Pobierz plik PDF

Vol. 8
FO L IA H IS T O R IC A C R A C O V IE N SIA
Jerzy K w i a t e k , Teofil L i j e w s k i ,
skich, Warszawa 1998, ss. 1104
2002
Leksykon miast pol­
Encyklopedyczna publikacja poświęcona ośrodkom miejskim Rzeczy­
pospolitej Polskiej w obecnych jej granicach pozornie zdaje się pozostawać
z dala od pola zainteresowań historyka Kościoła. Staranniejsze przewertowanie owej opasłej edycji (ponad 1100 stron druku w formacie zbliżonym do
A 4) prowadzi jednak do zgoła odmiennych wniowsków. Wszak w kraju o po­
nad 1000-letniej tradycji trwania w wierze chrześcijańskiej również (a może
w szczególności) miasta i ich mieszkańcy posiadali i posiadają znaczący
udział w kształtowaniu dziejów, tudzież współczesnego oblicza Kościoła na
ziemiach polskich. I na odwrót - życie kościelne na przestrzeni wieków odci­
snęło trwałe piętno na historii, jak i samym wyglądzie poszczególnych ośrod­
ków miejskich - w przypadku jednych w większym stopniu (miasta biskupie,
centra pątnicze, sanktuaria), gdzie indziej znów mniej wyraziście. Jeśli nato­
miast spojrzeć na miasta pod kątem ich materii zabytkowej, okaże się, iż
w zdecydowanej większości z nich najcenniejszą pozostałością materialną
przeszłości jest miejscowa świątynia parafialna lub - w przypadku znaczniej­
szych w dobie przedrozbiorowej ośrodków miejskich - większe zespoły sa­
kralne. Spójrzmy tedy pod tym właśnie kątem na „Leksykon miast polskich”,
zwracając w poniższej recenzji uwagę na wybrane aspekty kościelnej prze­
szłości i teraźniejszości poszczególnych ośrodków.
„Leksykon...”, prezentujący zasadniczo stan na 31 XII 1997 (jakkolwiek
już z nowym podziałem administracyjnym kraju, obowiązującym od 1 1 1999),
uwzględnia w sumie 870 miast (tak przynajmniej wynika ze wstępu redakcyj­
nego, podczas gdy na obwolucie widnieje cyfra 875!), zamieszkiwanych przez
62% populacji Rzeczypospolitej Polskiej. W obrębie całej książki układ stron
jest trzykolumnowy. Każde z miast omówione zostało w osobnym haśle, opa­
trzonym nagłówkiem (w nim m.in. informacja o położeniu geograficznym,
przynależności administracyjnej, powierzchni i zaludnieniu, a także kod pocz­
towy), barwnym wyobrażeniem herbu miejskiego (o czym daj ej), ilustracją
zwykle najbardziej znanego lub najcenniejszego pod względem zabytkowym
obiektu architektonicznego (w przypadku założeń zamkowo-pałacowych oraz
budowli sakralnych niekiedy również ich rzut przestrzenny), a w przypadku
większych ośrodków - nadto planem miasta. U spodu niemal każdej strony
umieszczony został stosowny wycinek aktualnej mapy samochodowej Polski,
wizualnie dopełniający widniejącą w nagłówku informację o lokalizacji geo­
graficznej danego ośrodka miejskiego. Zasadnicza część hasła traktuje o histo­
rii i współczesnym obliczu każdego z miast, prezentując pokrótce także jego
zabytki, wśród których nigdy nie brak (co najwyżej poza nielicznymi wyjąt­
kami) miejscowych świątyń.
358
RECENZJE
Czas przejść do zagadnień, które wzbudzić mogą bliższe zainteresowa11C
j
IW
TT
A W O V lU ltt lY a iU ll^ J M W /g U .
