LACINA NA Co DZIEŃ”... WDOMO !VYCH NOTA TKA CH POLSKIEJ

LACINA NA Co DZIEŃ”... WDOMO !VYCH NOTA TKA CH POLSKIEJ

,,LA CINA NA Co DZIEÑ” WDOMO !VYCH NOTA TKA CH
POLSKIEJ SZLACHTY W XVII WIEKU
...
Joanna Partyka
Polska Akademia Nauk
RESUMEN
La cultura literaria y la vida cotidiana (privada y público) del siglo
XVII en Polonia se fundó en el uso bilingúe del latín y el polaco.
Parece que el papel de latín en la vida cotidiana de siglo XVII era
excepcional. Se atestigua por el hecho de la gran popularidad de latín
en los manuscritos privados. Se pueden encontrar los diversos textos
latinos (como por ejemplo discursos, frases, citas, diarios, tratados
políticos y teológicos, la poesía), así como textos polaco-latinos en los
que el idioma polaco se combina con el latín (en cartas, copias de
documentos públicos y periódicos, diarios y crónicas, poesía
macarrónica, comentarios de autor). Ese tipo de frentes escritas nos
demuestra que el latín estaba en ese momento era una lengua viva en
la cultura polaca.
PALABRAS CLAVE: Cultura latina,
sociología literaria.
literatura polaca antigua,
SUMMARY
B oth literary culture and everyday life (private and public) of 1 7th
century Poland were founded on bilingual use of Latin and Polish
languages. It seems that the role of Latin iii everyday life of ~
Eslavística Complutense, 1. (200t), 335-345
336
Joanna Partyka
century Polish noble was exceptional. It is attested by the fact of a
great popularity of Latin in private so-called silva rerum manuscripts.
One can find there various Latin texts (for example speeches,
sentences, quotations, diaries, political and theological treatises,
poetry), as well as Polish-Latin texts in which Polish language is
incrusted by Latin (letters, copies of public documents and
newspapers, diaries and chronicles, macaronic poetry, author’ s
comments). The analysis of that type of texts ieads to conclusion that
in those days existed fulí consciousness of functional difference
between Latin and Polish. What is more that kind of written sources
provides us with the interesting conclusion that the Latin was at that
time the living language in Polish culture.
—
KEY WORDS: Latin culture, old-Polish literature, socioiogy of
literature
Nie bylo ijednego pomú~dzy ninil, który by plynnie PO lacinie fíe
pisal .Jacques Auguste de Thou o poslach poiskich
¡nówiP~1
—
przyjmowanych w 1573 roku w Pary±u.Mówi4cy PO lacinie Polacy
stali siQ ponoé wtedy przyczynq konsternacji wáród nie znaj4cych
obcych jqzyków dworzan paryskich. Spostrze~enia cudzoziemców
podróiuj4cych PO Polsce to cenne fródio wiedzy o tych cechach
naszej kultury, które odró±nialyj~ w jaki~ sposób od reszty Europy,
poníewaz ,,nikt nie czul potrzeby pisania o rzeczach día siebie
oczywistych”2. ,,Nieoczywista” dia cudzoziemców byla najwyra~niej
ogromna roía laciny w Éyciu Polaków, i to zarówno w ¿yciu
publicznym, jak i prywatnym. Spójrzmy na inne przekazy:
Cudzoziemcy o Poisce. Relaeje i opinie. Wybral i opracowal Jan Gintel. TI:
Wiek X-XVII, Kraków 1971,s. 163.
2 T. Chynczewska-Hennel, Rzeczpospolita XVIl wieku w oczach cudzoziemców,
Wroclaw 1993, s. 8.
Eslavística Comptutense, 1(200!). 335-345
,,Lacina naco dzien”... Wdomowych notatkach...
