?) namalowana na figurce z Mǎrgineni,
pochodzącej z etapu Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII (tabl. XIII:69). Ubiór ten przypomina sukienki
kobiecych posążków lub malowideł na naczyniach
odkrytych w Rumunii. Pokazany jest, tak jak one,
za pomocą malowanych linii półkolistych lub (na
plecach) schodzących się w trójkąt. Bluzka posiada
również wyryty półokrągły dekolt, zaś przez tors
biegnie poprzeczny pas, który mógł być wykonany
z paciorków. Na statuetce z Bălteni (tabl. V:23) nad
pasem biodrowym, ozdobionym ukośnymi kreskami,
widnieje podobny element umieszczony na wysokości talii. Ze względu na fragmentaryczne zachowanie
zabytku niemożliwe jest stwierdzenie czy pas ten był
elementem samodzielnym, czy fragmentem, np. bluzy. Podobnie jest w przypadku nietypowej statuetki
z Bereşti, również datowanej na etap wczesny (tabl.
V:25). Ze względu na stan zachowania znaczenie poziomej linii wyrytej dookoła talii figurki jest niejasne.
Niezrozumiała jest również funkcja dwóch pionowych kresek widocznych na plecach figurki z Košyloviec (tabl. XIV:76), być może stanowiły one element
przepaski diagonalnej. Nietypowy, zdobiony pionowymi kreskami, pas, najprawdopodobniej biegnący
pod męskimi genitaliami, ukazany został na figurce
z Mărgineni (Rumunia) datowanej na fazę Cucuteni
A/Trypole BI (tabl. VII:37).
Znany jest jeden męski posążek, na którym
widoczny jest trudny w interpretacji detal w postaci podwójnych linii rytych w okolicach kolan (tabl.
VIII:41). Układają się one w kształt trójkąta skierowanego wierzchołkiem do dołu. Paski okalające nogi
w okolicy kolan to częsty detal, przedstawiany najczęściej za pomocą barwnika, na kobiecych figurkach
z fazy środkowej oraz późnej. Najwięcej tego typu
znalezisk pochodzi z Ukrainy, ale znane są również
takie posążki rumuńskie i mołdawskie. Omawiany
element stroju właściwie zawsze występuje w obecności butów sięgających za kostkę, kiedy jest to możliwe
do stwierdzenia przy dobrym stanie zachowania figurek. W przypadku żeńskiej figurki ze stanowiska Lomačincy widać, iż ewidentnie stanowi z nimi całość.
Przypuszczać można, że owe paski miały znaczenie
funkcjonalne – „podtrzymywały” obuwie. Niestety na
innych figurkach, być może ze względu na schematyzm wizerunków, nie zostały zaznaczone łączenia
pomiędzy butami, a paskami pod kolanami. Możliwe
również, że pełniły one rolę wyłącznie ozdobną czy
inną, której nie potrafimy określić.
Jedyne w swoim rodzaju elementy odzienia ukazane zostały na dwóch późnych statuetkach ze stanowiska Maidanieckie (tabl. XV:79, 80). Przedstawiono je w formie dwóch pionowych linii usytuowanych
od ramion wzdłuż tułowia, być może są to rozchylone
poły ubrania lub naszyjnik.
Ozdoby
Poza wspomnianymi już wyżej „paciorkami”
naszywanymi na odzież (tabl. III:13; XI:58, 61)
w omawianym zbiorze można wskazać także inne
elementy, które można określić jako przedstawienia
ozdób. Ozdoba szyi, wyobrażona za pomocą nalepionego wałka, widoczna jest na wizerunku męskim
z naczynia odkrytego w miejscowości Scânteia (tabl.
IX:47). Zaś naszyjnik, ukazany jako półkolista ryta
linia, widnieje na późnym posążku z Cucuteni (tabl.
XII:66). Postać hermafrodyty z miejscowości Krutoborodinci posiada cztery takie linie wyryte na szyi
(tabl. XIII:71). Być może okrągły wisior wyobrażony
został na figurce z Šipenci (tabl. XIII:73). Na wspomnianych wyżej dwóch statuetkach ze stanowiska
Maidanieckie (tabl. XV:79, 80) za pomocą pionowych linii rytych zaznaczono ozdoby lub rozchylone
poły ubrania.
Ze względu na bardzo niewielką liczbę grobów
ludności kultury Cucuteni-Trypole oraz na ich późne datowanie, odtworzenie sposobu noszenia ozdób
jest dodatkowo utrudnione. Znanych jest kilka depozytów – „skarbów”, składających się między innymi
z biżuterii. Z takiego właśnie depozytu, odkrytego
w miejscowości Brad, pochodzi długi sznur owalnych wygładzonych paciorków wykonanych z zębów
oraz rurkowatych paciorków z kości jelenia. Podobne paciorki również wchodziły w skład „skarbu”
15
z Hǎbǎşeşti oraz Izvoare i Carbuna. Z Horodnicy
znamy natomiast owalne, przewiercone na dłuższej
osi, paciorki wykonane z muszli Spondylus. Z tego samego surowca zrobione zostały tarczkowate ozdoby
z czterema lub dwoma otworami, które najprawdopodobniej naszywano na odzież, zaś w miejscowości
Carbuna odkryto bransolety. Ze „skarbów” z Carbuny oraz z Brad pochodzą bransolety miedziane,
a także, zdobione odciskanymi kropkami, koliste
tarczki miedziane z otworami. Najprawdopodobniej
są to wisiory – „amulety”, takie jak ukazane niekiedy na żeńskich posążkach omawianej kultury (Beldiman, Sztancs 2007). Na wielu (głównie żeńskich)
statuetkach widoczne są również przekłute na wylot
dziurki w uszach. Najprawdopodobniej pierwotnie
umieszczano w nich kolczyki. Analogiczne otworki
znane są z figurek ludności kultur Gumelniţa i Vinča
(Dumitrescu 1968, fig. 59, 85, 87, 88, 93, 95). Zaś
srebrne i miedziane kolczyki – kółeczka odkryte zostały w grobach, pokrewnej z Cucuteni-Trypole, kultury Usatowo (Patokova 1979).