Jako że wszystkie obecnie istniejące diecezje polskie posiadają swoje
stolice w miastach, o wszystkich jest tedy mowa i w „Leksykonie...”, jakkol­
wiek autorzy nie zawsze wskazują w hasłach na odnośny fakt. Warto je zatem
tutaj zestawić, uczynimy to jednak nie w sposób „mechaniczny” - zgodnie
z porządkiem alfabetycznym, lecz podług liczebności mieszkańców (w ukła­
dzie zstępującym), co umożliwi czytelnikowi poczynienie dość interesujących
obserwacji:
Nazwa miasta
Warszawa
Łódź
Kraków
Wrocław
Poznań
Gdańsk
Szczecin
Lublin
Katowice
Białystok
Częstochowa
Sosnowiec
Radom
Gliwice
Kielce
Toruń
Bielsko-Biała
Olsztyn
Rzeszów
Płock
Opole
Elbląg
Gorzów Wielkopolski
Włocławek
Tarnów
Zielona Góra
Koszalin
Legnica
Kalisz
Siedlce
Gniezno
Przemyśl
Zamość
Łomża
Ełk
Kołobrzeg
Żywiec
Łowicz
Sandomierz
Lubaczów
Kamień Pomorski
Pelplin
Drohiczyn
Liczba mieszkańców
1624800
812300
740500
639400
580000
461400
419000
356000
349000
282500
258600
244100
232600
212800
212600
205800
179800
169900
161300
130600
130100
129400
125700
123300
121700
117900
112100
109000
106700
75300
71200
68600
67700
64200
55700
47900
32500
31800
27100
12800
9700
8700
2200
RECENZJE
359
Liczba miast uwidocznionych w powyższym zestawieniu nie pokrywa
się z ilością istniejących w Polsce diecezji Kościoła katolickiego. Wynika
to z jednej strony stąd, iż niektóre z biskupstw posiadają podwójną nazwę
(bielsko-żywiecka, koszalińsko-kołobrzeska, zamojsko-lubaczowska, zielonogórsko-gorzowska, także grecko-katolickie eparchie warszawsko-przemyska
i wrocławsko-gdańska), a co za tym idzie - i po dwie stolice, z drugiej zaś
strony zarówno w Warszawie, jak i we Wrocławiu (poniekąd także w Przemy­
ślu i Gdańsku) usytuowane są ośrodki administracyjne więcej niż jednej diece­
zji Kościoła katolickiego.
Jak na podstawie odnośnej tabeli łatwo zauważyć, o wyborze danego
miasta na stolicę biskupią nie decydowała (i nadal nie decyduje w stopniu de­
terminującym) jego wielkość i znaczenie na mapie administracyjnej kraju.
Obok bowiem faktycznie największych aglomeracji miejskich, ośrodkami die­
cezji są również miasta kilku- i kilkunastotysięczne. Również w przypadku
stolic metropolii rozbieżność w tym względzie jest zgoła ogromna.
Prócz miast będących centrami wielkich jednostek administracji teryto­
rialnej Kościoła (czyli diecezji), w „Leksykonie...” znajdujemy także szereg
ośrodków miejskich ważnych dla dziejów chrześcijaństwa na ziemiach polskich
czy to z racji ich przeszłości historycznej czy też ze względu na współczesne
znaczenie na mapie religijnej kraju. Wskazać tu można na dawne stolice i rezydencjalne miasta biskupie (m. in. Chełmża, Chełm, Frombork, Kwidzyń, Lidz­
bark Warmiński, Nysa, Sejny) czy też ośrodki słynące ze średniowiecznych
i późniejszych fundacji klasztornych (m. in. Alwernia, Dukla, Góra Kalwaria,
Jędrzejów, Kalwaria Zebrzydowska, Leżajsk, Stary Sącz, Supraśl, Wąchock czy
-jakkolwiek nie związane już z żadnym klasztorem - Piekaiy Śląskie).
