Seismoacoustic surveying of Lake Ostrowite

Kazimierz Tobolski, Mariusz Lamentowicz, Grzegorz Kowalewski
Uniwersytet im. A. Mickiewicza Poznań
A. Mickiewicz University Poznań
Szlak torfowisk kotłowych
Kettle-hole trail
Wstęp
Introduction
W centralnej części Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, na południe od równoleżnikowo biegnącej Strugi Siedmiu Jezior
znajduje się kilka wodno-torfowiskowych
zbiorników kotłowych. Są one fragmentem
większego ciągu (ryc. 1), który przecina
Strugę między Jeziorem Zielonym a Jeziorem
Ostrowite i wiedzie dalej na wschód, przecinając Brdę poniżej Męcikału. Do wschodniej
granicy Parku Narodowego przylega jezioro
Sosnówek, kolejne zaś – położone tuż przy
torze kolejowym – jezioro Moczadło reprezentuje dobrze zachowany przykład jeziora
lobeliowego (Milecka 2005). Również w
przeciwnym kierunku (po zachodniej stronie
Jeziora Charzykowskiego) równoleżnikowo
Several lake-peatland basins are located
in the central part of “Bory Tucholskie” National
Park, southward from Seven Lakes Stream. They
are the element of larger series of such basins
(Fig. 1), that crosses the Stream between Lake
Zielone and Lake Ostrowite and runs to the east
crossing the river Brda below the village Męcikał.
Lake Sosnówek is adjacent to the eastern border
of the National Park, and the next one – Lake
Moczadło (located close to rail) represents well
preserved example of lobelia lake (Milecka
2005). On the east from Lake Charzykowskie
there are located Lake Głuche and Lake Głuche
Małe lake as well as Lake Małe Łowne (nature
reserve) and Lake Duże Łowne.
Kociołek Lake is the first lake from
Ryc. 1. Szlak torfowisk kotłowych na tle równoleżnikowego ciągu małych zagłębień. Objaśnienia:
1 – szlak torfowisk kotłowych, 2 – granica PNBT,
3 – miejscowości, 4 – wody powierzchniowe, 5
– drogi główne, 6 – drogi inne
Fig. 1. Kettle-hole trail on the background of latitudinal series of small kettle-holes. Explanations:
1 – kettle-hole trail, 2 – border of BTNP 3 – villages,
4 – surface water, 5 – main roads, 6 – other roads
161
biegnące rynny znajdują swe przedłużenie
zaznaczone biegiem cieków (w tym Brdy) i
zespołów jezior, np. Głuche i Głuche Małe
oraz Małe Łowne (rezerwat) i Duże Łowne.
W Parku Narodowym pierwszym od
wschodu zbiornikiem kotłowym jest jezioro
Kociołek posiadające zatorfione brzegi, a dalej – w kierunku zachodnim – występuje rozleglejszy i głębszy zbiornik o nazwie jezioro
Kocioł. Od strony zachodniej, tuż przy nim, w
szeregu uformowały się trzy niewielkie, całkowicie wypełnione zbiorniki a nieco dalej,
przy południowo-wschodniej części jeziora
Płęsno, mieszczą się kolejne dwa podłużne
wodno-torfowiskowe zbiorniki: Rybie Oko i
bardziej na zachód leżące Kacze Oko.
Intrygująca problematyka małych
zbiorników jeziorno-torfowiskowych została
już przedstawiona na kartach tej książki (por.
s. 32-34). Tutaj proponujemy przejście krótką
trasą w obrębie Parku Narodowego – Szlakiem Torfowisk Kotłowych. Szlak ten grupuje
obiekty reprezentatywne dla tego typu zbiorników wodno-torfowiskowych i, co istotne,
coraz lepiej poznane. Jego trasa wiedzie poza
ogólnie dostępnymi szlakami turystycznymi,
dlatego jej przejście wymaga osobnego zezwolenia dyrekcji PNBT. Jest to zatem propozycja przeznaczona do zwiedzania raczej
grupowego niż indywidualnego, dla osób
pragnących bliżej zapoznać się z tą problematyką. Prezentowane ilustracje umożliwią
jednakże „wirtualne” zwiedzanie wszystkim
czytelnikom. Proponujemy obejrzenie dwóch
obiektów położonych między jeziorami:
Bełczak i Zielone (część A) oraz jednego
zbiornika wodno-torfowiskowego – Rybie
Oko – usytuowanego niedaleko południowowschodniego brzegu jeziora Płęsno (część B).
