Skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych a długość pobytu w

dr Aleksandra Piechaczek
Skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych a długość pobytu w ośrodku wychowawczym
na
podstawie
analizy
postępów
resocjalizacyjnych
w
Młodzieżowym
Ośrodku
Wychowawczym w Kuźni Raciborskiej.
Does every offender who had committed a prohibited act have to serve a maximum
length of the sentence? Does a long-term stay in detention centers make the offenders
understand their mistakes and fix their behaviour? How to punish criminals in order to
achieve the best effect of social integration? This is one of the questions that I will try to
answer in this article.
I conducted my research in the Youth Educational Centre in Kuźnia Raciborska.
I wanted to see whether the effectiveness of rehabilitation depends on the length of stay of
each ward in this resort. My research was motivated by the psychological studies by other
autors and frequent premises suggesting that criminals should not be put in detention for long
periods.
Each guardian working in the Polish rehabilitatation system is required to regularly
assess the behaviour of their wards. It is extremely difficult as there are no common tools for
performing such tasks. Therefore the rehabilitation centers individually develop tools which
are appropriate for their specific needs, and these tools aim at providing the opportunity to
evaluate rehabilitation procedures. Such tool also exists in the Youth Educational Centre in
Kuźnia Raciborska and it is called “a ward's card of reintegration progress”. By analysing the
data collected over the past ten years, I've been trying to answer the question: “Is the length of
stay at the rehab resort positively correlated with the effectiveness of social reintegration?”
WPROWADZENIE
Od wielu lat wśród fachowców zajmujących się resocjalizacją oraz problemami osób
skazanych poruszany jest temat długości pobytu w więzieniu bądź ośrodku wychowawczym.
Związana jest z tym kwestia finansowania takich działań i jednocześnie problem
efektywności działań resocjalizacyjnych. Ogólnie rzecz ujmując w społeczeństwie
funkcjonuje opinia, że im dłuższy pobyt przestępcy w izolacji, tym lepiej dla samego
społeczeństwa, jak i dla skazanego, bo być może dzięki temu zrozumie swój błąd. Opinii tej
jednak nie podzielają wszyscy ludzie, a zwłaszcza ci, którzy pracują z osobami naruszającymi
prawo. Z licznie przeprowadzonych badań wynikają zupełnie inne wnioski, sugerujące, że na
1
przestępców
popełniających
tzw.
małe
przewinienia
nie
należy
nakładać
kar
długoterminowych.
CEL BADANIA
Opierając się na tych przesłankach postanowiłam sprawdzić czy długość pobytu
w ośrodku wychowawczym w znacznym stopniu wpływa na resocjalizację osób
przebywających w tym ośrodku. Pracownicy Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych są
zobligowani do tego, aby każdego swojego wychowanka poddawać ocenie, na podstawie
której są podejmowane konkretne zalecenia odnośnie dalszego pobytu w placówce.
METODY BADAWCZE
W Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Kuźni Raciborskiej taka ocena
postępów resocjalizacyjnych odbywa się co semestr na podstawie metody samoopisowej
„Karty postępów resocjalizacyjnych wychowanka” opracowanej przez poprzedniego
psychologa pracującego w ośrodku – Jana Kuligę (załącznik 1). Karta ta zawiera podstawowe
dane demograficzne każdego wychowanka takie jak: długość pobytu w placówce, opóźnienie
szkolne, informacje dotyczące rodzinny i ilości odwiedzin przez bliskich, ewentualnie ich
kontaktów telefonicznych. Jednocześnie umieszczone są tam dane dotyczące frekwencji
wychowanka w ośrodku, a zwłaszcza jego niepowrotów, spóźnień, ucieczek dokonywanych
przez niego w czasie przeprowadzanej obserwacji (zazwyczaj jest to ostatnie pół roku pobytu
w ośrodku).
Psycholog Jan Kuliga założył, że wskaźnikami resocjalizacji nieletniego będą takie
cechy jak: frekwencja w placówce (uwzględnia spóźnienia, niepowroty, ucieczki i czas
nieobecności), relacje rodzinne i częstość kontaktów z bliskimi (telefoniczna i odwiedziny),
kontakty rówieśnicze, nauka szkolna, znajomość norm społeczno – moralnych, zastosowanie
norm społeczno-moralnych w praktyce, samodzielność, kontrola emocjonalna, umiejętność
gospodarowania czasem wolnym, zainteresowania nieletnich, określanie perspektywicznych
celów, wstrzemięźliwość alkoholowa, wstrzemięźliwość od narkotyków i wstrzemięźliwość
od nikotyny.