Interesujące spostrzeżenia, przydatne w rozważaniach nad dziejami
kultu religijnego na ziemiach polskich, przynosi analiza heraldyki miejskiej,
możliwa dzięki zreprodukowanym przy poszczególnych hasłach herbom. He­
raldyka jest nauką pomocniczą historii stosunkowo jeszcze mało wykorzysty­
waną przez historyków Kościoła w Polsce i zgoła przez nich zaniedbaną. Nie
od rzeczy tedy będzie zasygnalizowanemu zagadnieniu poświęcić nieco więcej
miejsca na kartach recenzji, wskazując na symbole i wątki religijne w herbach
poszczególnych ośrodków miejskich Rzeczypospolitej Polskiej. Poniższe ze­
stawienie, dla większości czytelników być może nieco nużące, okazać się mo­
że wszakże w przyszłości przydatne dla tych badaczy, którzy zdecydowaliby
się monograficznie omówić problematykę obecności motywów hagiograficznych i kościelnych w heraldyce miejskiej Polski. W żadnym wypadku nie
pretenduje ono do kompletności, ograniczono się w nim nadto jedynie do
wskazania na występujące w poszczególnych okazach heraldyki miast uniwer­
salne symbole religijne, bez poszukiwania i odwoływania się do genezy i hi­
storycznych uwarunkowań ich zaistnienia w danym herbie. Ogólnie można
natomiast zauważyć, iż bardzo często pozostają one w bezpośrednim związku
z wezwaniami miejscowych kościołów parafialnych (zwykle z pierwotnym
wezwaniem, nie zawsze utrzymanym po dziś dzień). Niektóre znów herby,
jakkolwiek zawierają w sobie elementy przynależne do sfery symboliki ko­
360
RECENZJE
ścielnej (religijnej), niosą jednakowoż zgoła odmienną wymowę, jak w przy­
padku przyswojenia przez heraldykę miejską herbów rycerskich. Warto wresz­
cie nadmienić, iż wiele symboli nie poddaje się jednoznacznej interpretacji,
a to ze względu na swą wieloznaczność (np. baranek z krzyżem i chorągiewką
może odnosić się zarówno do samego Jezusa Chrystusa, jak i do Jana Chrzci­
ciela). Problematyka obecności symboliki religijnej w heraldyce miejskiej czeka
więc wciąż - co już wyżej zaznaczono - na swojego monografistę, który w od­
nośnej analizie uwzględniłby zarówno aspekt teologiczny, jak i stricte heral­
dyczny.
A oto i samo zapowiadane zestawienie (nazwa miasta - określenie ro­
dzaju motywu religijnego w danym herbie):
Alwernia
Annopol
Babimost
Baborów
Barczewo
Bardo
Bełchatów
Biała Podlaska
Biecz
Biskupiec
Bisztynek
Bobolice
Bodzentyn
Brok
Brzeg Dolny
Brześć Kujawski
Brzozów
Bytów
Chełmno
Chełmża
Chocianów
Chociwel
Chorzów
Ciechanów
Ćmielów
Dąbie
Dobczyce
Dolsk
Działdowo
Dzierzgoń
Dzierżoniów
Elbląg
Frombork
Gdańsk
- wieża miejscowego kościoła klasztornego
- postać św. Anny w złotej aureoli, po bokach inicjały „SA” (=Sancta
Anna)
- dwa skrzyżowane złote klucze (atrybut św. Piotra Apostoła)
- scena Nawiedzenia Najśw. Maryi Panny u św. Elżbiety
- dwa anioły podtrzymujące infułę biskupią
- Najśw. Maryja Panna z Dzieciątkiem zasiadająca na tronie
- Adam i Ewa w raju stojący pod drzewem poznania Dobra i Zła, ople­
cionym przez węża (Szatana)
- archanioł Michał z mieczem i wagą w dłoniach, depczący czarnego
smoka
- śś. Piotr i Paweł z atrybutami
- zwieńczona infułą tarcza herbowa ordynariusza warmińskiego Henry­
ka Soerbom, założyciela miasta
- pastorał biskupi
- Baranek Paschalny (z chorągiewką)
- mitra biskupia ponad murami miejskimi
- Baranek Paschalny z chorągiewką z krzyżem (w innych wersjach
czerwony Ciołek - herb ordynariusza płockiego Erazma Ciołka, zało­
życiela miasta)
- św. Jerzy na koniu przebijający włócznią smoka
- św. Piotr i św. Stanisław BM (patroni kościoła parafialnego) ukazani
ponad murami miejskimi
- głowa św. Jana na misie
- czarny krzyż na białej tarczy (herb zakonu krzyżackiego)
- czarny krzyż zatknięty na pagórkach
- stylizowana bryła miejscowej świątyni katedralnej
- wieża kościelna
- pastorał i gwiazda
- połowa podwójnego czerwonego krzyża bożogrobców
- św. Piotr Apostoł z atrybutem (klucz)
- św. Krzysztof przenoszący przez rzekę na swym ramieniu Jezusa
- złoty kielich (?)