337
Girolamo Lippomano poseí wenecki podró2ujasy po Poisce za
czasów Henryka Walezjusza
w reiacji o Polsce i Polakach
podkreálil, 2e ,,jQzyk laciñski jest miQdzy nimi w tak powszechnym
u2ywaniu, 2e mato jest takich nie tylko miQdzy szlachtq, ale i nawet
pomi~dzy mieszczanami i rzemieÉinikami którzy by go nie znali
plynnie nim nie mówili. 54 i tacy dodaje zaskoczony którzy gladko
3.
pisZ4 PO lacinie”
Inny cudzoziemiec, Giovanni Paoio Mucante, poczynil w XVI
wieku podobne obserwacje: ,,Znajduje sfr w Polsce pisze wielu
studentów, nie tylko bowiem uboga szlachta, ale nawet wieániacy
mieszczanie oddaj4 swoich synów do szkoly, by siQ uczyli PO
lacinie. . .“.4 Na powszechn4 znajomoáé laciny, nawet wfród prostych
ludzi, zwraca uwag~ podr&uj4cy PO Poisce prawie sto lat pó~niej
Charles Ogier, francuski dyplomata. W Dzienniku podróiy do Polski
1635-1636 pisze o ,,biednym bednarzu, który znal lacinQ”, dzi
9ki
5.
czemu
panowie
trudu~e
sfrpowszechna
porozumieé znajomo~é laciny
Czy obaj
mamy
zatemmogli
prawobez
s4dzié,
w Polsce XVI i XVII wieku jest cech~ wyró±niajftc4w ówczesnej
Europie? Niew4tpliwie spora czQsé spoleczeñstwa staropolskiego
mówila, pisala i czytala PO lacinie. Choé w catej Furopie a±do koñca
XVIII wieku laciny uczono wedlug tego samego systemu jak jqzyka
±ywego polskie szkoly na poziomie frednim, zarówno kolegia
jezuickie, jak i gimnazja ró2nowiercze, najlepiej przygotowywaly, jak
sfr wydaje, mlodziei do sprawnego poskgiwania sfr tym jQzykiem adepci potrafihi ulo2yé taciñski panegiryk, wyglosié mow~ bogato
inkrustowan4 lacin% bez problemu zagfrbiali sfr te±w laciñskie
almanachy,
podr~czniki, traktaty. Te fakty dobrze znane s~
badaczom zajmuj4cym sfr historiq kultury, literatury i szkolnictwa
staropolskiego. Dzfrki owej powszechnej znajomo~ci laciny Polacy
-
-
-
-
-
-
-
-
-
—
3 Cudzoziemcy o Poisce ..., s.169-l7O. Podkre~lenie moje (JP). UmiejQtno~é
pisania nic sz~a czQsto w parze z umieJQtno~ciq mówienia. Zapewne najlatwiej bylo
posi~Éé umiej9tnosc czytania w tymj9zyku.
~ ibidem, s.159.
cytat za: T. Chynczewska-Hennel. Rzeczpospolita XVII wieku w oczach
cudzo¿iemców
s.71.
Eslavística Complutense, 1. (200!), 335-345
338
Joanna Part~ka
stosunkowo szybko zapoznawali sfr z dzielami wycbodz4cymi W
tym jfrzyku na Zachodzie Europy. Przywozila je do kraju mfrdzy
innymi mlodzie~ szlachecka wracaj4c z modnych wówczas
zagranicznych podró±yedukacyjnych. Bardzo szybko docieraly do
Potski pisane po lacinie lub ttumaczone na ten jQzyk, drukowane w
Bazyiei, Monachium, Pradze, Kolonii, Pary~u czy Wenecji ksiq2ki
wybitnych my~licieli i uczonych tego okresu. Swiadczyé mo2e o tym
chociaiby recepcja dzieta Hiszpana Diego de Saavedry y Fajardo
Idea de un príncipe politico-christiano. Ten napisany w jQzyku
kastylijskim traktat moralny wyszedl PO raz pierwszy spod prasy
drukarskiej w Mediolanie w 1640 roku. Na lacin9 przetffimaczono go
w roku 1649. Wersja wloska pojawila sfr rok wczeániej, francuska
dopiero w roku 1668. Dzielo hiszpañskiego pisarza i polityka nie
doczekalo sfr polskiego przekladu, poniewa¿ zwyczaj przekladania z
laciny upowszechnil sfr w Polsee dopiero w
XVIII wieku.