Wszystkie wymienione obiekty charakteryzują się znacznymi walorami przyrodniczymi
i dydaktycznymi. Są doskonałą podstawą do
poznawania współczesnej i przeszłej roślinności torfowisk kotłowych.
Kociołki w rejonie jezior: Bełczak i
162
the east in “Borty Tucholskie” National Park.
There exists a Sphagnum mire on the shore of
this basin. Further westward there is located
larger and deeper – Kocioł Lake. Westward
from that lake three small kettle-hole mires
are situated. They are completely filled in with
organic sediments. Furthermore, south-west
from the Lake Płęsno two lake-mire basins
are located: Rybie Oko and Kacze Oko.
Intriguing issue of small kettle-holes
has already been mentioned in this publication (comp. pages 32-34). To present the selected kettle-hole mires in “Bory Tucholskie”
National Park we recommend short trail. That
shows the representative and scrutinized
mires. This trail runs away from the other
touristic routes in “Bory Tucholskie” National
Park therefore one should have a permission
to visit it. This proposal is rather dedicated to
visiting groups that to individual persons. Although, presented pictures allow everyone to
familiarize with the subject. We recommend
visiting two sites located between the lakes:
Bełczak and Zielone (part A) as well as one
kettle-hole mire – Rybie Oko – situated next
to south-eastern shore of Lake Płęsno (part
B). All the presented peatlands have a high
natural value. They are excellent base for
learning about past and modern vegetation
of kettle-hole mires.
Zielone (część A)
Rys morfologiczno-florystyczny kociołków
Największy z nich, jezioro Kocioł o
powierzchni 2,37 ha, wyróżnia się lazurową
taflą wody, którą otacza przeważnie wąski pas
pła z kilkoma gatunkami mchów torfowców
(Sphagnum), głównie Sphagnum magellanicum
a także S. cuspidatum, S. capillifolium i skąpożywnymi roślinami naczyniowymi (m.in.
bagno zwyczajne Ledum palustre – ryc. 2, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia – ryc.
3, turzyca bagienna Carex limosa – ryc. 4).
Trzy pozostałe kociołki są znacznie mniejsze
i całkowicie wypełnione osadami. Na ich powierzchni rośnie rzadki drzewostan sosnowy
oraz rośliny torfowiskowo-borowe, wykazujące małą aktywność torfotwórczą (kilka gatunków torfowców, głównie Sphagnum palustre)
a także Ledum palustre, Andromeda polifolia,
Molinia caerulea. Przekrój morfologiczny od
Kettle-holes in the area of Zielone
and Bełczak Lakes (part A)
Morphology and vegetation
The largest of the kettle-holes – Lake
Kocioł (2,37 ha) can be distinguished by azure
water colour surrounded by thin floating Sphagnum mat covered by: Sphagnum magellanicum,
S. cuspidatum, S. capillifolium and the vascular
plants such as dutch myrthe Ledum palustre –
Fig. 2, round-leaved sundew Drosera rotundifolia
– Fig. 3, mud sedge Carex limosa – Fig. 4. Three
remaining kettles are considerably smaller and
infilled with sediments. The surface is covered
with sparse pine forest and other plant associated with forested mire with small peat-forming ability such as: some bog-mosses, mainly
Sphagnum palustre, Ledum palustre, Andromeda
polifolia and Molinia coerulea. Morphological
section on the line from Lake Zielone to Seven
Lakes Stream is presented on Fig. 5.
Ryc. 2. Bagno zwyczajne Ledum palustre. Po lewej łan w borze bagiennym, po prawej kwiat
Fig. 2. Dutch myrthe Ledum palustre. On the left a community, on the right a flower
Ryc. 3. Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia
Fig. 3. Round-leaved sundew Drosera rotundifolia
Ryc. 4. Turzyca bagienna Carex limosa
Fig. 4. Mud sedge Carex limosa
163
Jeziora Zielonego do Strugi Siedmiu Jezior
oraz miąższości organicznych wypełnień
trzech mniejszych kociołków ilustruje ryc. 5.