- głowa św. Jana Chrzciciela na misie
- archanioł Michał (patron kościoła parafialnego) przebijający włócznią
smoka
- św. Katarzyna Aleksandryjska z atrybutami męczeństwa
- św. Katarzyna Aleksandryjska z atrybutami męczeństwa
- św. Jerzy (patron kościoła parafialnego) zabijający smoka
- w dwudzielnej tarczy herbowej dwa krzyże
- sylwetka Najśw. Maryi Panny (patronka kościoła katedralnego) ponad
murami miejskimi (niemiecka nazwa miasta - Frauenburg)
- dwa krzyże
RECENZJE
Góra
Góra Kalwaria
Grabów nad Prosną
Grudziądz
Hel
Hrubieszów
Iława
Iłża
Imielin
Izbica Kujawska
Janów Lubelski
Jawor
Józefów
Kamień Pomorski
Kamieńsk
Karlino
Kisielice
Kleszczele
Kluczbork
Kolno
Kołobrzeg
Krobia
Krotoszyn
Krzywiń
Kwidzyń
Lidzbark
Warmiński
Lubawa
Lubin
Lubomierz
Łańcut
Łasin
Łaskarzew
Łeba
Łowicz
Miasteczko Śląskie
Miechów
Milicz
Mirosławiec
Mirsk
Mława
Mogilno
Muszyna
Mysłowice
Narol
Nowe Miasteczko
Nowe
Skalmierzyce
-
361
św. Katarzyna Aleksandryjska z atrybutami męczeństwa
elementy symboliki kalwaryjskiej
pelikan karmiący własną krwią pisklęta (symbol Zbawczej Ofiary)
biskup w stroju pontyfikalnym, trzymający w ręku model świątyni
złoty krzyż pomiędzy gwiazdami (?)
podwójny złoty krzyż nad głową jelenia (symbol św. Huberta)
Najśw. Maryja Panna z Dzieciątkiem na tronie
trzy złote korony (herb krakowskiej kapituły katedralnej)
wieża zwieńczona krzyżem
czarny krzyż na pagórku
wizerunek Matki Bożej Janowskiej
św. Marcin (patron kościoła parafialnego) dzielący się swoją szatą
z żebrakiem
postać św. Józefa (Oblubieńca NMP) w aureoli
św. Jan Apostoł i Ewangelista (patron świątyni katedralnej) pomiędzy
dwoma złotymi pastorałami
dwa skrzyżowane złote klucze (miejscowy kościół parafialny jest pw.
śś. Apostołów Piotra i Pawła)
infuła i dwa pastorały biskupie
orzeł w aureoli - symbol św. Jana Apostoła i Ewangelisty (patrona
miejscowego kościoła parafialnego)
Baranek Paschalny (z krzyżem i chorągiewką)
trzy czarne krzyże nad murami miejskimi (niemiecka nazwa miasta Kreuzburg)
św. Florian gaszący ogień
infuła biskupia i dwa skrzyżowane pastorały
św. Paweł Apostoł z atrybutem
dwa skrzyżowane klucze srebrne (miejscowy kościół parafialny jest
pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła)
infuła opacka, dwa pastorały, krzyż
infuła biskupia, pastorał i krzyż
Baranek Paschalny w aureoli z pastorałem biskupim
biskup w szatach pontyfikalnych
Najśw. Maryja Panna z Dzieciątkiem
biskup w stroju pontyfikalnym z księgą i pastorałem
archanioł Michał przebijający włócznią smoka
głowa św. Jana Chrzciciela nad złotym kielichem
dwa skrzyżowane klucze i miecz (atrybuty śś. Piotra i Pawła)
czarny krzyż
dwa pelikany karmiące własną krwią pisklęta
św. Jerzy (?) przebijający włócznią smoka
podwójny czerwony krzyż na czarnej tarczy (herb bożogrobców)
św. Jerzy na koniu przebijający włócznią smoka
dwa krzyże maltańskie
złoty krzyż
dwie wieże kościelne, pomiędzy nimi postać św. Wojciecha z krzy­
żem i wiosłem (atrybut męczeństwa)
trzy zaćwieczone krzyże (w innych wersjach trzy lilie lub trzy miecze)
infuła biskupia, skrzyżowane pastorał i podwójny krzyż, mszał (po­
przednia wersja herbu ukazywała pelikana z pisklętami)
- głowa św. Jana Chrzciciela (?)