Fryzury i nakrycia głowy
Głowy męskich figurek kultury Cucuteni-Trypole najczęściej mają formę dyskoidalną, z nosem
zaznaczonym w formie biegnącego przez środek
grzebienia oraz (często) z zagłębieniami imitującymi oczy. Stosunkowo często głowy mają kształt walcowaty, z ukształtowanym schematycznie nosem.
W plastyce omawianej kultury bardzo rzadko postać
ludzka jest ukazywana w sposób realistyczny, a męskich przedstawień tego rodzaju jest wyjątkowo mało.
Dlatego też nieznane są ewidentnie męskie wizerunki
(w przeciwieństwie do żeńskich), z których można
by wnioskować o sposobie uczesania. Realistyczna
męska figurka z Cucuteni (tabl. XII:66) nie ma w żaden sposób zaznaczonej fryzury. Wyjątek stanowi
ukraiński zabytek ukazujący głowę z zaczesanymi do
tyłu pasmami włosów, zaś dziurki na jej brodzie, być
może wyobrażają zarost (tabl. XV:83). Realistyczna
figurka, zachowana od pasa w górę, pochodząca z Kalagarivki (Cucuteni B/Trypole BII-CI) ma wymodelowane nakrycie głowy (tabl. XIV:75). Ma ono kształt
owalny, spłaszczony z dwóch stron, utworzony przez
biegnący przez środek rodzaj grzebienia z przewierconymi otworami. Analogiczne przedstawienie pochodzi z Košyloviec (tabl. XIV:78). Podobne nakrycie
głowy, choć pozbawione krawędzi z otworami, ukazane zostało na (prawdopodobnie) męskiej figurce
odkrytej na stanowisku Molodieckie II (tabl. XV:81).
Tego typu nakrycia głowy wiążą się ewidentnie z fazą
późną na północnym obszarze zajmowanym przez
ludność kultury Cucuteni-Trypole. Jednakże podobne elementy, jak te wymodelowane na figurce z Molodieckie II, widnieją na niektórych statuetkach kultury
Gumelniţa (Dumitrescu 1968, fig. 85) zajmującej
tereny na południe od omawianego kompleksu.
16
Obuwie
Wyobrażenia butów na zabytkach przypisywanych ludności kultury Cucuteni-Trypole są niezmiernie rzadkie. Nieznane są figurki męskie z zaznaczonym obuwiem. Widnieje ono na figurkach żeńskich
oraz prawdopodobnie żeńskich, pochodzących z całego obszaru i wszystkich faz chronologicznych omawianej kultury. Jednak najwięcej z nich datowanych
jest na okres Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII.
Także w fazie późnej odnotowano największa różnorodność typów obuwia. Możemy wyróżnić ich trzy
podstawowe rodzaje są to: długie buty, występujące
w różnych wariantach, płytkie półbuty oraz sandały.
Najpopularniejszym modelem jest obuwie sięgające
za kostkę. Na podstawie danych etnograficznych,
a także nielicznych znalezisk archeologicznych, takich jak buty Ötzi’ego – człowieka z lodowca, czy
staroegipskie sandały, stwierdzić możemy, iż buty wykonywane były przede wszystkim ze skóry, zarówno
zwierząt hodowlanych, jak i dzikich. Używane mogły
być także materiały pochodzenia roślinnego typu
kora czy łyko i być może także tkanina.
Podsumowanie
Reasumując, ubiór tułowia posiada 57 (69%)
omawianych męskich statuetek wiązanych z ludnością kultury Cucuteni-Trypole, na 12 (14%) ukazano
nagi tors, w pozostałych przypadkach górne partie
figurek nie zachowały się. Najpopularniejszym elementem wyobrażonym na górnych partiach ciała
przedstawień męskich są diagonalne przepaski biegnące przez prawe ramię (70% zbioru), na drugim
miejscu plasują się przepaski opasujące postać przez
ramię lewe (30%), inne elementy stanowią rzadkość.
Ubiór dolnych partii ciała, widoczny na 58 figurkach,
stanowią pasy biodrowe (70% omawianego zbioru),
jedynie 7 figurek jest ich pozbawionych (8%), jednocześnie mając zaznaczone elementy stroju górnych
partii ciała. W przypadku pozostałych 22% dolne
partie statuetek nie zachowały się.
Największa liczba męskich przedstawień z zaznaczonymi elementami ubioru pochodzi ze stanowisk rumuńskich, ulokowanych w międzyrzeczu
Seretu i Prutu oraz na lewym brzegu Seretu, czyli
z najbardziej na południe wysuniętego obszaru zajmowanego przez ludność kultury Cucuteni-Trypole.
Na drugim miejscu plasują się znaleziska z Mołdawii
(międzyrzecze Prutu i Dniestru), zaś najmniejsza
ich liczba odkryta została na Ukrainie (głównie nad
górnym Dniestrem). Widoczna jest tendencja, iż im
dalej na północ, tym rzadziej spotykane są męskie
figurki, a w szczególności te z widocznym odzieniem.
Na północ od Dniestru zaobserwować można
również tendencje upraszczania formy przepasek diagonalnych i pasów ukazywanych w plastyce figuralnej.
Największą liczbę statuetek męskich z zaznaczonymi
elementami ubioru odkryto na obszarze Rumunii
i są one datowane na fazę wczesną. Przepaski oraz
pasy biodrowe wyobrażone na owych figurkach charakteryzują się dużą różnorodnością formy. Istotny
jest fakt, że ze stanowisk rumuńskich datowanych
na okresy środkowy i późny pochodzi znikoma część
tego rodzaju artefaktów, natomiast pojawiają się one
na obszarach wysuniętych dalej na północ, aż po
Dniepr. W kolejnych etapach chronologicznych elementy ubioru męskiego stają się mniej różnorodne.
Wyjątkiem są znaleziska z bogatego w ciekawe statuetki, położonego nad Răutem, stanowiska Iablona
(Cucuteni A-B/Trypole BI-BII). Z czasem posążki
męskie, a w szczególności te z zaznaczonymi elementami odzienia, stają się coraz rzadsze. Monah,
zapewne słusznie, dopatruje się w tej tendencji zmian
w wierzeniach oraz obrządku religijnym (1997, 222).
