Pobierz plik PDF

Andrzej Mizgajski
Zakład Geografii Kompleksowej
Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii
Wprowadzenie
We współczesnej nauce utrzymuje się tendencja do rosnącej specjalizacji badań, towarzyszy
jej jednak rozwój podejść o charakterze syntetycznym, wiążących ustalenia różnych dziedzin.
Na tym tle coraz wyraźniejsza jest postępująca alienacja dyscyplin wyrastających ze wspólnego pnia geografii. Dyscypliny analityczne, zwłaszcza zajmujące się poszczególnymi komponentami środowiska geograficznego, ale także ze sfery geografii społeczno-ekonomicznej,
oddalają się od siebie, zbliżając się do dziedzin pokrewnych, np. fizyki, geologii, nauk społecznych lub ekonomicznych, co poszerza możliwości korzystania z ich dorobku i pozwala działać
pod szyldem uważanym za lepszy. Jest jednak wątpliwe, czy to automatycznie polepsza pozycję geografów wobec przedstawicieli dyscyplin użyczających swojej nazwy (Liszewski 2004).
Fundamentalne znaczenie dla oddalania się nauk geograficznych od siebie mają rozstrzygnięcia formalne w zakresie organizacji nauki. W ramach Centralnej Komisji do spraw Stopni
i Tytułów sprawy geografii społeczno-ekonomicznej są rozpatrywane w Sekcji II – Nauk Ekonomicznych, natomiast sprawy dyscyplin fizycznogeograficznych w Sekcji V – Nauk Matematycznych, Fizycznych, Chemicznych i Nauk o Ziemi. Podobny rozdział nastąpił w strukturach
Narodowego Centrum Nauki. Geografię ekonomiczną zakwalifikowano do Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce, a w tych ramach do panelu dziedzinowego Jednostka,
instytucje, rynki obejmującego ekonomię, finanse, zarządzanie i demografię (HS4). Dyscypliny fizycznogeograficzne natomiast znalazły się w panelu Nauk o Ziemi (ST10), który jest
przyporządkowany do nauk ścisłych i technicznych.
Taki kierunek rozwoju ma istotne mankamenty, które wiążą się z traceniem atutów wiedzy
geograficznej związanych z umiejętnością syntetyzowania oraz podejmowania badań nad powiązaniami zjawisk i procesów przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. Chodzi tu szczególnie o brak uwzględniania w badaniach kontekstu przestrzennego, spadek zainteresowania odniesieniami do środowiska geograficznego jako całości i poszczególnych jego elementów, a także
marginalizowanie kontekstu społeczno-gospodarczego w badaniach fizyczno-geograficznych.
Samookreślanie się badaczy jako geografów staje się niemodne. Ten proces w warstwie
semantycznej jest szczególnie widoczny w największym z ośrodków geograficznych, na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie w instytutach geograficznych spośród
19 zakładów tylko 1 ma w swej nazwie słowo geografia. Jeśli przyjąć, że świadczy to o kształtowaniu się nowego trendu, to pojęcie geografia w znacznym stopniu określa zbiór różnorakich dziedzin i dyscyplin nauki zajmujących się rozpoznaniem różnych aspektów bytowania
człowieka na Ziemi z uwzględnieniem relacji do jego środowiska1 oraz uwikłania w przestrzeń
geograficzną.
1
dalszej części tekstu stosowany jest termin środowisko bez dookreśleń, jako skrót myślowy dla pojęW
cia środowisko geograficzne/środowisko przyrodnicze człowieka (por. Mizgajski 2008).
44
andrzej mizgajski
Na tym tle można wysnuć tezę, że studia geograficzne i ciągle jeszcze funkcjonowanie
ośrodków geograficznych w ramach wspólnych jednostek organizacyjnych stwarzają przesłanki do wykształcenia się pól badawczych przekraczających tradycyjny podział pomiędzy
zagadnieniami fizycznogeograficznymi a społeczno-ekonomicznymi. W dalszej części tekstu
starano się wykazać, że taki kierunek rozwoju jest coraz wyraźniejszy i ma bardzo dobre perspektywy rozwoju.