Osady i początek akumulacji biogenicznej
Sondowania i wiercenia ręcznym
sprzętem wykazały niezbyt miąższe osady w
trzech wypełnionych zbiornikach. Najgłębszym z nich okazał się kociołek nr 3 (Zapadka – ryc. 6), gdyż wiercenie (wraz z podściełającym piaskiem) osiągnęło ponad 760 cm.
Natomiast nie udało się wykonać wystarczająco głębokiego sondowania w osadach jeziora Kocioł. Poniżej siedmiometrowego słupa
wody nawiercono jedynie stropową część gytii drobnodetrytusowej, przykrytej zwartym
kobiercem podwodnych mchów.
Osady spągowe
Ryc. 6. Zapadka. Widok na zadrzewione torfowisko
Fig. 6. Zapadka. A view over the
swamp
Ryc. 5. Profil topograficzny
przez ciąg kociołków ijego lokalizacja na mapie topograficznej.
Objaśnienia: 1 – rdzeń z analizą
palinologiczną, 2 – pozostałe
wiercenia, 3 – linia profilu
Fig. 5. Topographic crosssection along kettle-hole mires
in part A. Explanation: 1 - core
with palynological analysis, 2
– other cores, 3 – line of profile
164
Najniżej zalegające osady w każdym
z trzech suchych kociołków, niezależnie od
głębokości, wykazują dużo cech wspólnych.
Na drobnoziarnistych piaskach, zawierających przeważnie znaczną domieszkę substancji organicznej, zalega bądź warstwa torfu
mszystego bądź też gytia drobnodetrytusowa.
Przykładowy fragment rdzenia osadów spągowych przedstawia ryc. 7. Torfy mszyste,
zalegające na dnie zbiorników, (najprawdopodobniej nie w postaci jednolitej warstwy,
gdyż natrafiono także na miejsca bez uformowanego torfu) były związane z środowiskiem
wodnym. Analizy mikroskopowe wykazały w
nich obecność pozostałości roślin i zwierząt
wodnych (Botryococcus, kolce pływacza Utricularia, ziarna pyłku grzybienia Nymphaea,
wrotki Rotatoria, ale także zarodniki skrzypu
Equisetum, paprotki Polypodiaceae i regularną
obecność ziaren pyłku turzycowatych Cyperaceae). Taki skład subfosyliów wskazuje
na istnienie płytkiego zbiornika wodnego z
płatami mchów wodnych. Ta inicjalna faza
wypełnienia osadami nie trwała długo, gdyż
szybko doszło do akumulacji gytii drobnodetrytusowej, wskazującej pojawienie się zbiornika wodnego.
Początek wypełnień zbiorników osadami
W trzech zbiornikach akumulacja osadów biogenicznych rozpoczęła się w młodszej
części borealnego okresu klimatyczno-roślinnego (por. ryc. 10, s. 38). To zdarzenie bez cienia wątpliwości dokumentują rezultaty analiz
pyłkowych, wskazując jednocześnie na drobne różnice czasowe. Spośród omawianych
Ryc. 7. Przykładowe rdzenie osadów spągowych z
torfowisk kotłowych części A z przewarstwieniami
mchów
Description of sediments
Soundings and coring with hand
equipment revealed not very thick biogenic
deposits in three kettles. The deepest layer
were found in the kettle No 3 (Zapadka – Fig.
6), the coring reached over 760 cm. Unfortunately it was unable to drill deep enough in
Lake Kocioł. The corer reached only top part
of fine detrituous gyttia (covered with living
mosses) below the depth of 7 m.
Sediments from the deepest part of gyttja
The sediments overlying the mineral
bottom are in common in each of the kettles.
There were recorded a fine detrituous gyttja
and brown moss peat deposited on fine sand
with significant admixture of organic matter.
A part of bottom sediment is shown in Fig.
7. Brown moss peat, lying on the bottom of
the studied basins (in the structure of nonuniform layer) were deposited in aquatic
environment. Microscopic analyses revealed
presence of remains of plants and animals
living in water (e.g. Rotatoria, Botryococcus,
spikes of Utricularia, pollen grains of Nymphaea, spores of Equisetum, Polypodiaceae and
regulatr presence of Cyperaceae pollen). Such
composition of subfossils proves the presence
of shallow lake with floating brown mosses.
This initial phase was short, then the gyttja
indicating lake environment appeared.
Biogenic sediments initiation
In three basins accumulation begun
in the younger part of the Boreal Period (Fig.