Zdaniem autorki niniejszego tekstu mniejsza liczba
tego typu zabytków na danym obszarze i w określonym czasie oraz malejąca różnorodność form elementów ubioru męskiego, są tendencjami w plastyce
ludności kultury Cucuteni-Trypole. Można więc zakładać, że brak przedstawień pasów biodrowych (czy
też przedstawianie tylko ich form najprostszych) na
statuetkach z terenu Ukrainy nie musi być związany
z ubóstwem ubioru na tych terenach, a jedynie ze
sposobem ich prezentacji w plastyce.
Pas zdaje się być jednym z najstarszych i najpopularniejszych elementów garderoby. Mógł on pełnić
funkcję użytkową (podtrzymywanie ubioru, przepaski zakrywającej genitalia, do przytroczenia broni lub
sakwy itp.) oraz symboliczną – prestiżową. Skórzany
pas szerokości ok. 5 cm i długości ok. 2 m) owinięty
dwa razy wokół bioder i związany stanowił fragment
ubioru Ötzi’ego (www.archeologiemuseum.it). Pasy
wykonane ze skóry oraz tkaniny znane są z duńskich
znalezisk grobowych z epoki brązu (Boucher 2003,
26). Zdobiony, szeroki pas posiada posążek tzw.
„boga z sierpem” przypisywany ludności kultury Tiša
(Titov, Erdeli 1980, ris. 214). Nadežda S. Kotova oraz
Oleg V. Tubol’cev (1999, ryc. 2- 5) zrekonstruowali
odzież neolityczną na podstawie znalezisk grobowych z terenu Ukrainy. Zarówno ludność kultury
kiowsko-czerkaskiej, jak i azowo-dnieprowskiej czy
dolnodońskiej posiadała zdobione pasy. Ze źródeł
etnograficznych również wnioskować możemy o starożytności oraz popularności okrycia genitaliów,
jakim jest przepaska biodrowa: przepaska lędźwiowa
z kawałka materiału lub skóry, przeciągnięta między
udami i przytrzymana kawałkiem sznurka opasującego
biodra, należy do typów najpospolitszych. Spotkaliśmy
się z nią u Negrytów i Pigmejów, ale rozpowszechniona
jest niemal na całym świecie (…) (Birket-Smith 1974,
219). Pas symbolizuje potęgę, siłę, odwagę, waleczność,
obronę, przygotowanie do czynu, bezpieczeństwo, cnotę,
płodność, sprawiedliwość, prawdę, wiarę (…) słomiany
pas – urodzaj płodność (…) pas Thora, skandynawskiego boga burzy, urodzaju i rodziny – podwajał
jego straszliwą moc (…) (Kopaliński 1999, 301-303).
Można sądzić, iż zwyczaj ukazywania pasów w męskiej plastyce figuralnej ludności kultury Cucuteni-Trypole, wywodzi się z kultur neolitycznych Europy
południowo-wschodniej, takich jak Gumelniţa, Hamangia, Tiša, Butmir, czy Vinča (Jastrzębski 1989,
67). Natomiast, co do przepasek diagonalnych, to
tego typu elementy znane są również ze statuetek kultury Černavoda II oraz Butmir (Zakościelna 2008,
ryc. 6:2, 3), a także z menhiru odkrytego w Bretanii
(Boucher 2003, 27, ryc. 22). Przepaski diagonalne
mogły służyć do zatykania za nie sztyletów. Sztylety
krzemienne, ułożone na piersi, znajdowane są w grobach typu sofijewskiego (Videiko 2008, 196) oraz
kultur Hamangia, Warna czy lubelsko-wołyńskiej
(Zakościelna 2008, 586-588). Ich metalowe odpowiedniki odkryte zostały przy pochówkach kurhanowych kultury Usatovo (Patokova 1979, 49). Na
wizerunkach ludności kultury Cucuteni-Trypole takie
sztylety nie widnieją, nie wyklucza to jednak takiej
właśnie funkcji owych elementów ubioru. Pogoževa
(1983, 125) zaś dopatruje się w przepaskach diagonalnych symbolu przynależności do stanu duchownego lub wyróżnika socjalnego, szukając analogii
z bramińskimi przepaskami kapłańskimi.
Liczący jedynie 83 egzemplarze zbiór męskich
lub zapewne męskich figurek powstałych w kręgu
kultury Cucuteni-Trypole dostarcza niezwykle istotnych danych do rekonstrukcji, przynajmniej części,
stroju męskiego ludności tej kultury. To rzadko poruszane zagadnienie wydaje się nieść szereg informacji
związanych z funkcjonowaniem ówczesnych społeczności, zarówno w aspekcie kultury materialnej jak
i symbolicznej.
Dział Archeologii
Muzeum Warszawy
Doktorantka w Instytucie Archeologii
i Etnologii PAN
17
LITERATURA:
Beldiman C., Sztancs D. M.
2007 Depozitele de obiecte de prestigiu apartimând
culturii Cucuteni, Materiale si Cercetari
Arheologice 11, 33-74.
Berlescu N.
1964 Plastica cucuteniana din vechile colectii ale
Muzeului de istorie a de Moldovei, Arheologia
Moldovei II-III, 67-104.
Birket- Smith K.
1974 Ścieżki kultury, Warszawa.
Borziac I., Sorochin V.
2001 Plastica antropomorfă din aşezarea cucuteniană Iablona I, jud. Bălţi, Memoria Antiquitatis 22, 115-136.
Boucher F.
2003 Historia mody. Dzieje ubioru od czasów prehistorycznych do końca XX w., Warszawa.
Cehak H.
1934 Plastyka neolitycznej kultury ceramiki malowanej w Polsce, Światowit 14, 166-244.
Cucoş S.
1971 Reprezentari de incaltaminte In plastica cucuteniana de la Ghelaieşti (jud. Neamt), Memoria
Antiquitatis 3, 65-77.
Chmielewski T. J.
2009 Po nitce do kłębka. O przędzalnictwie i tkactwie
młodszej epoki kamienia w Europie Środkowej,
Warszawa.
Dumitrescu H.
1960 Antropomorfnye izobraženiâ na sosudah iz
Traâna, Dacia 4, 31-52.
Dumitrescu V.
