Niegodność dziedziczenia The unworthiness to inherit

NR 84
Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2010
mgr Micha Krawczyk
Akademia Podlaska w Siedlcach
Niegodno!" dziedziczenia
The unworthiness to inherit
Streszczenie: Artyku dotyczy instytucji prawa spadkowego, która pozwala wy !czy"
od dziedziczenia osoby, które dopu#ci y si$ wobec spadkodawcy jednego z enumeratywnie wyliczonych przewinie%. W oparciu o regulacj$ kodeksow!, pogl!dy doktryny
oraz orzecznictwo S!du Najwy&szego, omówiono istot$ i funkcj$ instytucji niegodno#ci dziedziczenia, poszczególne przes anki orzeczenia niegodno#ci oraz skutki prawne uznania spadkobiercy za niegodnego. Ponadto w artykule dokonano analizy
zagadnienia zwi!zanego z przebaczeniem przez spadkodawc$ niegodnemu spadkobiercy oraz wybranych aspektów procesowych zwi!zanych z charakteryzowan! instytucj!.
Abstract: The article concerns the institution of the law of inheritance-finding a inheritor unworthy. People who committed at least one of enumerated offences against
a devisor can be excluded from inheritance by this institution. The issuse, function
and some prerequisites of the decision about the unworthiness to inherit as well as
some legal consequences of finding a inheritor unworthy, have been all introduced in
this article. The article concerns the institution of finding a inheritor unworthy on the
basis of code regulations, doctrinal views and the Supreme Court's jurisdiction. What
is more, the aspects connected with a condonation by a devisor of his inheritor have
been analysed below. Finally, some chosen proceedings aspects connected with the
institution of finding a inheritor unworthy have been presented in the article.
Instytucja niegodno ci dziedziczenia ma na celu niedopuszczenie do
sytuacji, w której podmiot podejmuj!cy dzia"ania przeciwko osobie spadkodawcy lub naruszaj!cy jego swobod# w zakresie ustalenia porz!dku dziedziczenia w drodze sporz!dzenia testamentu okre lonej tre ci lub dzia"aj!cy
przeciwko sporz!dzonemu ju$ testamentowi, dochodzi"by do dziedziczenia
po spadkodawcy. Przyk"adowo dziedziczenie przez zabójc# po swojej ofierze by"oby nie do pogodzenia z poczuciem s"uszno ci i zasadami etyki. Wy"!czenie od dziedziczenia stanowi przejaw dezaprobaty dla takich dzia"a%
i mo$e by& traktowane jako swoista kara cywilna.1 Art. 928 kodeksu cywilnego nie czyni rozró$nienia, a wi#c za niegodnego mo$e zosta& uznany za1
E. Skowro%ska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 1997, s. 38.
168
M. Krawczyk
równo spadkobierca ustawowy, jak i spadkobierca powo"any do spadku
w drodze testamentu.
Kodeks cywilny przyj!" konstrukcj#, zgodnie z któr! niegodno &
dziedziczenia nie nast#puje z mocy samego prawa. Niezb#dne jest orzeczenie s!dowe stwierdzaj!ce, $e okre lony spadkobierca zosta" uznany za niegodnego. Orzeczenie takie ma charakter konstytutywny. Stwierdzenie niegodno ci nast#puje w chwili uprawomocnienia si# orzeczenia, ale ze
skutkiem wstecznym.2 Taki te$ pogl!d wypowiedzia" S!d Najwy$szy
w uchwale siedmiu s#dziów z dnia 26 lutego 1968 r. (III CZP 101/673)
stwierdzaj!c mi#dzy innymi, $e okre lone w art. 929 k.c. $!danie osoby zainteresowanej uznania spadkobiercy za niegodnego nie jest $!daniem
o ustalenie prawa lub stosunku prawnego w stosunku do spadkobiercy (tzn.