Zadaniem wychowawców dwa razy w roku jest poddanie ocenie każdego ze swoich
podopiecznych. Za każdy wskaźnik wychowankowie mogą otrzymać ocenę od 1 do 6, gdzie
zakres 1–2 oznacza bardzo niski wynik, 2-3 niski wynik, 3-4 przeciętny wynik, 4-5 wysoki
wynik, 5-6 bardzo wysoki wynik. Z uzyskanych średnich we wszystkich wskaźnikach
wyciągana jest średnia ogólna. Wychowankowie oceniani są przez co najmniej trzech
2
opiekunów (dwóch wychowawców grupy internatowej i jednego nauczyciela w szkole),
z których wyciągana jest średnia ostateczna, która jest podstawą do podjęcia odpowiednich
wniosków, a w dalszym ciągu działań wobec ocenianego.
PROCEDURA BADANIA
W moich badaniach przyjęłam, że ocena ostateczna stanie się zmienną zależną, czyli
tą, która będzie objaśniana. Ona bowiem będzie wskazywała na postęp resocjalizacyjny
poszczególnych wychowanków – progres, regres lub constans.
Swoje badania oparłam na porównaniu średnich ocen każdego wychowanka na
podstawie „Karty postępów resocjalizacyjnych” z każdego semestru pobytu w ośrodku
z pierwszą oceną jaką otrzymali (jest to ocena postępów po pierwszym semestrze pobytu
w placówce). Jeżeli różnica pomiędzy ocenami wynosiła więcej lub mniej niż 0,5 punktu
oznaczało to, że zaszła zmiana w postępie resocjalizacyjnym. Te 0,5 punktu jest średnim
odchyleniem standardowym, wynikającym z przeprowadzanych badań. Jeśli ocena była
wyższa niż 0,5 punktu od oceny początkowej to oznaczało, że w zachowaniu wychowanka
nastąpił progres, jeśli natomiast była niższa to nastąpił regres. Różnica poniżej 0,5 punktu
oznaczała brak istotnej zmiany statystycznej i była oznaczana jako constans.
OSOBY BADANE
Do badań zostały wybrane wyniki 57 chłopców w wieku 11-18 lat, przebywających
w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Kuźni Raciborskiej w latach 1998-2013.
Założyłam bowiem, że pobyt w ośrodku nie może być krótszy niż 3 lata (6 semestrów) i tylu
wychowanków spełniało te kryterium. Są to osoby, które postanowieniem sądu zostały
umieszczone w placówce wychowawczej ze względu na niedostosowanie społeczne
i posiadające odpowiednią opinię psychologiczną.
WYNIKI
Postępy resocjalizacyjne po 1 roku pobytu w MOW1
1
Wszystkie dane statystyczne oraz ich opisy pochodzą z mojej niepublikowanej pracy dyplomowej. A.
PIECHACZEK, Skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych a długość pobytu w ośrodku wychowawczym na
podstawie analizy postępów resocjalizacyjnych w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Kuźni
Raciborskiej, 2013
3
60
59,65
50
40
30
24,56
20
15,79
10
0
Regres
Constans
Progres
Źródło: Opracowanie własne.
Na powyższym wykresie można zauważyć, że po roku pobytu w MOW zachowanie
ocenianych wychowanków najczęściej się nie zmienia – aż 59,65% ocenianych zachowań
pozostało na takim samym poziomie jak na początku oceniania. Zachowanie 15,79%
wychowanków pogorszyło się w stosunku do pierwszej oceny, a 24,56% polepszyło swoje
zachowanie w stosunku do pierwszej oceny.
Postępy resocjalizacyjne po 1,5 roku pobytu w MOW.
70
60
61,40
50
40
30
20
21,05
17,54
10
0
Regres
Constans
Progres
Źródło: Opracowanie własne.