1954 Hăbăşeşti, Bucureşti.
1968 L’art neolithique en Roumanie, Bucarest.
Dumitroaia G.
1985 Plastica antropomorfa din Cezarea cucuteniană
die la Rauceşti-“Munteni”, Memoria Antiquitatis 17, 21-42.
Nowochatko L. M. (red.)
2004 Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï, Kiev.
Fleckinger A.
2007 Ötzi, the Iceman, Bolzano.
Jastrzębski S.
1989 Kultura Cucuteni-Trypole i jej osadnictwo na
Wyżynie Wołyńskiej, Toruń.
18
Kamińska M., Turnau A. (red.)
1966 Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich
do końca XVIII w., Warszawa- Wrocław- Kraków.
Kopaliński W.
1990 Słownik symboli, Warszawa.
Kotova N. S., Tubol’cev O. V.
1999 Rekonstrukciâ pogrebalnoj odeždy neolitičeskogo naseleniâ Ukrainy, Rossijskaâ Arheologiâ 3, 22-34.
2009 Kultura Cucuteni. Sztuka i religia, Suceava.
Mantu C-M.
1993 Plastica antropomorfă a aşezării Cucuteni A3
de la Scânteia (jud. Iaşi), Arheologia Moldovei 16, 51-67.
Monah D.
1997 Plastica antropomorfă a culturii Cucuteni-Tripolie, Piatra-Neamt.
Movša T. G.
1973 Novì danì pro antropomorfnu realìstičnu plastiku Tripillâ, Arheologiâ 11, 3-21.
Patokova E. F.
1979 Usatovskoe poselenie i mogil`niki, Kiev.
Pogoževa A. P.
1983 Antropomorfnaâ plastika Tripol`â, Novosybirsk.
Popova T. A.
2003 Polivanov Jar, Sankt-Petersburg.
Popuşoi E.
1971 Aspecte de elementelor Vestimentare In plastica
de la Igeşti com. Blăgeşti (jud. Vaslui), Carpica
IV, 89-94.
Rosen-Przeworska J.
1948/49 Społeczna funkcja odzieży, Światowit 20,
297-310.
Titov W. S., Erdeli J.
1980 Arheologiâ Vengrii. Kamennyi Vek, Moskva.
Videiko M.
2008 Nevìdoma Ukraïna, Kiev.
Zakościelna A.
2008 Wiórowce – sztylety jako atrybuty pozycji społecznej mężczyzn kultury lubelsko-wołyńskiej,
[w:] Bednarczyk J., Czebreszuk J., Makarowicz P., Szmyt M. (red.), Na pograniczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane prof. Aleksandrowi
Kośko w 60. rocznicę urodzin, Poznań, 577-591.
ZUZANNA RÓŻAŃSKA-TUTA
A contribution to research into the clothing and body ornaments
of the Cucuteni-Tripolye population on the basis of male representations
Summary
The paper is an attempt to reconstruct elements
of male clothing and body ornamentation in the Cucuteni-Tripolye culture and to identify chronological
and chorological differences in that respect. The
interpretation and identification have been based on
eighty-three figurines representing men from the Cucuteni-Tripolye culture. Despite a limited number of
the sources, the subject, seldom discussed by Stone
Age archaeologists, may bring valuable information
about Stone Age communities, in terms both of
material and of symbolic cultures.
Elements of clothing and ornamentation
used in the Cucuteni-Tripolye culture can partly be
reconstructed on the basis of numerous figurines
or anthropomorphic motifs painted on vessels,
though reconstruction of the clothing is complicated by the advanced stylisation of most images. In
Cucuteni-Tripolye sculpture, male figurines were
definitely outnumbered by female ones; they were
also more schematic and rarely ornamented on the
surface. The representations discussed here come
from a vast area taken up by the Cucuteni-Trypolye
population and are dated to the phases: Cucuteni A/
Tripolye B1–Cucuteni B/Tripolye BII, CI, CI–CII.
They constitute the majority of the published material of this kind and, in my view, show adequately
the method of depicting men and elements of their
clothing or body ornaments.
The clothing represented in the male figurines
was schematic and of rather limited range (Monah
1997, 228). It consisted of a diagonal band running
down the right or the left shoulders, occasionally
of two diagonal bands intersecting at the chest (Table II), and of a belt worn around the hips or the
waist, probably with a cache-sexe attached to it in
some cases (Table III). Those bands and belts were
rendered with various techniques, e.g. with engraving, painting or plastic application, and in diverse
forms, from simple ones, limited to single lines, to
more complicated ones, with ornaments or depicted
as incised points (beads). The elements of clothing
certainly had a symbolic meaning, which does not
mean that they served no practical purpose. Such
belts and bands are also known from excavations and
ethnographic data which show them as typically functional items. Several male figurines produced by the
Cucuteni-Tripolye culture depict other elements of
clothing and body ornamentation as well, e.g. beads
sewn on the clothes, neck ornaments or headgear.
The most numerous male figurines with elements
of clothing come from Romanian sites located between
the Seret and the Prut rivers and on the left bank of
the Seret, i.e. in the most southward area inhabited
by the Cucuteni-Tripolye population. Many figurines
have also been uncovered in Moldova, between the
Prut and the Dniester rivers, while the fewest artefacts
of that type have been recorded in Ukraine, mainly on
the upper Dniester. This indicates that the number of
male figurines, especially those with depicted elements
of clothing, decreased in a northward direction. Moreover, it seems that the form of the diagonal bands and
the belts tended to be simplified north of the Dniester.
The largest number of male figurines with elements
of clothing has been uncovered in Romania and
dated to the early phase of the culture; all bands and
belts depicted in those artefacts showed a variety of
forms. In contrast, few such representations have been
found at Romanian sites dated to the later periods,
while figurines of that type have been documented in
more northward areas, as far as the Dnieper. In the
next chronological stages, depicted elements of male
clothing were less varied, with the exception of the
Iablona site on the Răut (Cucuteni A–B/ Tripolye BI–
BII), containing many interesting finds. In time, male
figurines, particularly those with represented elements
of clothing, became less and less frequent.