10, p. 38). This event (with minor differences)
is illustrated by the results of pollen analysis.
Fig. 7. Some parts of bottom sediments from the
kettle-hole mires of part A interbedded with moss
layers
165
zbiorników najwcześniej akumulacja osadów
biogenicznych została zapoczątkowana w
kociołku najpłytszym i najmniejszym (nr 2),
co pokazuje diagram palinologiczny na ryc. 8.
Cechami diagnostycznymi, wskazującymi na
najwcześniej rozpoczętą akumulację, są maksymalna zawartość sosny, korespondującą z
niewielką zawartością leszczyny i wiązu.
The oldest deposits were formed in the smallest and the shallowest basin (No 2), what is
shown in the pollen diagram on figure 8.
Diagnostic features revealing the earliest
accumulation is maximum pine percentage,
corresponding with small content of hazel
and elm pollen grain.
Ryc. 8. Diagram pyłkowy z torfowiska kotłowego
Kociołek 2
Fig. 8. Pollen diagram from the kettle-hole mire
Kociołek 2
Torfowisko Rybie Oko (część B)
Rybie Oko kettle-hole mire (part B)
Jest to mały zbiornik jeziorno-torfowiskowy z oczkiem wodnym zlokalizowanym w
jego centrum (ryc. 9). Porastająca go roślinność jest wykształcona podobnie, jak przy jez.
Kocioł (ryc. 10). Torfowiskowa część zbiornika zdominowana jest przez mchy torfowce i
wełniankę pochwowatą (ryc. 11 i 12).
Osady tego obiektu deponowane były
początkowo w środowisku limnicznym (ryc.
13). Proces ten, prowadzący do wypłycania
jeziora, odbywa się także dziś. Zbiornik Rybie
Oko powstał w późnym glacjale, jak wskazuje
diagram palinologiczny (ryc. 14) wykonany ze
spągowej części osadów pobranych w centralnej części Rybiego Oka. Jest ono zatem starsze
niż wcześniej opisywane kociołki z części A.
This is a small mire with a pool located in its central part (Fig. 9). Like in the
kettle-hole Kocioł (Fig. 10) peatland part is
dominated by peatmosses (Sphagnum – Fig.
11) and cotton grass Eriophorum vaginatum
– Fig. 12).
Initially sediments were deposited
here mainly in lake environment (Fig. 13).
Process leading to shallowing of the lake is
still continued. The lake appeared in the Late
Glacial that pollen diagram shows (Fig. 14). It
is the result of analysis of bottom part of the
sediment taken from the central part of the
pool. Therefore, it is older than kettles mentioned in part A of this paper.
166
Ryc. 9. Jezioro pośrodku torfowiska Rybie Oko
Ryc. 10. Pło nasuwające się na taflę wody Rybiego Oka
Fig. 10. Floating mat covering water surface of
Rybie Oko
Fig. 9. Pool in the central part of the mire Rybie Oko
Ryc. 11. Kępy wełnianki pochwowatej na skraju torfowiska Rybie Oko przy niskim poziomie wody
Fig. 11. Tufts of cotton grass at the edge of mire
Rybie Oko with the low water level
Ryc. 12. Sphagnum magellanicum w obrębie pła na
Rybim Roku
Fig. 12. Sphagnum magellanicum within the floatong mat at Rybie Oko
167
Ryc. 13. Zdjęcie lotniczne kociołka Rybie Oko (A)
i jego przekrój geologiczny (B): 1 – torf zielny
średnio i mocno rozłożony, 2 – torf w przewadze
torfowcowy, 3 – gytia drobnodetrytusowa, 4 – gytia
grubodetrytusowa z udziałem mszaków, 5 – mocno
uwodniona gytia detrytusowa, 6 – woda, 7 – warstwa organiczna, 8 – utwory mineralne podłoża
Fig. 13. An air-photo of the kettle-hole Rybie Oko
(A) and its geological cross-section (B): 1 – medium and highly decomposed herbal peat, 2 – peat,
mainly bog moss peat, 3 – fine detritous gyttja, 4
– thick detritous gyttja with mosses, 5 – highly watered detritous gyttja, 6 – water, 7 – organic layer,
8 – mineral bed
Wkraczanie mchów torfowców na lustro wody, w postaci płatów zbiorowisk emersyjnych, rozpoczęło proces prowadzący do
zarastania i lądowacenia jeziora. Takie płaty roślinności zdominowane przez pływający mszar
torfowcowy noszą nazwę „pła” lub „spleji” (ryc.