Porównując oceny z postępowań resocjalizacyjnych wychowanków MOW w Kuźni
Raciborskiej po 1,5 roku pobytu w ośrodku znów można zauważyć, że najczęściej
zachowanie wychowanków się nie zmienia, ponieważ aż 61,40% wychowanków, czyli 35
osób na 57 badanych, otrzymało oceny na tym samym poziomie, co za pierwszym razem.
10 osób czyli 17,54% badanych wychowanków pogorszyło swoje zachowanie w porównaniu
do pierwszej oceny, a 12 wychowanków, czyli 21,05%, polepszyło swoje zachowanie.
4
Postępy resocjalizacyjne po 2 latach pobytu w MOW.
50
49,12
45
40
35
30
25
26,32
24,56
20
15
10
5
0
Regres
Constans
Progres
Źródło: Opracowanie własne.
Z powyższego wykresu można wyczytać, że po dwóch latach pobytu MOW prawie
u 50% wychowanków, którzy przebywali tam minimum 3 lata, utrzymuje swój postęp
resocjalizacyjny na tym samym poziomie z jakim zostali przyjęci do ośrodka. Ponad 25%
z nich poprawiło się w stosunku do pierwszej oceny, ale prawie tyle samo pogorszyło swoje
zachowanie.
Postępy resocjalizacyjne po 2,5 roku pobytu w MOW.
60
54,39
50
40
30
20
22,81
21,05
10
0
Regres
Constans
Progres
Źródło: Opracowanie własne.
Omawiając kolejny wykres należy stwierdzić, że największy odsetek wychowanków –
prawie 55% - stanowią ci, którzy utrzymali swoje postępy resocjalizacyjne na takim samym
poziomie, jak w przypadku przyjścia do ośrodka wychowawczego. Natomiast odsetek
nieletnich, którzy pogorszyli swoje zachowanie i tych, którzy je poprawili, jest taki sam.
5
21,05% badanych osób poprawiło się w stosunku do pierwszej oceny w ośrodku, a 22,81%
wychowanków pogorszyło swoje zachowanie.
Postępy resocjalizacyjne po 3 latach pobytu w MOW.
50
40
42,11
33,33
30
24,56
20
10
0
Regres
Constans
Progres
Źródło: Opracowanie własne.
Po trzecim roku pobytu w ośrodku zauważa się największy odsetek osób (jedna trzecia
wszystkich badanych), którzy osiągnęli regres resocjalizacyjny. 42,11% badanych to osoby,
które nie zmieniły swojego zachowania w stosunku do pierwszej oceny w ośrodku.
Jednocześnie u prawie 25% badanych zauważono poprawę zachowania.
Regres wychowanków na przestrzeni 5 lat pobytu w MOW
40
33,33
30
24,56
23,08
22,81
21,05
20
17,54
15,79
14,29
10
0,00
0
1 rok
1,5 roku
2 lata
2,5 roku
3 lata
3,5 roku
4 lata
4,5 roku
5 lat
Źródło: Opracowanie własne.
Powyższy wykres pokazuje, że największy regres osiągają wychowankowie, którzy
przebywali w ośrodku 3 lata – wynik to 33,33%. Oprócz tego można również zauważyć, że
wychowankowie, którzy przebywają w ośrodku dwa lata, dwa i pół roku, trzy i pół roku,
cztery lata uzyskują negatywne wyniki resocjalizacyjne. Dodatkowo jeden z najniższych
6
odsetków jeśli chodzi o regres jest wśród wychowanków, którzy przebywają w ośrodku jeden
rok, półtorej roku oraz pięć lat. Jednocześnie należy zaznaczyć, że żadna z osób
przebywających w ośrodku cztery i pół roku nie otrzymała wyniku świadczącego o tym, że
nastąpił regres.
Constans wychowanków na przestrzeni 5 lat pobytu w MOW
70
59,65
61,40
60
54,39
50,00
49,12
47,37
50
42,11
42,86
42,31
40
30
20
10
0
1 rok
1,5 roku
2 lata
2,5 roku
3 lata
3,5 roku
4 lata
4,5 roku
5 lat
Źródło: Opracowanie własne.
Analizując wykres dotyczący braku regresu i postępu resocjalizacyjnego wynika, że
wychowanków osiągających constans resocjalizacyjny jest najwięcej. W żadnym z badanych
okresów wskaźnik ten nie spada poniżej 40%. Oznacza to, że wychowankowie opuszczający
ośrodek w poszczególnych okresach badawczych utrzymują ocenę swojego zachowania na
tym samym poziomie, jaki osiągnęli po pierwszym pół roku pobytu w ośrodku.