Translated by Anna Skucińska
19
20
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
kraj
Rakovec
Rakovec
Polivanov Jar II
Iablona
Iablona
Iablona
Iablona
Iablona
Iablona
Iablona
Iablona
Iablona
stanowisko
lokalizacja znalezisk
1
L.p.
–
–
-
-
-
-
-
-
głowa
–
–
-
-
-
szyja
sz.pas orn.kr.
sz.przep.diag. p.ram.orn.
kres
M?
M?
M
w.pas+kiesz.na
genitalia[?]
sz.pas orn.kr.
M?
M?
M?
M?
M?
M?
M
M?
M?
płeć
sz.pas
–
-
2 przep.diag. z pac.l.ram.
w.przep.diag. p.ram.
sz.przep.diag. p.ram.
w.przep.diag. l.ram.
w.przep.diag. l.ram. +wiąz.
pod pachą
w.przep.diag. p.ram.+fr.
-
-
w.przep.diag. p.ram.z
tyłu2skrzyżowane pasy
sz.przep.diag. p.ram.
sz.pas orn.kr.w talii
sz.pas orn.kr.
w.przep diag. l.ram.+ wiąz.
pod p.pachą+pac.
-
-
pas, biodra i nogi
sz.przep.diag. p.ram.
tułów
umiejscowienie elementów ubioru i zdobienia ciała na figurkach
R – kr.;
N – w.
R – l.,kr.;
N – w.
R – l.
M – p.
R – l.
R – l.
R – l.
R – l.
R – l.
R – l.,kr.
R – l.,kr.;
N – w.
M – p.
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
technika
faza chronologiczna
wykonania
Monah 1997, fig.119 – 15
Monah 1997 , fig.119 – 13
Popova 2003 , ric.105-2
Borziac, Sorochin 2001,
fig.3-5
Borziac, Sorochin 2001,
fig.3-1
Borziac, Sorochin 2001,
fig.4-2
Borziac, Sorochin 2001,
fig.8-4
Borziac, Sorochin 2001,
fig.8-1
Borziac, Sorochin 2001,
fig.8-5
Borziac, Sorochin 2001,
fig.8-3
Borziac, Sorochin 2001,
fig.8-7
Borziac, Sorochin 2001,
fig.3-3
bibliografia
Table I. Male figurines produced by the Cucuteni-Tripolye population discussed in the text.
Abbreviations in Table 1:region: M – Moldova, R – Romania, U – Ukraine; the head, the neck: otw. – holes, n. – necklace, dek. – neckline, okr. – round; the torso; the waist, hips and legs:
c. – narrow, gr. – thick, przep. diag. – diagonal band, p. – right, l. – left, ram. – shoulder, orn. – ornament, pac. – beads, fr. – fringe, kres. – strokes, kr. – dots, bl. – shirt, końc. – ending,
kiesz. – cache–sexe; gender: M – male, M? – probably male, M/K – hermaphrodite; technique: M – painting, R – engraving, N – plastic application, l – lines, w. – rolls, kul. – knobs
Tabela I. Zestawienie figurek męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole użytych w tekście.
Skróty użyte w tabeli I: obszar: M – Mołdawia, R – Rumunia, U – Ukraina; głowa, szyja: otw. – otwory, n. – naszyjnik, dek.– dekolt, okr.– okrągły; tułów; pas, biodra i nogi: c. – cienka/i,
gr. – gruba/y, przep. diag. – przepaska diagonalna, p. – prawa/e, l. – lewa/e, ram. – ramię, orn. – ornament, pac. – paciorki, fr. – frędzle, kres. – kreski, kr. – kropki, bl. – bluza,
końc. – końcówka, kiesz. – kieszonka; płeć: M – mężczyzna, M? – prawdopodobnie mężczyzna, M/K – hermafrodyta; technika: M – malowanie, R – rycie, N – nalepianie, l. – linie,
w. – wałeczki, kul. – kulki
21
M
M
M
M
M
M
M
M
M
R
R
R
R
R
R
R
R
R
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Dumeşti
Dumeşti
Dumeşti
Dumeşti
Bereşti
Bereşti
Bârlǎleşti
Bǎlteni
Avrǎmeni –
Dealul Muncel
?
?
?
?
?
?
?
?
Rakovec
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
M
sz.pas orn.
kres.+końc.na
p.biodrze
sz.pas orn.kres.
sz.przep.diag. l.ram. orn.
kres.
sz.przep.diag. p.ram. orn.
kres.
M
M
M
sz.pas orn.kres.
sz.pas
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – l.
N – w.;
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.
N – w.
M
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
M – p.; N
Cuc.A/ Tryp.BI
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
R – p.,kr.;
N – w.
M – p.
M
M
M
M
R – kr.
R – l.
M
M
R – l.
R – l.?
R – l.
R – l.
R – l.
N–
w.,kul.;
R – l.
R – l;
N – kul.
M
M?
M
M?
sz.przep.diag. p.ram. orn.
kres.
sz.przep.diag. p.ram.
sz.pas+ kieszonka
na genitalia+linie na
udach
sz.pas ze zwisającą
końcówką z l.str.
sz.pas orn.
pozioma linia – fragm.
ubioru [?]
sz.pas orn.kres.
sz.pas orn.kres.
sz.pas
pas z pac.
w.pas+ kieszonka na
genitalia [?]
w.pas+ kieszonka na
genitalia [?]+sakwa
–
sz.przep.diag. p.ram.orn.
krop.
sz.przep.diag. l.ram.
przep.diag. z pac.p. ram.[?]
ze zwis. końc.po środku
w.przep.diag. p.ram.
sz.przep.diag. p.ram.
w.przep.diag. p.ram.
w.przep.diag.p. ram.
-
M
w.pas+ kieszonka na
genitalia [?]
w.przep.diag. p.ram.
M
w.pas
w.przep.diag. p.ram.okr.
zap./sakiewka pod l.pachą
M
sz.pas w talii
w.przep.diag. l.ram.+
bl.zdob. pac.[?]