Podstawy rozwoju podejścia kompleksowego
Rozwijające się współcześnie pola badawcze obejmujące relacje: człowiek – środowisko przy
uwzględnieniu aspektów przestrzennych wymagają od badaczy kompetencji ogarniających
te sfery. Stwarza to ciekawe perspektywy dla geografów otwartych na tak szeroko postawione
problemy. W latach 70. ubiegłego wieku rozwijał się w Polsce tego typu nurt w ramach geografii fizycznej kompleksowej, która obecnie szuka dla siebie miejsca w zmienionych warunkach społeczno-ekonomicznych, przy postępującej alienacji analitycznych dyscyplin fizyczno-geograficznych. Na ożywienie czeka też geografia regionalna, która powinna stać się na powrót ważną platformą integrującą wiedzę geograficzną (Richling 2006, Gocłowski i in. 2008).
Uwikłana w przestrzeń problematyka relacji w systemie człowiek – środowisko jest od
dawna deklarowaną płaszczyzną zintegrowanych badań geograficznych (Liszewski 2004), ale
geografowie nie zdołali wykreować własnej domeny w tym zakresie, mimo fali zainteresowania w połowie lat 70. (Kantowicz 1999). Już wówczas wprowadzono zagadnienia ochrony
środowiska do programów studiów geograficznych, a podręcznik Bartkowskiego (1973) był
jednym z pierwszych, które ukazały się w Polsce po konferencji ONZ w Sztokholmie, która
zaleciła uczynienie z ochrony środowiska przedmiotu zainteresowania państw. Współcześnie
coraz wyraźniej kształtuje się indywidualność kierunku kompleksowych badań geograficznych jako podejścia zintegrowanego, o wyraźnym zorientowaniu na oczekiwania praktyki
(Degórski 2004, 2007). Uważa się, że zakres ten ma bardzo dobre perspektywy rozwoju, które
obejmują rozwój podejść i metod badawczych, a także zdobywanie nowej wiedzy teoretycznej i aplikacyjnej w warstwie opisowo-wyjaśniającej (diagnostycznej), prognostycznej oraz
programowej.
Ważną przesłanką do rozwoju zainteresowania geografów tą problematyką jest jej rosnące
znaczenie w procesie dydaktycznym. Na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych
UAM działają studia podyplomowe zarządzania środowiskiem, które od 1999 roku ukończyło około 300 osób. Specjalność zarządzanie środowiskiem prowadzona jest na tym samym
wydziale w ramach uzupełniających studiów magisterskich na kierunku ochrona środowiska.
Wielu absolwentów znajduje zatrudnienie zgodne z posiadanymi kwalifikacjami, wykazując
aplikacyjny charakter kompleksowej wiedzy geograficznej.
Wybrane narzędzia poznawcze
Dla opisowo-wyjaśniającej analizy oddziaływania człowieka na środowisko geograficzne bardzo przydatne jest ujęcie sekwencyjne rozpropagowane przez Europejską Agencję Środowiska2, a wynikające z modelu: siły napędowe – presja – stan – wpływy – reakcje (ang. DPSIR:
Drivers – Pressures – State – Impact – Response). Stwarza ono dogodne ramy dla budowy
koncepcji zarządzania środowiskiem, uwzględniających całokształt powiązań systemowych
związanych z relacjami człowiek – środowisko.
2
http://root-devel.ew.eea.europa.eu/ia2dec/knowledge_base/Frameworks/doc101182
Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii
45
Identyfikacja sił (podmiotów) sprawczych oddziałujących na środowisko oznacza diagnozę aspektów społecznych i ekonomicznych, z którymi wiąże się oddziaływanie na środowisko. Analiza presji polega na określeniu form i wielkości oddziaływania przez różne sektory,
w tym mieszkalnictwo, transport, wytwórczość, rolnictwo, rekreację. Opis stanu środowiska
wiąże się z jego monitoringiem, który w ujęciu zintegrowanym jest koordynowany i w dużej części prowadzony przez geografów (Kostrzewski i in. 1995). Istotne znaczenie w analizie rozpatrywanego układu powiązań ma identyfikacja wpływów, czyli konsekwencji presji
na środowisko, które mogą ujawnić się w sferze zdrowia społecznego, gospodarki, społeczeństwa i przyrody. Wymienione składowe powinny być brane pod uwagę przy rekomendowaniu
reakcji, rozumianych jako zapobieganie i działania naprawcze. Rozpoznanie poszczególnych
elementów tego ujęcia wymaga różnorodnej wiedzy analitycznej o podsystemach: przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz ich komponentach, a także znajomości instrumentów
zarządzania środowiskiem. Jednakże oprócz wiedzy specjalistycznej konieczne są kompetencje pozwalające rozpoznawać, analizować i kształtować układ sekwencyjny jako całość.