Progres wychowanków na przestrzeni 5 lat pobytu w MOW
60
50,00
50
42,86
40
34,62
31,58
30
26,32
24,56
21,05
24,56
21,05
20
10
0
1 rok
1,5 roku
2 lata
2,5 roku
3 lata
3,5 roku
4 lata
4,5 roku
5 lat
Źródło: Opracowanie własne.
7
Z analizy powyższego wykresu wynika, że największy odsetek wychowanków, którzy
osiągnęli pozytywne wyniki resocjalizacyjne jest po minimum trzech i pół roku pobytu
w ośrodku. Wtedy to prawie 35% z nich poprawiło swoje zachowanie w stosunku do
pierwszego pół roku pobytu. Okazuje się również, że po czterech i pół roku oraz po 5 latach
pobytu wychowanków, działania resocjalizacyjne podjęte w ośrodku osiągnęły najlepsze
efekty.
Postępy resocjalizacyjne wychowanków na przestrzeni 5 lat
100%
90%
80%
70%
60%
Progres
50%
Constans
Regers
40%
30%
20%
10%
0%
1 rok
1,5 roku
2 lata
2,5 roku
3 lata
3,5 roku
4 lata
4,5 roku
5 lat
Źródło: Opracowanie własne.
Ostatni wykres pokazuje jak całościowo wyglądają postępy resocjalizacyjne
wychowanków przebywających w MOW w Kuźni Raciborskiej. Jak można to było zauważyć
we wcześniejszych wykresach, wśród badanych wychowanków najwięcej jest tych, którzy
utrzymują ocenę swojego zachowania na tym samym poziomie, na jakim zostali ocenieni po
raz pierwszy w ośrodku (na wykresie jest to kolor zielony). Natomiast jeśli chodzi o progres
resocjalizacyjny, to najwięcej takich osób jest w przypadku czterech i pół roku i pięciu lat
pobytu w ośrodku(kolor niebieski).
DYSKUSJA WYNIKÓW
Przeprowadzone przez mnie badania na dają jednoznacznej odpowiedzi na problem
postawiony w tytule czy długość pobytu w ośrodku wychowawczym ma znaczący wpływ na
sztuczność oddziaływań resocjalizacyjnych. Jednakże jest kilka kwestii, które pozwalają
wyciągnąć wnioski do dalszej pracy i do działań w niektórych obszarach resocjalizacyjnych.
Po pierwsze z analizy literatury przedmiotu wynika, że tzw. krótkotrwałe ograniczenie
wolności przestępców ma korzystniejszy wpływ na ich proces resocjalizacyjny niż stosowanie
kar
długoterminowych,
czyli
dłuższych
niż
dwa
lata.
Wyniki
z
wielokrotnie
8
przeprowadzonych badań na ten temat sugerują, że przestępcy odsiadujący wyroki do dwóch
lat lepiej wykorzystują czas w placówce zamkniętej i łatwiejszy i efektywniejszy jest ich
powrót do społeczeństwa (tzn. że nie dopuszczają się kolejnych przestępstw). Analizując
wyniki moich badań nie jestem w stanie do końca potwierdzić takiego stanu rzeczy.
Z przedstawionych wyżej wykresów można odczytać, że aż 75% wychowanków poddanych
badaniu po trzech latach pobytu w ośrodku wychowawczym nie polepszyło swojego
zachowanie względem oceny początkowej bądź też uzyskiwali gorsze wyniki niż na
początku.
Szukając odpowiedzi na pytanie dlaczego tak się dzieje należy wskazać na charakter
moich badań. Oparłam się w nich na ocenach przeprowadzonych przez wychowawców grup
internatowych i nauczycieli szkolnych. Jest więc to ocena subiektywna. Poza tym
opiekunowie oceniają swoich wychowanków, co również nastręcza problemów kwestii
subiektywizmu. Dodatkowo są to oceny dokonywane „na bieżąco” czyli jeszcze w trakcie
procesu resocjalizacyjnego. Niestety nie mam dostępu do danych pokazujących losy
wychowanków opuszczających placówkę i nie jest w stanie stwierdzić czy wychowankowie
nie wracają z czasem na drogę przestępczości.