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.229
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.230
Kultura Cucuteni sztuka i
religia 2009., ryc.221
Kultura Cucuteni sztuka i
religia 2009., ryc.233
Monah 1997, fig.38 – 2
Monah 1997, fig.37 – 1
Monah 1997, fig.36 – 3
Monah 1997, fig.83 – 6
Monah 1997, fig.38 – 6
Berlescu 1964, Pl.XVII-9
Berlescu 1964, Pl.XVII-10
Monah 1997, fig.140 – 11
Monah 1997, fig.185 – 5
Monah 1997, fig.185 – 2
Monah 1997, fig.161 – 12
Berlescu 1964, Pl.XVII-1
Monah 1997, fig.141 – 1
Monah 1997, fig.131 – 1
22
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
-
-
-
-
-
Rǎuceşti
– Munteni
Rǎuceşti
– Munteni
Rǎuceşti
– Munteni
Rǎuceşti
– Munteni
Rǎuceşti
– Munteni
Rǎuceşti
– Munteni
-
Petricani
-
-
Obârşia
– Voineşti
Petricani
-
-
-
Mǎrgineni
Hǎbǎşeşti
Ghelǎieşti
Ghelǎieşti
Dumeşti
Dumeşti
Dumeşti
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
sz.pas
w.pas z pac.
przep.diag.z pac.p.ram.z
końcówką pod l.pachą
sz.pas orn.kres.
sz.pas
sz.pas
-
sz.pas przecho –
dzący pod genitaliami[?], orn.kres.
podwójny pas.
z pac.
sz.pas orn.kres.+
kieszonka na
genitalia [?]
sz.pas orn.kres+
kieszonka na
genitalia [?]
sz.pas+ kieszonka
na genitalia+linie w
okolicach kolan
-
-
sz.przep.diag. p.ram.orn.
kres.
-
-
-
sz.przep.diag.z pac. l.ram.
[?] – 3 rzędy pac.
-
-
sz.przep.diag.z pac. p.ram.
2pasy z pac.
M?
M?
M?
M
M?
M
M
M
M
M
M?
M?
M
M
sz.pas orn.
kres.+końc. na
p.biodrze
sz.przep.diag. p.ram.orn.
kres.
w.przep.diag z pac.l.ram.
M
sz.pas orn.kres.
sz.przep.diag.p. ram.orn.
kres.
M
sz.pas zdob.
kres.+ zapięcie
z tyłu+końc.na
p.biodrze
sz.przep.diag. p.ram.
R – l.
R – kr.
N – w.
N – w.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
R – l.;
N – w.
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – l.
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
R – kr.
N – w.;
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
R – kr.
2rzędy
N – w.
Cuc.A/ Tryp.BI
R – kr.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – l.
N – w.;
R – l.
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.
Monah 1997, fig.38 – 4
Dumitroaia 1985, fig.9-3
Dumitroaia 1985, fig.8-5
Dumitroaia 1985, fig.8-2
Dumitroaia 1985, fig.9-1
Dumitroaia 1985, fig.8-1
Monah 1997, fig.38 – 5
Monah 1997, fig.37 – 3
Monah 1997, fig.36 – 7
Monah 1997, fig.37 – 5
Dumitrescu 1954, fig.6-2
Monah 1997, fig.21 – 13
Monah 1997, fig.10 – 3
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.227
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.231
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.228
23
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
R
R
48
66
R
47
Cucuteni
Cucuteni
Drǎguşeni
Tigǎneşti
Tigǎneşti
Tigǎneşti
Tigǎneşti
Tigǎneşti
Tarpeşti
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
Scânteia
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
c.linia wokół
szyi – n./dek.
[?]
-
-
-
-
-
-
sz.n.
w.przep.diag. l.ram.
-
2przep.diag. z pac.p.ram.
przep.diag. z pac.p.ram.+
w.pasek z pac.
przep.diag. z pac.p.ram.+
w.pasek z pac.
sz.przep.diag. p.ram.+
2poziome pasy z pac.na
wysokości ramion
sz.przep.diag. p.ram.orn.
kres.
-
w.pas
sz.pas orn.kr.
M
M
M?
M?
M?
w talii sz.pas orn.
kres.
2pasy z pac.
M?
M?
-
M
M?
sz.pas orn.kres.+
kieszonka na genitalia z pac.
pasek z pac.
M
sz.pas.orn. kres.
-
M?
M
M?
M
M
M
M?
M
M
sz.przep.diag. p.ram.
sz.pas orn.kres.
sz.pas orn.kres.
sz.pas
sz.pas
sz.pas orn.kres.
sz.pas orn.kres.
złączenie z przodu
M
przep.diag. p.ram.+ element
esowaty
sz.przep.diag. l.ram.orn.
kres.
-
sz.przep.diag. l.ram.
sz.pas orn.kres.
R – l.
R – l.
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
R – kr.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – kr.
R – l.
R – l.,kr.
R – kr.
R – kr.
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – l.,kr.
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.
Cuc.A/ Tryp.BI
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.247
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.246
Monah 1997, fig.131 – 6
Monah 1997, fig.96 – 6
Monah 1997, fig.96 – 3
Monah 1997, fig.96 – 2
Monah 1997, fig.95 – 2
Monah 1997, fig.95 – 1
Monah 1997, fig.43 – 4
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.220
Mantu 1993, fig.11-2
Mantu 1993, fig.10-4
Mantu 1993, fig.11-1
Mantu 1993, fig.10-1
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Mantu 1993, fig.10-3
Cuc.A/ Tryp.BI
Mantu 1993, fig.10-2
Mantu 1993, fig.10-5
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Mantu 1993, fig.10-10
Mantu 1993, fig.11-4
Monah 1997, fig.240-1
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
Cuc.A/ Tryp.BI
N – w.;
R – l.
N – w.
N – w.;
R – l.
N – w.;
R – l.
N – w.;
R – l.
N – w.
N – w.;
R – l.
N – w.;
R – l.
N – w.
N – w.;
R – l.
24
R
R
R
R
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
?
?
Molodieckie II
Maidaniec – kie
Maidaniec – kie
Košylovce
Košylovce
Košylovce
Kalagarivka
Bilče Zlote
Šipenci
Medveža
Krutoboro-dinci
Urecheni
Mǎrgineni
Mǎrgineni
Fǎlticeni
zaczesane pasma
włosów+kropki
imitujące
zarost[?]
czapka
czapka z otw.
czapka
-
-
-
wisior okr.[?]