Dotyczylo to zreszt4 nie tylko laciñskich dziel wspólczesnych
twórców, ale tak±e klasyków antycznych. Takie traktowanie
laciñskich dziel jest, wedlug Jerzego Axera, ,,waznQ konsekwencj4
funkcjonowania laciny jako ~ywego j9zyka. Oto oryginalne teksty
autorów kiasycznych stosunkowo diugo opieraly sfr próbom
przelo±eniaich na poiski, bo stosunkowo dliago czytywano je do~é
powszechnie w oryginaie”6. Tak wfrc z laciñskiej wersji traktatu
Saavedry czerpano obficie najrozmaitsze przyklady z dziejów
rzymskich wraz z interpretacj~ hiszpañskiego autora ju~ w drugiej
polowie wicku XVII. Odwolywali sfr do niego tacy wybitni pisarze
polityczni jak Stanislaw Herakliusz Lubomirski czy Andrzej
Maksymiiian Fredro. Dzielo Fredry, Peristronzata (1660),
skonstruowane jest na wzór Saavedrowskiej !deae principis
christiani, natomiast w laciñskich Monitach (1664) Fredry uczony
Hiszpan wymieniony jest z nazwiska dwa razy, choé, jak ustalila
ostatnio Ewa Jolanta GlQbicka, ,,w calym tek~cie mo~na znalúé
-
6
Axer, “La/ini/as” jako skladnik polskiej toisamnoáci kulturowej,
polska. Seria ‘Eseje i
red. J. Axera, OBTA, Warszawa 1995, s.77.
j~
antyczne w kulturze europejskiej. Perspektywa
Eslavística Complutense, 1. (200!), 335-345
w: Tradycje
Studia
pod
,,Lacina naco dzien”... Wdomowych notatkach...
339
znacznie wfrcej przykladów wplywu hiszpañskiego pisarza i
dyplomaty”7.
Oba wymienione dziela Andrzeja Maksymiiiana Fredry napisane
zostaly po lacinie i cieszyly sfr du24 popularnosci4 w ówczesnej
Europie. Warto w tym miejscu podkreáiié, ±eFredro jest te±autorem
poiskich Przyslów mów potocznych (1658). W literaturze polskiej a~
do polowy wieku XVIII mamy wybitnych polskich pisarzy, takich jak
Kochanowski, Szymonowicz, Kniainin, którzy tworzyli równie
dobrze po polsku, jak PO lacinie. Z drugiej jednak strony, jeszcze w
XVIII wieku Stanislaw Konarski pisze wyl~cznie PO lacinie, i to nie
tylko teksty polityczne i publicystyczne, ale i laciúskie wiersze.
Staropolska dwujQzycznoáó jest interesuj4cym i wyjqtkowym
zjawiskiem na tie europejskim. Jerzy Axer pisze: ,,W calej panoramie
europejskich kuitur narodowych trndno znal&é analogfr do takiej roli
laciny i do takiego sui generis bilingwizmu”. 1 dalej: ,,Wobec
znacznie dluiszego ni” na Zachodzie Europy utrzymania sfr laciny
jako ~ywego jQzyka w Rzeczypospoiitej i wobec uzyskania przez niá
rangi jyyka narodowego > narodu szlacheckiego < , mogla ona
pozostaé tutaj jQzykiem literackim w takim sensie, w jakim na
Zachodzie przestala ju±by9 w pocz~tkach XVI wieku”8.
Ale nie tylko kuitura literacka opierala sfr na owej
dwu%zyczno~ci. Okazuje sfr, 2e i na co dzieñ, zarówno w ~yciu
publicznym, jak i prywatnym, korzystal polski szlachcic obficie z
laciny. Przygotowany dobrze przez szkolQ poslugiwal sfr lacm~ na
sejmikach i w trybunale, na weselach i na pogrzebach, sie~gal do niej
przy pisaniu listów, a nawet wtedy, gdy sporz4dzal najrozmaitsze
notatki na wlasny u~ytek.
Zajrzyjmy
teraz
do
biblioteczki
przecfrtnego
siedemnastowiecznego ziemianina. Z tej to bowiem biblioteki
korzystal na co dzieú przygotowuj4c sfr do wystqpienia na sejmiku,
konstruujqc mowq z okazji jakiego~ rodzinnego czy publicznego
wydarzenia. Okazuje sfr, ±e,,Swiat ksift2ek polskiego szlachcica,
7 A.M. Fredro, Monita polirico-moralia, wydaly
Warszawa 1999. Wprowadzenie do lektury, s. 9.