15 i 16). Pomiędzy narastającym kożuchem roślinności, a warstwą osadów dennych znajduje
się soczewka wodna, która zanika stopniowo, w
miarę przyrostu masy osadów (ryc. 17).
Encroaching of the floating Sphagnum
mat triggered the process of a lake terrestrialization. Such a vegetation type has common
Polish name “pło” or “spleja” (Fig. 15 & 16).
There is usually water gap situated between
the floating peat mat and the bottom sediments. This gap disappears gradually when
deposited peat from the bottom reaches the
top of the sediments (Fig. 17), i.e. meets the
floating mat.
168
Ryc. 14. Diagram palinologiczny spągowej części
rdzenia Rybie Oko
Fig. 14. Pollen diagram of bottom part of core from
Rybie Oko
Ryc. 15. Pierwszy pas roślinnności pła budują
rośliny zielne, tworząc swoisty ruszt, zbudowany
z kłączy i korzeni, na którym zasiedlają się mchy,
główne torfowce (Sphagnum) i wybrane gatunki
mchów brunatnych (Bryales)
Fig. 15. First inner vegetation belt of floating
mat is built of herbs creating the base of roots
and rhizomesand covered by mosses, mailny bog
mosses (Sphagnum) and selected species of mosses
(Bryales)
169
Ryc. 16. Pło widziane od strony lądu. Nieliczne już
gatunki roślin zielnych widnieją wśrod kobierca
mchów, głównie torfowców
Fig. 16. Floating mat seen from the land. A few species of herbs are visible among the mosses, mainly
bog mosses
Ryc. 17. Otwarta przestrzeń wodna w obrębie pła
stanowi pozostałość po większym niegdyś jego zasięgu. Widać strukturę roślin rosnących w głębi wody
Fig. 17. Open water within the floating mat is a
remnant after the bigger range of it in the past. The
structure of underwater plants is visible
Wzrost roślin budujących pło powoduje przyrost jego grubości, przy czym obumarłe
szczątki spągu pła odrywają się od niego,
opadając na leżące na dnie utwory limniczne.
Prowadzi to do wytworzenia się niejednorodnej genetycznie struktury osadów, w którym
składniki pochodzące z pła współistnieją z
osadem jeziornym. Genezę osadów komplikuje dodatkowo fakt, iż także osady denne (nawet
na głębokości kilkunastu metrów) są pokryte
gęstym kobiercem mchów torfowców. Ich obumarłe szczątki wchodzą w skład osadów.
Growth of peat-forming plants causes
peat accumulation, while dead parts of peat
break away from the bottom part of the floating mat and sink onto the top of gyttja. This
process leads to formation of non-uniform
sediments with limnic and peat constituents.
Origin of these sediments is also complicated
because of dense cover of mosses (Sphagnum
and Warnstorfia) growing on the bottom of
the pool. Their subfossil remains are components of the limnic sediments.
Osady strefy kontaktowej pła i osadów
limnicznych
Osady formowane w strefie, gdzie pło
nasuwa się na powierzchnię wody są zwykle
jeszcze rozdzielone soczewką wodną, np. w
rdzeniu RO6 zalega ona na głębokości 100-335
cm (ryc. 13). Powyżej soczewki osad jest bardzo mocno uwodniony. Budują go szczątki gatunków rosnących na ple, takich jak korzenie
krzewinek z rodziny wrzosowatych oraz łodygi mchów torfowców, które zwisają w wodzie,
Sediments of the contact zone of floating
mat and limnic sediments
Sediments accumulated in zone where
floating mat encroach the lake are divided by
water gap. In core RO6 the gap is situated on
the depth of 100-335 cm (Fig. 13). Over this
gap sediment is saturated with water. This
gyttja/peat is built of plants growing on the
peatland surface e.g. roots of dwarf shrubs
of heath family, stems of bog moss that hangs
in water. Down from the water gap there is
170
tworząc tzw. wiszar. Poniżej soczewki wodnej
osad również jest bardzo uwodniony. Bardziej
zwarta konsystencja występuje dopiero na
głębokości 500-550 cm. Osad pod soczewką
określono jako gytię grubodetrytusową, która
zawiera zarówno szczątki roślin opadające z
pła jak i szczątki organizmów wodnych, głównie planktonu. Poniżej gytia zmienia się w
gytię glonową, niemal pozbawioną szczątków
makroskopowych, co wskazuje na pelagialne
środowisko akumulacyjne. Gytia spągowa
wykazuje znaczną zawartość drobnych części
mineralnych i podścielona jest leżącą na piasku warstwą organiczną, dokumentującą wytopiskową genezę tego zbiornika (ryc. 18).