św. Florian z chorągwią z krzyżem, gaszący ogień; po bokach postaci
inicjały „SF” (= Sanctus Florianus)
m. in. złoty krzyż
dwa skrzyżowane złote klucze i dwa złote krzyże
362
RECENZJE
Nowy Sącz
Nowy Targ
Nysa
Oleśnica
Olsztyn
Olsztynek
Opole
Osiek
Ostróda
Pabianice
Paczków
-
Pakość
-
Pasym
-
Pelplin
Pisz
Piwniczna
Płock
Pobiedziska
Poznań
-
Proszowice
Pszów
Pułtusk
Radziejów
Radzymin
Reszel
Sanok
Serock
-
Sępólno Krajeńskie Siechnice
Sierpc
Skalbmierz
-
Skarszewy
Skaryszew
Skierniewice
-
Słomniki
Słupca
Solec Kujawski
-
Starogard Gdański
-
św. Małgorzata (patronka kościoła parafialnego - kolegiaty) z krzy­
żem wielkanocnym i palmą męczeńską depcząca smoka
św. Katarzyna (patronka kościoła parafialnego) z atrybutami męczeń­
stwa (koło i miecz) oraz palmą męczeńską
sześć białych lilii - herb biskupstwa wrocławskiego (uprzednio w her­
bie widniał św. Jan Chrzciciel)
biały orzeł w aureoli wsparty na wstędze z napisem „S. IOHANNES”
(symbol św. Jana Apostoła i Ewangelisty, patrona kościoła parafialne­
go)
św. Jakub Starszy Apostoł (patron kościoła parafialnego - obecnie
konkatedry) w aureoli, trzymający muszlę i laskę (symbole pielgrzy­
mie)
św. Piotr w aureoli, z kluczem i laską
pół złotego krzyża (kościół parafialny - kolegiacki, a obecnie kate­
dralny, nosi wezwanie Św. Krzyża)
podwójny czerwony krzyż trzymany przez dłoń
św. Jerzy na koniu przebijający włócznią smoka
trzy korony (herb krakowskiej kapituły katedralnej)
czarny orzeł w aureoli (symbol św. Jana Apostoła i Ewangelisty, patrona
miejscowego kościoła parafialnego), siedzący na gałązce oliwnej
św. Jakub Starszy Apostoł w aureoli, z muszlą i laską (symbole piel­
grzymie); złoty krzyż i takież gwiazdy
Najśw. Maryja Panna z Dzieciątkiem i berłem w dłoni, pośród styli­
zowanej architektury gotyckiej
infuła biskupia
głowa św. Jana Chrzciciela (patron kościoła parafialnego) na misie
Baranek Paschalny (z chorągiewką z krzyżem)
stylizowane przedstawienie bryły miejscowej katedry
klęcząca postać z rękami złożonymi w geście modlitewnym (omant)
śś. Apostołowie Piotr i Paweł z atrybutami (patroni katedry) dwa
skrzyżowane złote klucze, nad nimi takiż krzyż
głowa św. Jana Chrzciciela na złotej misie
krzyż (o potrójnej podstawie) i bryła świątyni
pastorał i krzyż biskupi
głowa św. Jana Chrzciciela oraz wieża kościelna
„oko Opatrzności” na błękitnym tle (niebo)
pastorał biskupi
archanioł Michał przebijający włócznią smoka
św. Wojciech w szatach biskupich, z pastorałem w ręce; po bokach
inicjały „SA” (= Sanctus Adalbertus)
św. Wawrzyniec w aureoli i z rusztem w ręce (symbol męczeństwa)
czerwony krzyż, pod nim czerwona sześcioramienna gwiazda (herb
zakonu krzyżowców z czerwoną gwiazdą)
stylizowana bryła kościoła, zwieńczona krzyżem
głowa św. Jana Chrzciciela (patron kościoła parafialnego) na złotej
misie; dwa skrzyżowane srebrne klucze (?)