4n.
dek. półk.
-
sz.przep.diag. l.ram.
-
2pionowe linie idące od
ramion – poły ubrania,
naszyjnik[?]
2pionowe linie idące od
ramion – poły ubrania,
naszyjnik[?]
-
w.przep.diag. l.ram.
w.przep.diag. p.ram.+na
plecach 2pionowe kres.
w.przep.diag. p.ram.
w.przep.diag. p.ram.+ zdob.
pac.
w.przep.diag. p.ram.
bl.[?]+przep. diag. z
pac.l.ram. i pod l.pacha
przep.diag. z pac.p.ram.+
w.pasek z pac.
w.przep.diag. l.ram.
w.przep.diag. p.ram.+
zapięcie/ sakiewka[?] pod
l.pachą
M
M
sz.pas+pac. wokół
genitaliów/ kieszonka [?]
-
M?
M
w.pas+ kieszonka na
genitalia [?]
-
M
w.pas+ kieszonka na
genitalia [?]
M?
M
w.pas+ kieszonka na
genitalia [?]
-
M?
M?
M
M?
M
M/K[?]
M?
M
M?
M
-
-
w.pas
-
w.pas
w.pas
paski z pac.
-
w.pas
R – kr.,l.
R – l.,kr.
N
R – l.
R – l.
N
R – l.
M – l.
N
R – l.
R – l.,kr.
R – l.
R – l.
R – kr.
R – kr.;
M – p.
R – l.
R – l.; N
Movša 1973,
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
?
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Enciklopedia Tripilskoj
Civilizacyi 2004, s.55
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Videiko 2008, kolorowa
wklejka
Enciklopedia Tripilskoj
Civilizacyi 2004, s.482
ris. 5-2
Enciklopedia Tripilskoj
Civilizacyi 2004, s.55
Pogoževa 1983, ris.23 – 15
Monah 1997, fig.140 – 2
Pogoževa 1983, ris.23 – 8
Movša 1973, ris.6
Monah 1997, fig.140 – 5
Pogoževa 1983, ris.19 – 8
Pogoževa 1983, ris.19 – 11
Pogoževa 1983, ris.19 – 12
Monah 1997, fig.187 – 10
Monah 1997, fig.181 – 1
Monah 1997, fig.160 – 15
Kultura Cucuteni sztuka i
religia. 2009, ryc.251
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.A – B/ Tryp.
BI – BII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
Cuc.B/ Tryp.
BII,CI,CI – CII
25
Urcheni
Krutoboro-dinci
Šipenci
Bilče Zlote
Košylovce
?
R
U
U
U
U
U
razem
Fălticeni
Cucuteni
R
Mărgineni
Tigăneşti
R
R
Scânteia
R
Răuceşti
R
R
Bereşti
R
R
Bârlăleşti
R
R
Avrămeni
M
Obârşia
– Voineşti
?
M
Dumeşti
Rakovec
M
Ghelăieşti
Polivanov
Jar II
M
R
Iablona
kraj
R
stanowisko
2
2
1
1
2
1
1
2
1
1
2
1
1
3
3
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
8
5
1
1
3
1
2
2
1
1
2
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
2
4
5
1
1
2
1
1
3
7
1
1
1
6
2
1
8
1
53
2
1
6
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
4
1
1
Table II. Forms of diagonal bands represented in male figurines produced by the Cucuteni-Tripolye population
Tabela II Formy diagonalnych przepasek przedstawionych na figurkach męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole
razem
Iablona
Polivanov Jar II
Rakovec
?
Avrămeni
Bălteni
Bârlăleşti
Bereşti
Dumeşti
Ghelăieşti
Hăbăşeşti
Mărgineni
Obârşia
Petricani
Răuceşti
Scânteia
Tarpeşti
Tigăneşti
Drăguşeni
Cucuteni
Fălticeni
Urcheni
Krutoboro-dinci
Medveža
Bilče Zlote
Košyloviec
Maidaniec-kie
?
razem
M
M
M
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
U
U
U
U
U
U
kraj
M
stanowisko
26
13
1
1
1
1
2
1
1
4
1
1
10
3
3
1
1
1
2
1
1
1
1
6
1
1
1
2
1
6
3
3
3
3
1
1
5
1
2
2
3
1
1
1
4
1
1
1
1
Table III. Forms of belts represented in male figurines produced by the Cucuteni-Tripolye population
Tabela III. Formy pasów przedstawionych na figurkach męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole
1
1
1
1
1
1
1
1
3
5
1
1
1
2
7
1
1
1
1
1
5
9
1
3
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
58
1
3
razem
Tablica I: 1-5 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fig. 3-5, 3-1, 4-2, 8-4, 8-1); 1-3, 5 – brak skali
Table I: 1-5 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fig. 3-5, 3-1, 4-2, 8-4, 8-1); 1-3, 5 – without scale
Tablica II: 6-9 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fig. 8-5, 8-3, 8-7, 3-3) – brak skali
Table II: 6-9 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fig. 8-5, 8-3, 8-7, 3-3) – without scale
27
Tablica III: 10 Polivanov Jar II (Popova 2003, ric. 105-2); 11-13 Rakovec (Monah 1997, fig.119-13, 119-15, 131-1);
14 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Monah1997, fig. 141-1); 10-12, 14 – brak skali
Table III: 10 Polivanov Jar II (Popova 2003, ric. 105-2); 11-13 Rakovec (Monah 1997, fig.119-13, 119-15, 131-1);
14 Mołdawia (site unknown) (Monah1997, fig. 141-1); 10-12, 14 – without scale
Tablica IV: 15-17 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Berlescu 1964, Pl. XVII-1; Monah 1997, fig. 161-12, 185-2);
18-20 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Monah 1997, fig. 185-5, 140-11; Berlescu 1964, Pl. XVII-10); 15, 17-19 – brak skali
Table IV: 15-17 Mołdawia (site unknown) (Berlescu 1964, Pl. XVII-1; Monah 1997, fig. 161-12, 185-2);