$e oznaczony stosunek prawny istnieje lub nie istnieje), lecz jest $!daniem
przemiany, tj. przekszta"cenia istniej!cego stanu prawnego przez maj!ce
zapa & na skutek tego $!dania orzeczenie s!dowe. Ka$dy bowiem spadkobierca, je$eli odpowiada warunkom przewidzianym w kodeksie cywilnym,
nabywa spadek z chwil! otwarcia spadku (art. 925 k.c.). 'eby prawa tego
móg" on by& pozbawiony z powodu niegodno ci, musi zapa & orzeczenie
s!du uznaj!cego go za niegodnego, a wi#c uchylaj!ce istniej!ce ju$ prawo.
Orzeczenie wi#c uznaj!ce danego spadkobierc# za niegodnego stwarza
nowy stan prawny, który bez tego orzeczenia by nie nast!pi", wobec czego
jest ono orzeczeniem kszta"tuj!cym (prawotwórczym), a nie deklaratywnym,
stwierdzaj!cym jedynie, $e oznaczone prawo lub stosunek prawny istnieje
lub nie istnieje. Niemniej jednak, jak zauwa$a SN, konstytutywny charakter
orzeczenia stwierdzaj!cego niegodno & dziedziczenia nie przes!dza jeszcze o trybie post#powania procesowego lub nieprocesowego w tych sprawach. Skoro tak, to zarówno w jednym, jak i w drugim trybie post#powania
mog! zapa & orzeczenia kszta"tuj!ce. W szczególno ci równie$ w post#powaniu nieprocesowym istniej! wypadki, w których orzeczenie s!dowe ma na
nowo ukszta"towa& stosunki prawne uczestników post#powania, jak np.
w post#powaniu o ubezw"asnowolnienie czy o przysposobienie.
Powstaje wi#c pytanie, czy w trybie post#powania nieprocesowego
s!d móg"by orzec o niegodno ci dziedziczenia, w szczególno ci, czy tego
rodzaju orzeczenie mog"oby zapa & w post#powaniu o stwierdzenie nabycia
spadku. Na tak postawione pytanie SN odpowiedzia", i$ $!danie uznania
spadkobiercy za niegodnego s!d rozpoznaje w procesie, a w post#powaniu
o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wst#pnego w tym
wzgl#dzie jest niedopuszczalne. Uzasadniaj!c swoje stanowisko SN zauwa$a, i$ s!d nie rozstrzyga niegodno ci dziedziczenia z urz#du, lecz jedynie na
$!danie osoby maj!cej w tym interes prawny, a skoro ustawa wyra(nie
okre la wniosek tej osoby jako „$!danie”, to wynika z tego, $e przedmiotem
post#powania o uznanie spadkobiercy za niegodnego jest roszczenie procesowe. Ponadto, jak s"usznie zauwa$a SN, wed"ug kodeksu post#powania
2
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga czwarta. Spadki, teza 1 do
art. 928.
3
OSNC 1968/12/203.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
ZN nr 84
Niegodno!" dziedziczenia
169
cywilnego4 zasad! jest, $e s!d rozpoznaje spraw# w procesie, chyba $e
ustawa stanowi inaczej (art. 13 § 1 k.p.c.). Je$eli wi#c ustawa nie przekazuje
wyra(nie pewnej kategorii spraw do post#powania nieprocesowego, rozpoznaje te$ je zawsze w drodze procesu cywilnego. Przepisy kodeksu post#powania cywilnego, które normuj! post#powanie o stwierdzenie nabycia
spadku, jak równie$ o dzia" spadku, nie zawieraj! normy, która by $!danie
osoby zainteresowanej dotycz!ce uznania spadkobiercy za niegodnego
przekazywa"a do post#powania nieprocesowego. Równie$ brzmienie art.