głowa św. Jana Chrzciciela (w aureoli lub na misie)
podwójny czerwony krzyż na czarnej tarczy (herb bożogrobców)
złoty krzyż i trzy srebrne lilie (herb kapituły archikatedralnej gnieź­
nieńskiej)
archanioł Michał z mieczem i wagą
złoty krzyż równoramienny o przekrzyżowanych ramionach
św. Stanisław w infule i z pastorałem (patron kościoła parafialnego);
po bokach litery „SS” (= Sanctus Stanislaus)
czarny krzyż (zakonu krzyżackiego) i biały krzyż maltański (joannitów);
w innych wersjach krzyż maltański i złota korona zwieńczona krzyżem
RECENZJE
Strumień
Strzegom
Strzelin
Strzelno
Strzyżów
Suchowola
Sulęcin
Supraśl
Susz
Suwałki
Sztum
Szubin
Świątniki Górne
Świebodzin
Tolkmicko
Trzciel
Trzebiatów
Trzebnica
Trzemeszno
Tuchola
Tuchów
Tyczyn
Ujazd
Uniejów
Wałcz
Wąbrzeźno
Wągrowiec
Wiązów
Wilamowice
Witkowo
Wolsztyn
Wrocław
Wyrzysk
Wyśmierzyce
Zagórz
Zakopane
Zakroczym
Zalewo
Zamość
Zawidów
Zduny
Złoczew
Żmigród
363
- św. Barbara (patronka kościoła parafialnego) w aureoli, z kielichem
i hostią oraz z krzyżem
- śś. Piotr i Paweł (patroni kościoła parafialnego) z atrybutami, ukazani
ponad murami miejskimi
- archanioł Michał z mieczem i wagą
- złoty krzyż
- archanioł Michał z mieczem i wagą, stojący na smoku
- złoty krzyż na tle srebrnej tęczy na błękitnym niebie
- Baranek Paschalny (na chorągwi czerwony krzyż templariuszy)
- scena Zwiastowania (?)
- św. Rozalia (patronka kościoła parafialnego) z różą w dłoni (atrybut)
- św. Roch i św. Romuald z atrybutami, pośrodku trzy zielone wzgórza
zwieńczone złotą koroną i takimż krzyżem (herb zakonu kamedułów)
- Najśw. Maryja Panna z Dzieciątkiem
- pelikan karmiący własną krwią pisklęta
- bryła miejscowego kościoła parafialnego
- stylizowana bryła świątyni gotyckiej
- czarny krzyż (zakonu krzyżackiego)
- św. Jerzy na koniu przebijający włócznią smoka
- złoty krzyż równoramienny i klucz (?)
- głowa świętego w aureoli i dwa skrzyżowane złote klucze
- św. Wojciech w infule biskupiej i aureoli, z krzyżem i atrybutami mę­
czeństwa (włócznie, wiosło)
- św. Małgorzata w złotej koronie i aureoli, z krzyżem w dłoni, depczą­
ca smoka
- dwa skrzyżowane złote klucze i srebrny miecz (herb opactwa tyniec­
kiego); inicjały „CT” (= Coenobium Tineciense)
- św. Katarzyna (patronka kościoła parafialnego) w złotej koronie i au­
reoli, z mieczem (atrybut męczeństwa) i palmą w dłoni
- dwa złote pastorały biskupie
- trzy srebrne lilie (herb gnieźnieńskiej kapituły archikatedralnej) i złoty
krzyż
- złota korona, srebrna gwiazda, skrzyżowane miecze i palma złota (?)
- złoty pastorał biskupi
- postać profesa cysterskiego
- głowa św. Jana Chrzciciela na misie i dwie srebrne lilie
- „oko Opatrzności” (parafia Trójcy Przenajśw.)
- „oko Opatrzności”
- Najśw. Maryja Panna z Dzieciątkiem, stojąca na półksiężycu, otoczo­
na złotą mandrolą
- głowa św. Jana Chrzciciela (patron archikatedry); popiersie-relikwiarz
św. Doroty (względnie św. Jana Apostoła i Ewangelisty)
- krzyż zatknięty na głowie jelenia (symbol św. Huberta)
- biały Baranek z pastorałem
- czerwone serce przeszyte mieczem i kotwicą (?)
