Język (I)

Język
Bibliografia
•Anna Wierzbicka: O języku dla wszystkich
•Anna Wierzbicka: Co mówi Jezus?
•Tadeusz Milewski: Językoznawstwo
•Benjamin Lee Whorf: Język, myśl, rzeczywistość
Język jest systemem znaków
•Znaki dźwiękowe (prymarnie)
•Znaki pisane (wtórnie)
•Znaki konwencjonalne (czyli umowne – w odróżnieniu od znaków naturalnych, jak np. grymas
bólu na twarzy)
Z czego składa się język?
•Słownik (to zestaw znaków języka)
•Gramatyka (to reguły zestawiania tych znaków)
Sygnalizacja świetlna jest językiem
Oto jej słownik:
A oto gramatyka określająca następstwo znaków:
→
→
→
→
→
→
1
Język jest SYSTEMEM znaków
Oto poziomy systemu języka (od najbardziej nadrzędnego do najbardziej podrzędnego):
•Tekst
•Zdanie
•Grupa wyrazów
•Wyraz (leksem)
•Morfem
•Fonem
•Cecha dystynktywna
Fonemy – jednostki linearne odróżniające
Fonemy to jednostki linearne (następują po sobie kolejno). Nie mają samodzielnego znaczenia,
służą do odróżniania elementów wyższego rzędu (morfemów).
W poniższym przykładzie wyróżniony wyraz BAL odróżnia się od każdego z pozostałych
jednym fonemem.
•B A L
•ból
•bar
•cal
Każdy język naturalny dysponuje swoistym zestawem kilkudziesięciu fonemów (samogłosek i
spółgłosek, ale też np. egzotycznych dla nas „mlasków”).
Cechy dystynktywne – jednostki nielinearne odróżniające
Cechy dystynktywne są nielinearne (nie następują po sobie, ale ich zespół tworzy fonem). W
poniższych przykładach pary fonemów różnią się wskazanymi cechami dystynktywnymi (czyli
odróżniającymi).
•D : T (dźwięczność – bezdźwięczność)
•M’ : M (miękkość – twardość)
•B : D (wargowość – przedniojęzykowość)
Morfemy – jednostki linearne znaczące
Morfemy to cząstki wyrazowe.
•Morfemy leksykalne i słowotwórcze
•Morfemy gramatyczne
•dom dom-y
•dom dom-ek
•gra-m gra-sz gra-φ (ostatni dziwny znak to morfem „zerowy”, czyli brak końcówki)
•gra-ł-e-ś gra-ł-a-ś gra-ł-a-m gra-ł-e-m
2
•Gra-li-ś-my gra-ły-ś-cie
W powyższych przykładach pokazano, w jaki sposób morfemy decydują o znaczeniu wyrazów i
odróżniają formy gramatyczne od siebie.
Konstrukcje gramatyczne
•Wyrazy (czyli grupy morfemów)
•Grupy (czyli grupy wyrazów) 
•Zdania (czyli grupy grup)
Grupy wyrazowe
[Głowę (opisywanego owada)] [zdobią (czarne kreski)].
<{Głowę [owada (zwanego złotookiem)]} zdobią> {[układające się (w misterny rysunek)]
(czarne kreski)}.
Nawiasy w powyższych przykładach pokazują, jak wyrazy łączą się w grupy, grupy w grupy
wyższego rzędu i wreszcie w zdanie.
Semy (pojęcia elementarne)
To koncepcja prof. Anny Wierzbickiej, wybitnej polskiej lingwistki. Poszukuje ona
elementarnych, nierozkładalnych, najprostszych jednostek semantycznych (znaczeniowych), aby
wykorzystywać je do definiowania pojęć bardziej złożonych.
Semy to wyrazy (a nie abstrakcyjne idee); wyrazy najprostsze, obecne w każdym języku, nawet
tym najbardziej prymitywnym i ubogim.
Zestawiana przez Wierzbicką lista semów zmieniała się wraz z postępem jej badań. Oto jej
wersja z opublikowanej po polsku książki „Co mówi Jezus?”, w której próbowała wyrazić za
pomocą semów przypowieści i słowa Jezusa.
•Ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało
•Ten, ten sam, inny
•Jeden, dwa, niektóre, dużo, wszystko
•Dobry, zły, duży, mały
•Myśleć, wiedzieć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć
•Mówić, słowo, prawda
•Robić, dziać się (zdarzać się), ruszać się
•Być (istnieć), mieć
•Żyć, umrzeć
•Nie, być może, móc, bo (=z powodu), jeżeli
•Kiedy, teraz, chwila, po (potem), przed (przedtem), długo, krótko, przez pewien czas
•Gdzie, tutaj, pod, nad, daleko, blisko, z [tej] strony, wewnątrz
•Bardzo, więcej
•Rodzaj, część
•(tak, taki) jak
3
Przykład zastosowania semów
•„Miłujcie waszych nieprzyjaciół” (Mt 5,44)
Ten znany cytat z Ewangelii według świętego Mateusza w analizie prof. Wierzbickiej wygląda
tak (czyli: znaczy tyle):
•Jeżeli ktoś chce robić tobie złe rzeczy
•Będzie dobrze, jeżeli ty nie będziesz chciał robić złych rzeczy temu komuś z tego powodu
•Będzie dobrze, jeżeli będziesz chciał robić dobre rzeczy dla tego kogoś
•Bóg tego chce
Pojawiło się tu pojęcie „Bóg”. Wierzbicka jego treść wyjaśnia tak:
Bóg (w pojęciach prostych i uniwersalnych)
•Bóg to ktoś (nie coś)
•Ten ktoś jest kimś dobrym
•Ten ktoś nie jest kimś takim jak ludzie
•Nie ma nikogo innego takiego jak ten ktoś
•Ten ktoś zawsze istnieje
•Wszystkie rzeczy istnieją, bo ten ktoś chce, żeby istniały
•Ludzie istnieją, bo ten ktoś chce, żeby istnieli
•Ten ktoś istnieje, bo ten ktoś istnieje, nie z żadnego innego powodu
•Ten ktoś żyje
„Ojczyzna” i „Vaterland”
W jednej z książek opublikowanych po polsku („Słowa klucze. Różne języki – różne kultury”,
2007) A. Wierzbicka analizuje za pomocą pojęć prostych i uniwersalnych polskie słowo
„ojczyzna” oraz jego odpowiedniki w języku niemieckim („Vaterland”; także „Heimat”) i
rosyjskim („rodina”).
Poniżej przytoczone zostały dwie eksplikacje (słów „ojczyzna” i „Vaterland”). Wytłuszczoną
czcionką zaznaczono różnice – treści pojęcia swoiste dla danego języka i nieobecne w innym.
Warto to uważnie prześledzić, by uświadomić sobie, co mieści się w polskim słowie „ojczyzna”,
a także zrozumieć, że słowa „ojczyzna” i „Vaterland” wcale nie są ścisłymi odpowiednikami, że
Polacy i Niemcy, używając ich, myślą o czymś innym i czują coś innego.
„Vaterland”
a. kraj
b. jestem jakby częścią tego kraju
c. kiedy myślę o tym kraju, czuję coś dobrego
d. myślę tak, kiedy myślę o tym kraju:
e. ten kraj nie jest taki jak inne kraje
f.
to jest bardzo dobry kraj
4
g.
h.
i.
j.
k.
l.
m.
n.
o.
inne kraje nie są takie jak ten kraj
ten kraj jest jak jedna osoba
ten kraj zrobił dla mnie wiele dobrych rzeczy
chcę robić dobre rzeczy dla tego kraju
kiedy ten kraj chce, żebym coś zrobił, muszę coś zrobić
wielu innych ludzi myśli to samo, kiedy myślą o tym kraju
ci ludzie czują coś dobrego, kiedy myślą o tym kraju
ci ludzie są jak jedna rzecz
jestem jakby częścią tej rzeczy
„Ojczyzna”
a. kraj
b. urodziłem się w tym kraju
c. jestem jakby częścią tego kraju
d. nie mogę być jakby częścią żadnego innego kraju
e. ten kraj jest jakby częścią mnie
f. kiedy myślę o tym kraju, czuje coś dobrego
g. gdybym tego nie czuł, to byłoby bardzo źle
h. myślę coś takiego, kiedy myślę o tym kraju:
i. ten kraj nie jest taki jak inne kraje
j. ten kraj jest jak osoba
k. wiele złych rzeczy działo się z tym krajem
l. nie chcę, żeby z tym krajem działy się złe rzeczy
m. ten kraj zrobił dla mnie wiele dobrych rzeczy
n. tak jak matka robi dobre rzeczy dla swoich dzieci
o. chcę robić dobre rzeczy dla tego kraju
p. kiedy czuję coś złego z tego powodu, nie chcę nie robić tych rzeczy z tego powodu
q. wielu innych ludzi myśli to samo, kiedy myśli o tym kraju
r. ci ludzie czują coś dobrego, kiedy myślą o tym kraju
s. ci ludzie są jak jedna rzecz
t. jestem jakby częścią tej rzeczy
u. ci ludzie mówią tak samo
v. ci ludzie robią wiele rzeczy tak samo
w. ci ludzie myślą o wielu rzeczach tak samo
x. ci ludzie często czują tak samo
y. kiedy myślę o tych ludziach, czuję coś dobrego
z. ci ludzie są jakby częścią tego kraju
aa. przedtem przez długi czas wielu innych ludzi było jakby częścią tego kraju
bb. jestem jakby częścią wszystkich tych ludzi
cc. w wielu rzeczach jestem taki jak ci ludzie
5
Proszę zwrócić uwagę na treści swoiste dla znaczenia polskiego słowa „ojczyzna”: poczucie
obowiązku i poświęcenia (p), element więzi osobistej i uczuciowej (j, n), wspólnotę mowy,
obyczaju, przekonań (u, v, w, x), znaczenie tradycji i więzi z poprzednimi pokoleniami (aa, bb,
cc), rozumienie własnej przeszłości (k).
Uwaga: w powyższych eksplikacjach pojawiają się nie tylko słowa proste i elementarne (jak np.
„kraj”). W cytowanej książce A. Wierzbicka analizuje oczywiście ich znaczenia.
6