Geografowie o odpowiednio ukierunkowanym wykształceniu mają szczególne predyspozycje
do zajmowania się tego typu układami.
Bardzo duży potencjał dla diagnostycznych badań geograficznych o charakterze kompleksowym ma rozpoznanie świadczeń ekosystemów, czyli uzyskiwanych korzyści z dostarczanych przez przyrodę dóbr i usług (ang. ecosystem goods & services). Koncepcja metodologiczna tego podejścia opiera się na przedstawieniu metabolizmu układów przyrodniczych
jako pożytków dla człowieka (Mizgajski 2010). Chodzi o uwypuklenie korzyści ekonomicznych i pozaekonomicznych, jakie człowiek odnosi dzięki utrzymywaniu funkcji ekosystemów,
a dzięki temu o wzmocnienie argumentacji za koniecznością umiarkowanego korzystania
z zasobów środowiska przyrodniczego. Najbardziej rozpowszechniła się klasyfikacja świadczeń ekosystemów przyjęta w globalnym projekcie pod nazwą Milenijna Ocena Ekosystemów
(The Millenium Ecosystem Assessment – MEA), zainicjowanym przez Sekretarza Generalnego ONZ. W dokonanej analizie wyróżniono 37 podkategorii świadczeń, które przyporządkowano do jednego z 4 rodzajów:
• podstawowe, czyli warunkujące życie na Ziemi (np. zdolność do fotosyntezy, produkcja
pierwotna, obiegi w przyrodzie ważnych dla życia pierwiastków i substancji, m.in. węgla,
tlenu, wody),
• zaopatrujące (np. pożywienie, woda, drewno, włókna, biopaliwa),
• regulacyjne (np. pochłanianie zanieczyszczeń, kształtowanie klimatu, łagodzenie fali wezbraniowej, wpływ na erozję gleb, zapylanie),
• kulturowe (np. estetyczne, rekreacyjne, religijne).
W Polsce nie można jeszcze mówić o dużym zainteresowaniu geografów tego typu badaniami, choć publikacja dotychczasowych wyników badań3 zaprezentowanych podczas sympozjum w Poznaniu wskazuje już na pewne dokonania. W obecnej, niezaawansowanej fazie rozwoju widać, że badania napotykają na szereg problemów wynikających z nieukształtowanej
teorii oraz trudności w kwantyfikacji świadczeń ekosystemów ujmowanych w wielkościach
fizycznych, jak i związanych z przypisaniem im wartości ekonomicznej i ekologicznej.
Pola badawczo-aplikacyjne
Sfera zarządzania środowiskiem jest tą dziedziną, w której obecność geografów o wykształceniu kompleksowym może zasadniczo podnieść ich pozycję jako partnerów programów badaw3
„Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 1 (37).
46
andrzej mizgajski
czych, a także na rynku pracy (Mizgajski 2008). W centrum pojęcia zarządzanie środowiskiem
znajduje się człowiek jako podmiot sterujący działaniami związanymi z korzystaniem ze środowiska i jego ochroną, podczas gdy pojęcie ochrona środowiska koncentruje się na środowisku jako przedmiocie ochrony. Poskrobko (2003) zdefiniował zarządzanie środowiskiem jako
naukę i działalność praktyczną, zajmującą się projektowaniem, wdrażaniem, kontrolowaniem
i koordynowaniem procesów gospodarowania środowiskiem, a w skrócie jako sterowanie procesami gospodarowania środowiskiem. Ze względu na horyzont czasowy działań praktycznych, problematykę administracyjnego zarządzania środowiskiem można podzielić na zarząd
bieżący i programowanie ochrony środowiska. Warto, aby geografowie jak najrychlej uzasadnili swoimi kompetencjami aspiracje do koordynowania diagnoz i rekomendacji dotyczących
korzystania ze środowiska przyrodniczego. W zakresie zarządu bieżącego geografowie stosujący podejście kompleksowe powinni potrafić wykonywać lub choćby koordynować ekspertyzy,
czyli w istocie opracowania przyrodniczo-geograficzne, będące podstawą do rozstrzygnięć administracyjnych o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji planowanych przedsięwzięć
inwestycyjnych. Kompleksowa wiedza geograficzna powinna być również wykorzystywana
w warstwie programowej. Uzupełniona o elementy wiedzy o zarządzaniu i znajomość prawa,
zapewnia dobre podstawy do konstruowania rekomendacji i programów dotyczących ochrony
środowiska przyrodniczego człowieka z uwzględnieniem racjonalnego korzystania ze środowiska, zapobiegania zanieczyszczeniu oraz sposobów poprawy stanu środowiska.