J. Axer, op. cit., s. 77.
EJ. GlQbicka i E. Lasociñska,
Eslavística Cnmp!utense, 1. (2001), 335.345
340
JoannaPartyka
maly czy trochQ wfrkszy, byl jak on sam dwuj9zyczny”9 . Ksi~ka
laciñska zajmowala wa±n¿~ pozycjq w domowych bibliotekach
szlacheckich. Swiadcz4 o tym zachowane inwentarze tych2e
bibliotek, ale talde wskazówki bibliologiezne, jakie szlachecki
gospodarz mógí znale~é w ziemiañskiej encyklopedii .Jakuba
Kazimierza Haura Sklad abo skarbiec znakomiíych sekretów
oekonomiej ziemiañskiej (1689). Haur zaleca na przyklad ,,Saavedry
Hiszpana Oekonomfr laciñska§, ,,X. Krzysztofa Fischera Oekonomfr
po lacinie” czy ,,Theatrum wszystkiego Swiata autora Botera”.
Biblioteka Akademii Krakowskiej. podobnie jak bibiioteki
kolegiów jezuickich, skladala sfr w du~ej mierze z pozycji
laciñskich. Podobnie wygl4dala te±bogata biblioteka krála Zygmunta
Augusta, w której
ksiq~ki laciñskie stanowily zdecydowan~
w19kszo~é. Wydaje sfr, ±ew tym samym czasie na pólkach bibliotek
hiszpañskich znajdowalo sfr ich o wiele mniej. Autor kskgki Libros
lectura en Salamanca del Barroco a la ilustracion (1650 1725) ~0
wymienil ponad 500 pozycji, które na pewno posiadaly wtedy
biblioteki w Salamance. Wéród nich znajdowaly sfr ks4~ki laciñskie,
ale byly to przede wszystkim dziela klasyków greckich i rzymskich,
m.ín. Horacego, Plutarcha, Seneki, Arystotelesa, Lukana, Pliniusza,
Persjusza; nastQpnie
mowy i panegiryki po~wiqcone Ignacemu
Loyoli, nieliczne traktaty teologiczne i prawmcze oraz podr~cznik do
nauki laciny Juana Luisa Vivesa Exercitatio linguae latinae (Basilea
1538).
Stoj~ca na pólce ziemiañskiej biblioteki ksi42ka laciñska bardzo
czQsto byla ksiq~k¿~ pisan~ nie drukowanft. CzQsto tek ,,tworzona”
byla przez samego wla~ciciela biblioteki lub jego potornka w trakcie
nauki szkolnej. Do powszechnych zwyczajów szkolnych czy
uníwersyteckich
nale±alo bowiem
prowadzenie
zeszytów
retorycznych, opartych w du~ej mierze na wykladach profesorskicíi
prowadzonych po lacinie. Wáród laciúskich manuskryptów byly
-
y
-
J. Axer, ibidem , 5. 78.
10 A. Weruga Prieto, Libros y lectura en Salamanca: del Barraca a la
ilustracion (1650-1 725), Salamanca 1993. Patrz teÉ: J. Cerda Diaz, Libros y lectura
en la Lorca del siglo XVII, Murcia 1989.
Eslavística Coniptutense. 1. (200!). 335-345
,,Lacina naco dzien”... Wdomowych notatkach...
341
tak2e dziela przepisane z druków, co wi~e sfr z kolejn4 interesujqca,,
choé osobliw4 cech4 staropolskiej kultury jej rQkopiámiennoáci4. To,
±edu2a cz~áé literatury i paraliteratury XVI i XVII wieku nie
przeznaczona byla w ogóle do druku kq2yla w licznych odpisach, a
pod pras~ drukarsk4 trafila dopiero w naszych czasach ma w tej
chwili
olbrzymie
znaczenie día
badañ
zwi4zanych
z
zainteresowaniami, upodobaniami, stanem
wiedzy, a nawet
osobowo~ciq szesnasto- czy siedemnastowiecznego polskiego
szlachcica.
Día prowadzonych tu rozwa±añwa2ne jest, 2e nawet prywatne
notatki
nie przeznaczone do druku, spontaniczne, nie podiegaj4ce
konwencjom styiistycznym czy rygorom wypowiedzi publicznej,
zbli2one zatem do mowy codziennej peine byly laciny. 1 ten fakt
jest
potwierdzenicm spostrze2eú podró2uj4cych po Polsce
cudzoziemców o wyj4tkowej roii laciny tak~e w codziennyin ~yciu
Polaków. Z takim materialem mamy do czynienia w rQkopisach typu
-
—
—
—
—
silva rerum.