Oprócz tego należy zwrócić uwagę na fakt, że w ośrodku wychowawczym w Kuźni
Raciborskiej umieszczani są chłopcy z różnego rodzaju przewinieniami, jednakże tym
najczęstszym jest niezrealizowanie obowiązku szkolnego. Jako że w ośrodku brak jest
możliwości podziału wychowanków na tych ze „słabszymi” i „gorszymi” przewinieniami,
więc wszyscy przebywają razem i są poddawani wspólnym procesom resocjalizacyjnym.
Może to powodować nowe problemy, a mianowicie ci z „lżejszymi” przewinieniami mogą się
fascynować postępowaniem tych drugich (niestety jest to bardzo realne i częste zachowanie),
a co za tym idzie brak będzie postępów resocjalizacyjnych i możliwy stanie się regres.
Jednocześnie należy podkreślić, że osoby, które zostały umieszczone w placówce ze
względu na nie chodzenie do szkoły mają nieco ułatwione zadanie, ponieważ w pobyt
w ośrodku wymusza na nich uczęszczanie na zajęcia szkolne i raczej szerszych możliwości
uciekania z nich.
Co do skuteczności samej oceny również trudno oszacować na ile spełnia ona swoją
rolę. Z moich doświadczeń zawodowych wynika, że samo ocenianie i postępowanie związane
z ocenianiem wychowanków oraz komunikowaniem ich o postępach resocjalizacyjnych
wpływa na nich korzystnie. Nie przechodzą oni obojętnie wobec tej kwestii i muszą się liczyć
z tym, iż uzyskanie niezadowalających wyników w poszczególnych skalach oceny postępów
skutkuje tym, że nie otrzymają oni zgody na opuszczenie ośrodka. Równocześnie działa to
9
w drugim kierunku – pozytywna ocena zachowania może przynieść zwolnienie z ośrodka
i powrót do domu rodzinnego.
WNIOSKI
Ostatnim problemem, który zostanie poruszony jest skuteczność i miarodajność
narzędzia wykorzystanego do przeprowadzania takich badań. Wyniki badań pochodzą
z danych otrzymanych w jednej placówce i dlatego należałoby wykorzystać to narzędzie
w innych tego typu w Polsce bądź też stworzyć jedno ogólnokrajowe. Oprócz tego dla
potwierdzenia wyników należałoby prześledzić losy wychowanków, którzy opuszczają
ośrodki wychowawcze i na podstawie takich danych wyciągać wnioski o skuteczności bądź
nie oddziaływań resocjalizacyjnych.
Wracając jeszcze raz, na zakończenie, do problemu skuteczności oddziaływań
resocjalizacyjnych w zależności o długości pobytu w ośrodku wychowawczym koniecznym
jest stwierdzenie, że długotrwałe przebywanie będzie miało wpływ na poprawę zachowania
wychowanków. Z badań wynika, że pobyt krótszy niż 3 lata raczej nie przyniesie
oczekiwanych efektów, gdyż przez ten czas większość wychowanków nie zmienia swoje
zachowania względem tego, które prezentowali w momencie umieszczenia w ośrodku
wychowawczym. Nie potwierdzają się więc przesłanki płynące z danych umieszczonych
w literaturze przedmiotu. Jednakże należy podkreślić fakt, że resocjalizacja nieletnich
w ośrodkach wychowawczych przebiega nieco inaczej niż w ośrodkach ograniczających
wolność i być może to ma wpływ na sam proces resocjalizacyjny. Żeby to stwierdzić
należałoby przeprowadzić badania w tym temacie. Nie mniej jednak problem pomocy
osobom łamiący prawo jest ciągle aktualny i warto zadawać sobie trud, żeby poszukiwać
nowych i skutecznych rozwiązań. Im bowiem więcej osobom zdołamy pomóc, tym lepsze
będzie nasze społeczeństwo.
Bibliografia:
1. A. PIECHACZEK, (2013), Skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych a długość pobytu
w ośrodku wychowawczym na podstawie analizy postępów resocjalizacyjnych w
Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Kuźni Raciborskiej, niepublikowana praca
dyplomowa.
2. Załącznik 1 „Karty postępów resocjalizacyjnych wychowanka”.
10