Obecność zagadnień prognostycznych i programowych w kompleksowych badaniach geograficznych powinna być udokumentowaniem praktycznie ukierunkowanych kompetencji
geografów. Przepisy prawa nakazują w wielu przypadkach przeprowadzenie procedur oceny
oddziaływania na środowisko, czyli określenie spodziewanych skutków dla środowiska wynikających z realizacji zamierzeń inwestycyjnych, czy też z wdrożenia do praktyki ustaleń zawartych w dokumentach programowych. Tego typu prognozowanie jest zagadnieniem wymagającym od badacza/eksperta umiejętności całościowego postrzegania systemu interakcyjnego
człowiek – środowisko. Przedstawiona problematyka podejmowana jest przez przedstawicieli
różnych dyscyplin, od inżynierii środowiska po urbanistykę. Ich typ wykształcenia powoduje, że opracowania często niedostatecznie uwzględniają wtórne oddziaływania pomiędzy
komponentami, dotyczące szczególnie aspektów przestrzennych, lub też, że prognozy są mało
wnikliwe, co odnosi się zwłaszcza do opracowań wykonywanych przez urbanistów. Na tym
tle możliwości szerszego zaangażowania się geografów fizycznych są bardzo duże, zarówno
w dziedzinie prognozowania zmian środowiska jako całości, jak i poszczególnych jego komponentów (Mizgajski 2007a). Dotyczy to nie tylko przygotowywania opracowań eksperckich, ale
również podjęcia szerszej refleksji teoretycznej nad metodami prognozowania skutków dla środowiska różnych form działalności człowieka w kontekście trafności formułowanych prognoz.
Jako wyzwanie dla kompleksowych badań geograficznych można traktować problematykę
zrównoważonego rozwoju (ZR), rozumianego jako przedmiot badań prowadzących do diagnozy obecnego kierunku rozwoju cywilizacyjnego, rozpatrywanego na różnych poziomach
szczegółowości. Koncepcja ZR okazała się tyleż nośna, co kłopotliwa do ujęcia w ramy procedur poznawczych. Wśród przyczyn trudności wskazuje się na następujące (Mizgajski 2007b):
• w
ykorzystywanie koncepcji ZR jako terminu naukowego jest wtórne w stosunku do jego
politycznego znaczenia, co powoduje trudności w uściśleniu tego pojęcia,
• p ojęcie ZR jest bardzo pojemne i nieostre, a w konsekwencji wieloznaczne, co utrudnia
wykorzystywanie go jako terminu naukowego,
• k oncepcja ZR prowadzi do postulatu ukształtowania dziedziny naukowej o bardzo wysokiej kompleksowości, łączącej różnorodne podejścia metodologiczne i założenia, co wymaga
Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii
47
czasu na integrację podejścia nauk przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych oraz na
wykształcenie kadry badaczy,
• wdrażanie ZR wiąże się z działaniami bądź powstrzymywaniem się od działań, których
celowość zweryfikuje przyszłość, co utrudnia ocenę poprawności ustaleń badawczych,
• ZR jest uniwersalną koncepcją humanistyczną, natomiast ocena jej realizacji może być
różna w zależności od cech analizowanej populacji, np. jej wielkości, kręgu kulturowego,
stopnia samowystarczalności,
• w języku polskim termin zrównoważony rozwój, a także jego synonimy np. trwały rozwój lub ekorozwój łączone są intuicyjnie z innym zakresem pojęciowym niż zdefiniowany
prawnie lub naukowo.
Szansę dla geografów w badaniach nad ZR można dostrzec w tym, że tylko oni w zakresie
przedmiotowym swojej dziedziny uwzględniają aspekty przyrodnicze, ekonomiczne i społeczne, a są to człony, których długookresowe harmonizowanie jest rozstrzygającym postulatem
stawianym wobec ZR. Można nawet zaryzykować tezę, że słaby dotychczas postęp w budowaniu teorii zrównoważonego rozwoju bierze się z jednostronnego podchodzenia do problemu
przez przedstawicieli nauk ekonomicznych lub społecznych przy braku szerszego zaangażowania przyrodników.