Silva rerum (w spolszczonej formie : sylwa) to obszemy kodeks
skladaj4cy sfr z prawdziwego ,,lasu rzeczy”: dokumentów rodzinnych
i publicznych, listów, mów, fragmentów obszemiejszych traktatów i
utworów literackich, wypisów retorycznych, wierszy, przepisów
kulinarnych i recept medycznych, notatek genealogicznych i
diariuszy, zabawnych dykteryjek, wlasnych sq4ów i spostrze±eñ.W
polskich bibliotekach i archiwach zachowalo sfr sporo takich ksiag,
czQsto jednak pozbawione S4 one najbardziej nara±onych na
zniszczenie kart tytulowych, a co za tym idzie trudno nieraz ustalié
ich proweniencj~. Badacze dziewfrtnastowieczni i z poczqtków
dwudziestego wieku nadawali tym kodeksom tytuly takie jak
miscellanea , varia lub po prostu ,,materialy do...”. Do sylw
wpisywano to, co wydawalo sfr wa~ne, warte zapamiQtania, co
podobalo sfr lub moglo byé wykorzystane przy konstruowaniu mów,
pisaniu listów, uldadaniu wierszy. Mial takQ ksfrgQ w swoim dworku
prawie ka±dyziemiañski gospodarz1 1~
-
11
Por. J. Partyka, R«kopisy dworu szlacheckiego doby staropolskiej, Warszawa
1995.
Eslavística Complutense, 1. (200!), 335-345
342
Joanna Par/yka
Sylw~ pisano, ale i komponowano z najrozmaitszych tekstów
kr~zqcych w listach, przekazywanych osobi~cie podczas odwiedzin
s4siedzkich czy na sejmikach. Mamy tu wfrc do czynienía z
materialem okoliczno~ciowym, ulotnym, tak2e takim, którego nigdzie
índziej nie spotkamy. Z tych wzgfrdów interesuj~ce wydaje sfr
prze~ledzenie, w jaki sposób i w jakim wymiarze przy
komponowaniu (pisaniu, redagowaniu) owych domowych r~kopisów
korzystano z laciny.
W niemal wszystkich zachowanych domowych ksie~gach spotkamy
komentarzami na
sfr z zapisywanymi PO lacinie datami12 i
marginesach w rodzaju: observa , lego, notabile, notandum czy
probavi w przypadku recept medycznych. Na kartach tytulowych
podawano po lacinie informacjQ, z czyjej biblioteki pocbodzi ksiqika,
np.Ex libris Martini Dzialy¡iski Capitanel Naclensis. laciñskie frazy
czQsto podkre~lano w tekgcie, nie tylko wtedy, gdy bylo to przyslowie
czy cytat.
Domowi skryptorzy zamieszczali w swych ksfrgach zarówno
teksty w caloéci laciñskie, jak i teksty polskie ,,intarsjowane” lacinq,
Poza tym znajdziemy w nich, zaopatrzone czQsto w polskie
odpowiedniki-tlumaczenia, wiersze laciñskie i laciñsk~ prOzQ, a
tak±e arcyciekawe slowniczki polsko-laciñskie i zestawienia
przyslów, sentencji, cytatów w obujQzykach.
W~ród tekstów w calo~ci laciáskich mo~emy wyr&nié: mowy,
wypisy z zeszytów retorycznych (najcz~ciej S4 to zbiory sentencji
czy cytatów i przyklady z historii, które slu2yly celom praktycznym
pomagaly ulo±yémow~ i podeprzeé jq odpowiednimi argumentami,
napisaé iist, skomponowaé wiersz), nastQpnie
inskrypcje,
prognostyki, diariusze, kroniki rodzinne 1 publiczne,
teksty
teologiczne i polityczne,
literatur~ pfrkntt recepty medyczne,
fragmenty podrQczników.
Znaczna cz&é materialów, które trafialy do sylw, pisana byla PO
polsku z mniej lub bardziej licznymi wtrQtami laciñskimi. Cz9sto
-
-
12 Zdarzalo siQ to nawet w sylwach kobiecych, choé kobiety na ogól nie znaly
laciny. Jedna ze skryptorek powszechnie stosowala na przyklad form ~ deccbra,
/Rkp. Biblioteki Kómickiej sygn. 1125/.
Eslavística Complutense, 1. (2001), 335-345
,,Locina na co dzien”... W domowych notatkach...
343
proporcja laciny do j~zyka polskiego wynosi jak jeden do trzech, ale
zdarzaj 4 sfr fragmenty, w których lacina wr~cz przewaza.