- srebrny krzyż na Giewoncie; dwa skrzyżowane klucze Piotrowe
- Baranek Paschalny
- głowa św. Jana Apostoła i Ewangelisty (patron kościoła parafialnego)
w obramieniu w postaci stylizowanej architektury gotyckiej
- św. Tomasz Apostoł (współpatron kolegiaty, obecnie katedry) z księgą
i włócznią
- archanioł Michał trzymający w rękach złoty kielich i takąż lilię
- głowa św. Jana Chrzciciela (patron kościoła parafialnego) na złotej misie
- św. Andrzej Apostoł (patron kościoła parafialnego) w aureoli z czar­
nym ukośnym krzyżem (symbol męczeństwa); po bokach inicjały
„SA” (= Sanctus Andreas)
- wieża zwieńczona krzyżem, opleciona przez smoka
364
RECENZJE
Zestawione powyżej dane, ze względu na swe bogactwo i zróżnicowa­
nie, trudno byłoby poddać jakiemuś uporządkowaniu na kartach obecnej, i tak
już nadmiernie obszernej recenzji. Łatwo niemniej zauważyć, iż niektóre sym­
bole, tudzież postaci (zwłaszcza Najśw. Maryja Panna, św. Jan Chrzciciel, św.
Piotr, archanioł Michał, św. Jerzy) występują o wiele częściej niż inne, co bez
wątpienia posiada swoje uzasadnienie historyczne. Kilka miast po przemia­
nach roku 1989 powróciło do dawnych herbów, niektóre zaś (w szczególności
te, które odzyskały lub uzyskały obecnie prawa miejskie) postarały się o zu­
pełnie nowy znak miejski. Można tu wskazać chociażby na przykład pierwszej
w powyższym zestawieniu Alwemii, która podniesiona w roku 1993 do rangi
miasta, otrzymała swój herb na drodze rozpisanego w skali ogólnopolskiej
konkursu (uczestniczył w nim i niżej podpisany). Został on roztrzygnięty 12
III 1996 na korzyść projektu autorstwa Wiesława Bigosińskiego, po czym
w czasie trwania I Dni Alwemii (25 V - 9 VI) miała miejsce pokonkursowa
wystawa wszystkich nadesłanych wtenczas projektów.
Wracając - po owym dłuższym nieco ustępie heraldycznym - jeszcze
do samej warstwy merytorycznej omawianego „Leksykonu...”, i w tym przy­
padku mnogość danych, jaka staje do dyspozycji korzystającego z odnośnej
publikacji, uniemożliwia szczegółowe omawianie całości dzieła czy też próbę
zanalizowania zawartości poszczególnych haseł pod kątem wiarogodności
prezentowanych tamże informacji. Już sama niemniej skala edycji i różnorod­
ność aspektów, o jakich traktuje, nakazują daleko posuniętą ostrożność przy
korzystaniu z „Leksykonu...”. Przykładowo na s. 183 napotkamy na błędnie
powtórzone przy Głogowie Małopolskim przedstawienie herbu dolnośląskiego
Głogowa (ze s. 181), gdy natomiast na s. 900 omyłkowo dodane zero „podnio­
sło” liczbę mieszkańców Tamowa do 1217000! Tego akurat rodzaju przeina­
czenia łatwo rzucają się w oczy czytającemu, jednakowoż ewentualne omyłki
w prezentacji przeszłości historycznej, zabytków czy współczesnego życia da­
nego miasta mogą być tmdniejsze do wychwycenia.
Krótko podsumowując, stwierdzić można, iż recenzowana edycja jest
niewątpliwie przydatną i od czasu wydania w latach 1965-1967 dwóch tomów
„Miast polskich w tysiącleciu” najobszerniejszą publikacją traktującą o ośrod­
kach miejskich współczesnej Rzeczypospolitej Polskiej. Staranne opracowanie
graficzne (jakkolwiek do jakości niektórych zdjęć można mieć zastrzeżenia)
przydaje jej oczywiście wartości. Uwzględnienie natomiast nowego podziału
administracyjnego kraju (i to jeszcze przed jego formalnym zaistnieniem)
sprawi, że edycja ta służyć będzie mogła korzystającym przez dłuższy czas,
czego też wypada życzyć. Dla porządku trzeba wreszcie odnotować, iż „Lek­
sykon miast polskich” ukazał się nakładem warszawskiego Wydawnictwa
Muza SA.
Sebastian Niewiarowski