18-20 Mołdawia (site unknown) (Monah 1997, fig. 185-5, 140-11; Berlescu 1964, Pl. XVII-10); 15, 17-19 – without scale
28
Tablica V: 21 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Berlescu 1964, Pl. XVII- 9); 22 Avrǎmeni-Dealul Mencel (Monah 1997,
fig. 38-6); 23 Bǎlteni (Monah 1997, fig. 83-6); 24 (Monah 1997, fig. 36-3); 25-26 Bereşti (Monah 1997, fig. 37-1, 38-2);
22-25 – brak skali
Table V: 21 Mołdawia (site unknown) (Berlescu 1964, Pl. XVII- 9); 22 Avrǎmeni-Dealul Mencel (Monah 1997, fig. 38-6);
23 Bǎlteni (Monah 1997, fig. 83-6); 24 (Monah 1997, fig. 36-3); 25-26 Bereşti (Monah 1997, fig. 37-1, 38-2);
22-25 – without scale
Tablica VI: 27-33 Dumeşti (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 221, 233, 230, 229, 228, 231, 227); brak skali
Table VI: 27-33 Dumeşti (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 221, 233, 230, 229, 228, 231, 227); without scale
29
Tablica VII: 34-35 Ghelǎieşti (Monah 1997, fig. 10-3, 21-13); 36 Hǎbǎşeşti (Dumitrescu 1954, fig. 6-2);
37 Mǎrgineni (Monah 1997, fig. 37-5); 38 Obârşia-Voineşti (Monah 1997, fig. 36-7); 39 Petricani (Monah 1997, fig. 37-3);
34, 35, 37, 39 – brak skali
Table VII: 34-35 Ghelǎieşti (Monah 1997, fig. 10-3, 21-13); 36 Hǎbǎşeşti (Dumitrescu 1954, fig. 6-2);
37 Mǎrgineni (Monah 1997, fig. 37-5); 38 Obârşia-Voineşti (Monah 1997, fig. 36-7); 39 Petricani (Monah 1997, fig. 37-3);
34, 35, 37, 39 – without scale
Tablica VIII: 40 Petricani (Monah 1997, fig. 38-5); 41-45 Rǎuceşti – Munteni
(Dumitroaia 1985, fig. 8-1, 9-1, 8-2, 8-5, 9-3) – brak skali
Table VIII: 40 Petricani (Monah 1997, fig. 38-5); 41-45 Rǎuceşti – Munteni
(Dumitroaia 1985, fig. 8-1, 9-1, 8-2, 8-5, 9-3) – without scale
30
Tablica IX: 46 Rǎuceşti-Munteni (Monah 1997, fig. 38-4); 47-51 Scânteia (Monah 1997, fig. 240-1, Mantu 1993, fig. 11-4,
10-10, 10-5, 10-2) – brak skali
Table IX: 46 Rǎuceşti-Munteni (Monah 1997, fig. 38-4); 47-51 Scânteia (Monah 1997, fig. 240-1, Mantu 1993, fig. 11-4,
10-10, 10-5, 10-2) – without scale
Tablica X: 52-56 Scânteia (Mantu 1993, fig. 10-3, 10-1, 11-1, 10-4, 11-2) – brak skali
Table X: 52-56 Scânteia (Mantu 1993, fig. 10-3, 10-1, 11-1, 10-4, 11-2) – without scale
31
Tablica XI: 57 Scânteia (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 220); 58 Tarpeşti (Monah 1997, fig. 43-4);
59-63 Tigǎneşti (Monah 1997, fig. 95-1, 95-2, 96-2, 96-3, 96-6); 57, 58 – brak skali
Table XI: 57 Scânteia (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 220); 58 Tarpeşti (Monah 1997, fig. 43-4);
59-63 Tigǎneşti (Monah 1997, fig. 95-1, 95-2, 96-2, 96-3, 96-6); 57, 58 – without scale
Tablica XII: 64 Drǎguşeni (Monah 1997, fig. 131-6); 65-66 Cucuteni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, 246, 247);
67 Fǎlticeni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 251); 68 Mǎrgineni (Monah 1997, fig. 160-15); 64-66 – brak skali
Table XII: 64 Drǎguşeni (Monah 1997, fig. 131-6); 65-66 Cucuteni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, 246, 247);
67 Fǎlticeni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 251); 68 Mǎrgineni (Monah 1997, fig. 160-15);
64-66 – without scale
32
Tablica XIII: 69 Mǎrgineni (Monah 1997, fig. 181-1); 70 Urecheni (Monah 1997, fig. 187-10); 71 Krutoborodinci (Pogoževa
1983, ris. 19-12); 72 Medveža (Pogoževa 1983, ris. 19-11), 73 Šipenci (Pogoževa1983, ris. 19-8); 71-73 – brak skali
Table XIII: 69 Mǎrgineni (Monah 1997, fig. 181-1); 70 Urecheni (Monah 1997, fig. 187-10); 71 Krutoborodinci (Pogoževa
1983, ris. 19-12); 72 Medveža (Pogoževa 1983, ris. 19-11), 73 Šipenci (Pogoževa1983, ris. 19-8); 71-73 – without scale
Tablica XIV: 74 Bilče Zlote (Monah 1997, fig.140-5); 75 Kalagarivka (Movša 1973, ris. 6), 76 Košylovce (Pogoževa 1983,
ris. 23-8); 77-78 Košylovce (Monah 1997, fig. 140-2, Pogoževa 1983, ris. 23-15) – brak skali
Table XIV: 74 Bilče Zlote (Monah 1997, fig.140-5); 75 Kalagarivka (Movša 1973, ris. 6), 76 Košylovce (Pogoževa 1983,
ris. 23-8); 77-78 Košylovce (Monah 1997, fig. 140-2, Pogoževa 1983, ris. 23-15) – without scale
33
Tablica XV: 79-80 Maidanieckie (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, s. 55); 81 Molodieckie II (Movša 1973,
ris. 5-2); 82-83 Ukraina (stanowisko nieznane) (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, Videiko 2008,
kolorowa wklejka); 79, 80, 82, 83 – brak skali
Table XV: 79-80 Maidanieckie (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, s. 55); 81 Molodieckie II (Movša 1973,
ris. 5-2); 82-83 Ukraina (site unknown) (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, Videiko 2008, colour inset);
79, 80, 82, 83 – without scale
34