Wáród
takich poisko-laciñskich fragmentów domowych
rQkopisów m&na wyrozrnc: mowy i listy, odpisy dokumentów
publicznych oraz ulotnych i seryjnych gazetek, diariusze i kroniki
rodzinne, wreszcie, bardzo interesuj4ce wlasne uwagi i rozwa2ania
autora (skryptora), takie jak na przyklad komentarze do wydarzeñ, o
których na bie2~co donosila prasa. Wáród mieszanych j9zykowo
tekstów znajdziemy takÉe literatur~ pfrkna~, mfrdzy innymi
makaroniczne wiersze.
Uwagi wlasne i rozwa~ania autora wydaj4 sfr byé tu najbardziej
interesuj4ce ze wzglQdu na naturalno~é i spontaniczno~é zapisów.
Szlachecka silva rerum jest jednym z niewielu ±ródel,którym mo~na
zadaé pytanie, jakim jQzykiem mówila siedemnastowieczna polska
szlachta. Z tego punktu widzenia najbardziej wartoáciowe 54 wszelkie
osobiste wynurzenia, drobne zapiski-komentarze na marginesach,
rozmaite facecje i opowiastki, które zawsze, niezale±nieod czasu, w
jakim powsta4 majq, w sobie du~o cech mowy potocznej. Je~li w
przypadku mów, tekstów literackich, a nawet diariuszy mamy do
czynienia, choé PO cz~ci, z konwencjonalnymi sformulowarnamí 1
przy%tymi powszechnie schematami, tutaj ograniczaj4 sfr one do
minimum. Dzfrki analizie takich zapisków mo2emy zorientowaé sfr,
jakim jQzykiem porozumiewywano sfr na co dzieñ i jakie bylo w nim
miejsce laciny.
Talde wszelkie inne zgromadzone w szlacheckiej silvae rerum
materialy, takie jak mowy, listy, diariusze, kroniczki, odpisy
dokumentów itp. stanowi4 doskonale fródio do badañ nad stopniem
znajomo~ci laciny (a przy okazji i kultury antycznej) i sposobem jej
ftrnkcjonowania w j~zyku poiskim w koñcu XVI, w XVII i w 1
polowie XVIII wieku (wtedy bowiem r~kopi~mienne ksfrgi tego typu
byly bardzo popularne).
WstQpna analiza tych fragmentów sylw, które wydaj ~ siQ
najbardziej spontaniczne i pozbawione konwencji (a wi~c
najrozmaitszych spostrze~eñ odautorskich, komentarzy i zapisów
dotycz4cych ±yciarodziny) pod k4tem funkcji, jakie spelnia w nich
lacina, prowadzi do nastQpuj4cych wniosków:
Eslavística Complutense, 1. (200!), 335-345
344
Joanna Partyka
Skryptorzy najwyra~niej mieli ~wiadomo~é istnienia ró2fic
funkcjonalnych pomiQdzy lacin4 a jQzykiem polskim. Pewne zapisy
mogly bowiem zaistnieé tylko po lacinie, inne tylko po polsku. W
jeszcze innych mieszano oba j9zyki w dowolnych proporcjach. Te
wnioski, byé mo2e zbyt szybko sformulowane, wymagaj~
potwierdzenia w bardziej szczególowych badaniach.
Po lacinie prowadzono kroniczki rodzinne i publiezne o czysto
informacyjnym charakterze. Krótkie zapiski dotycz4ce wa~nych
wydarzeñ z ~ycia prywatnego i publicznego PO raz pierwszy pojawily
sfr w annalach i ksfrgach kanceiaryjnych ~wieckichi k&cielnych
pocz4tkowo na marginesach, p&niej na wolnych kartach. Ksfrgi te
sporz4dzano po lacinie, w zwi4zku z czym owe marginalia pisane
byly taide w tym jQzyku. Byé mo~e p&niejsze laciñskie kroniczki, z
jakimi mamy do czynienia w sylwach, kontynuowaly tQ tradycjQ.
W zapiskach dotycz4cych urodzin, ~lubów i ~mierci korzystano z
laciñskich formul modlitewnych i zwrotów religijnych. Stosowane
one byly powszechnie w obrz~dowoáci ko~cielnej w zwi4zku z
udzielaniem i przyjmowaniem sakramentów. Msze odbywaly 51Q PO
lacinie, PO lacinie tak2e modiono sfr. Wydaje sfr zatem naturaine, 2e
w sytuacjach szczególnie podnioslych przywolywano w domowych
ksfrgach te wla~nie lacir½kie
formuly.