W kolejnych rdzeniach, oddalonych
coraz bardziej od brzegu pła nie stwierdzono
już obecności soczewki wodnej (ryc. 19). W
przykładowym rdzeniu RO5 na gytii drobnodetrytusowej leży gytia grubodetrytusowa,
zawierająca szczątki roślin wodnych, m.in.
rdestnic. Już na głębokości 375-410 cm osad
określono jako materiał z jednej strony genezy
sedymentacyjnej (gytia) a drugiej pozornie
genezy sedentacyjnej (por. Tobolski, 2000),
ponieważ zawiera on szczątki roślin torfotwórczych, opadające z dolnej części pła. Na nim
zalega już osad natury typowo sedentacyjnej,
zbudowany głównie z mchów torfowców, budujących kolejne warstwy torfu narastającego
na wcześniejszym ple jeziornym. Podobny
układ warstw stwierdzono w osadach torfowisk zlokalizowanych we Wdeckim i Tucholskim Parku Krajobrazowym (Kowalewski &
Milecka, 2003; Lamentowicz, 2005).
the sediment also considerably saturated with
water. More compacted structure occurs at
the depth of 500-550 cm. Limnic sediment
situated under the water gap was recognize
as fine detrituous gyttja, consisting of remains of plants falling from the mat as well
as planktonic organisms. It is underlain by
homogenous gyttja without plant macrofossils indicating pelagic accumulation environment. Gyttja on the basin bottom is underlain
with peat layer recording origin of this kettle
that was created in the result of dead ice melting (Fig. 18).
Water gap was not recorded in next
cores taken 3-4 metres away from the floating
mat margin. The core RO5 is a good example
of situation when fine detrituous gyttja is
covered by thich detritous gyttja containing
plant macrofossils e.g. pondweeds. Already
on the depth of 375-410 cm sediment consists
of gyttja (of sedimentation orgin) as well as
peat (of sedentation origin), because it contains the remains of peat-forming plants falling down from the lower part of floating mat
(comp. Tobolski 2000). Sediment forming on
the mat is of sedentation origin and built
first of all of bog mosses. Similar sediments
structure was recorded in Wda and Tuchola
Landscape Parks (Kowalewski, Milecka, 2003;
Lamentowicz, 2005).
Ryc. 18. Rdzeń RO 04 (326-376 cm), ukazujący
spąg osadów. Powyżej szarego piasku z substancją
organiczą zalega warstewka mchów, dokumentująca wytopiskową genezę tego zbiornika.
Ryc. 19. Spągowy odcinek rdzeń RO 06 (709-759
cm) wydobyty świdrem typu Instorf. Wycięty
przez świder półwalec osadów leży na obrotowym
skrzydełku puszki świdra.
Fig. 18. Core RO 04 (326-376 cm) showing the
bottom part of sediments. The grey sand layer with
admixture of organic material is overlaid by moss
layer proving of ice melting origin of this basin
Fig. 19. The bottom part of core RO 06 (709-759
cm) taken with peat sampler. The half cylinder
cut by the sampler lies on the mobile wing of the
corer
171
Literatura/References
Kowalewski G., Milecka K. 2003. Palaeoecology
of basins of organic sediment accumulation
in the reserve Dury. Studia Quaternaria 20:
73-82.
Lamentowicz M. 2005. Geneza torfowisk naturalnych i seminaturalnych w nadleśnictwie
Tuchola. Poznań, Bogucki Wydawnictwo Naukowe: 1-103.
Milecka K. 2005. Historia jezior lobeliowych
zachodniej części Borów Tucholskich na tle
postglacjalnego rozwoju szaty roślinnej. Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM: 1-249.
Tobolski K. 2000. Przewodnik do oznaczania
torfów i osadów jeziornych. Warszawa, PWN:
1-508
172