Podsumowanie
W prezentowanym tekście uzasadnia się tezę, że nauki geograficzne znajdują się w fazie postępującej dezintegracji, ale równolegle rozwija się podejście kompleksowe, którego istotą są
relacje pomiędzy metabolizmem społeczno-gospodarczym a metabolizmem przyrodniczym.
Przesłanki do rozwoju nowego trendu wynikają z potrzeby praktyki na kompetentne syntezy
różnych rodzajów wiedzy w procesie decyzyjnym. Względy aplikacyjne są zatem czynnikiem
stymulującym rozbudowę teorii oraz metod podejścia kompleksowego, a także poszerzanie
badań opisowo-wyjaśniających, prognostycznych i programowych. Jeszcze śmielsze wykorzystywanie przez geografów swojego potencjału powinno zaowocować pozytywnym sprzężeniem zwrotnym wyrażającym się rosnącym popytem na wiedzę i wzrastającą atrakcyjnością
studiów geograficznych dostarczających umiejętności zawodowych.
Literatura
Bartkowski T., 1973, Ochrona zasobów przyrody i zagospodarowanie środowiska geograficznego. Skrypt dla studentów geografii uniwersytetów, PWN, Warszawa, ss. 341.
Degórski M., 2004, Geografia fizyczna a społeczno-ekonomiczna w badaniach środowiska
geograficznego [w:] Geografia wobec problemów teraźniejszości i przyszłości, Z. Chojnicki
(red.), s. 25–54.
Degórski M., 2007, Rola geografii w poznaniu, interpretacji i predykcji interakcji człowiek –
środowisko [w:] Geografia a przemiany współczesnego świata, W. Maik, K. Rembowska,
A. Suliborski (red.), „Podstawowe idee i koncepcje w geografii”, t. 3, s. 87–101.
Gocłowski A. i in., 2008, Geografia regionalna [w:] Historia geografii polskiej, A. Jackowski,
S. Liszewski, A. Richling (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 248–260.
Kantowicz E., 1999, Nauka o środowisku i jej związki z geografią [w:] Geografia na przełomie
wieków – jedność w różnorodności, A. Lisowski (red.), Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 203–213.
48
andrzej mizgajski
Kostrzewski A., Mazurek M., Stach A., 1995, Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego – zasady organizacji, system pomiarowy, wybrane metody badań, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, ss. 225.
Liszewski S., 2004, Stan dyskusji polskich geografów na temat jedności i zakresu pojęciowego współczesnej geografii (na początku XXI wieku) [w:] Geografia u progu XXI wieku,
A. Jackowski (red.), Kraków, s. 11–26.
Mizgajski A., 2007a, Praktycznie ukierunkowane prognozowanie zmian w środowisku jako
problematyka geografii fizycznej [w:] Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, K. Ostaszewska i in. (red.), Warszawa, s. 89–98.
Mizgajski A., 2007b, Problemy percepcji idei zrównoważonego rozwoju w naukach przyrodniczych [w:] Prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zrównoważony rozwój
w teorii ekonomii i w praktyce, A. Graczyk (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
im. Oskara Langego, Wrocław, s. 171–180.
Mizgajski A., 2008, Zarządzanie środowiskiem i jego pozycja w badaniach geograficznych,
„Przegląd Geograficzny”, T. 80, Z. 1, Warszawa, s. 23–37.
Mizgajski A., 2010, Świadczenia ekosystemów jako rozwijające się pole badawcze i aplikacyjne, „Ekonomia i Środowisko”, nr 1(37), s. 10–19.
Poskrobko B., 2003, Teoretyczne i praktyczne podstawy nauki o zarządzaniu środowiskiem,
„Ekonomia i Środowisko”, nr 1(23), s. 68–80.
Richling A., 2006, Kompleksowe studia nad regionem jako zadanie współczesnej geografii
[w:] Geografia jako przedmiot badań i nauczania, A. Kostrzewski (red.), Poznań, s. 10–14.
The Millennium Ecosystem Assessment, 2005, Ecosystems and Human Well-being: Synthesis,
Island Press, Washington.