W rozwa~aniach na temat bie2~cego iycia politycznego
publieznego u2ywano laciñskich zwrotów prawniczych. Zwroty takie
czQsto spotyka sfr w dokumcntach pochodzqcych z kancelarii
króiewskiej , a nawet w diariuszach sejmowych. St~d, byé mo~e,
przenoszonoje do mowy potocznej.
Wydaje sfr, ~e poslugiwano sfr zwrotami laciñskimi w przypadku
braku adekwatnych polskich odpowiedników przy wyra2aniu odczué
formulowaniu pojQé abstrakcyjnych. Czasem zwi4zanne jest to z
daieniem do uzyskania maksymainej precyzji przy uiyciu
minimalnych ~rodków jQzykowych (próba zastajijenia laciúskicgo
zwrotu czy wyra2enia polskim prowadzilaby do znacznego
przedlu2enia wypowiedzi). Ciekawych obserwacji tego typu mog~
dostarczyé slowniczki polsko-laciúskie, w których jedno laciflskie
slowo bywa zastQpowane calym polskim zdaniem.
-
-
Eslavística Complutense, 1, (200!), 335-345
-
,Locina na co dzien”... W domowych notatkach...
345
Obserwacja flmkcji skladniowych wtrQtów laciñskicb prowadzi do
wniosku, ±elaciñskie wtr4cenia nie zaklócaja, polskiej skladni. W
polsk4 konstrukcjQ zdania wstawia sfr laciñskie slowa mb cale
laciñskie konstrukcje (np. laciñski ablativus czy te±tzw. genetivus
qualitatis, który zachowal sfr we wspólczesnej polszczy~nie w
postaci u~ywanego jeszcze, choé rzadko, frazeologizmu: ,,czlowick
wielkiego serca”). Czasem zestawia sfr obok siebie na zasadzie
powtórzcnia
laciñskie i poiskie slowo w tej samej formie
gramatycznej. Spotkaé mo2na te2 zdania wspólrz~dnie zlo±onez
dwóch zdañ
polskiego i laciñskiego
pol4czonych laciñskim
spójnikiem.
-
-
Znajomo~é laciny musiala byé powszechna, skoro tyie jest
laci#iskich i laciñsko-polskich tekstáw w rqkopisach tak popularnych
w szlacheckich dworach i dworkach. Wydaje sfr oczywiste, ~e owe
teksty nie znalazlyby sfr w domowych ksfrgach, gdyby pozostawaly
niezrozumiale día ich wla~cicieli. Natomiast fakt, 2e korzystano z
laciny tak2e przy wyra2aniu najbardziej osobistych doznañ i przy
komentowaniu wydarzeñ, ~wiadczy o tym, ~e byl to j~zyk 2ywy, ~e
funkcjonowal równie dobrze w 2yciu publicznym, jak i prywatnym,
±e byl, jak zauwa2yl w swej relacji z podró2y po Polsce Girolamo
Lippomano, ,,w powszechnym u±ywaniu”.Fo lacinie pisal, czytal
mówil polski szlachcic, ale te2 my~lal w tymj~zyku.
Ówczesna Rzeczpospolita byla pañstwem wielokulturowym
wielojQzycznym. Lacin4 poslugiwali si~ wszyscy.
,,Pojmuj4c siebie jako naród pisze Axer a ojczyzn~ jako zbiór
praw i przywilejów przysluguj4cych wolnym obywatclom, zbudowala
szlachta polska pañstwo, w którym roía laciny nie byla ani prost4
kontynuacj4 kultury humanistycznej, ani bezpo~rednim skutkiem
kontrreformacyjnej ofensywy Ko~ciola
13.[...].Trudno przecenié wag~
tego sarmackiego mówienia po lacinie”
-
-
13 j~ Axer, “La/ini/as” w historii i w pamiccí hiseorycznej Europy Érodlcowowschodniej (Paradoksy ciqgla=cii nieciqglok¡), w: ,,Lacina w Polsce”. Zeszyty
Naukowe pod red. J. Axera, zeszyt 1-2: Mi9dzy Siavia Latina i Síavia Orthodoxa,
Warszawa 1995, sSS.
Eslavística Complutense, t. (200!), 335-345