670 § 1 k.p.c., $e s!d bada z urz#du, kto jest spadkobierc!, nie mo$e uzasadnia& zapatrywania, $e skoro niegodny jest wy"!czony od dziedziczenia
(art. 928 § 2 k.p.c.), to dyspozycja tego przepisu obejmuje równie$ kwesti#
niegodno ci. Przeciwko takiemu zapatrywaniu przemawia przede wszystkim
wykazany ju$ wy$ej charakter $!dania uznania niegodno ci oraz orzeczenia
uwzgl#dniaj!cego to $!danie, które jest orzeczeniem konstytutywnym,
kszta"tuj!cym, a nie deklaratywnym. Dlatego te$ niemo$liwe jest orzekanie
o tym w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, które ma charakter
deklaratywny, a tym bardziej jako przes"anki rozstrzygni#cia, dopóki nie zapadnie orzeczenie wydane w odr#bnym post#powaniu, wszcz#tym na $!danie osoby maj!cej w tym interes (art. 929 k.c.), które uchyli istniej!ce ju$
prawo spadkobiercy. Niezale$nie od powy$szych argumentów SN zwraca
uwag# na to, $e kwestii niegodno ci s!d nie bada z urz#du, lecz wy"!cznie
na $!danie osoby maj!cej w tym interes, zg"oszone w okre lonym przez
ustaw# terminie. Wprawdzie temu argumentowi przeciwstawia si# twierdzenie, $e stan taki trwa, dopóki nie zostanie zg"oszone $!danie uznania spadkobiercy za niegodnego, natomiast z chwil! zg"oszenia takiego $!dania s!d
jest nie tylko uprawniony, ale wr#cz zobowi!zany rozstrzygn!& t# kwesti# jako przes"ank# rozstrzygni#cia o zdolno ci dziedziczenia (art. 670 § 1 i 677
§ 1 k.p.c.). Jednak$e zauwa$y& nale$y, $e s!d rozpoznaj!cy spraw#
o stwierdzenie nabycia spadku bada, czy w momencie orzekania prawa
spadkobiercy do dziedziczenia istniej!, czy te$ nie istniej!. Kwestia uchylenia prawa danego spadkobiercy z powodu niegodno ci jest uzale$niona od
wydania orzeczenia, i to orzeczenia konstytutywnego, co nie mie ci si#
w ogóle w post#powaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Dlatego te$ zapatrywanie, jakoby spraw# niegodno ci spadkobiercy mo$na by"o w razie zg"oszenia takiego zarzutu przez jednego z uczestników post#powania ocenia&
jako przes"ank# rozstrzygni#cia do wydania orzeczenia stwierdzaj!cego nabycie spadku, a wi#c orzeczenia deklaratywnego, nie da si# utrzyma&. Ponadto SN na poparcie swoich twierdze% przywo"uje art. 940 k.c., dotycz!cy
wy"!czenia od dziedziczenia ma"$onka. Stosownie do tego przepisu wy"!czenie ma"$onka od dziedziczenia nast#puje na mocy orzeczenia s!du, przy
czym wy"!czenia mo$e $!da& ka$dy z pozosta"ych spadkobierców powo"anych do dziedziczenia w zbiegu z ma"$onkiem. Okoliczno &, $e przepis art.
940 § 2 k.c. mówi o powództwie, art. za 929 k.c. takiego wyra(nego stwierdzenia nie zawiera, nie mo$e, zdaniem SN, stanowi& argumentu przeciwko
4
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks post#powania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., nr 43,
poz. 296 z pó(. zm.).
ZN nr 84
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (11)2010
170
M. Krawczyk
przyj#ciu, $e roszczenie o uznanie niegodno ci powinno by& rozpoznawane
w procesie, skoro w obu wypadkach chodzi o zagadnienie bardzo zbli$one,
i to o charakterze kszta"tuj!cym. Przeciwnie, wymieniony w art. 940 k.c. wypadek wskazuje na wyra(n! ch#& ustawodawcy przekazania rozpoznawania
spraw, w których chodzi o $!danie maj!ce na celu uchylenie istniej!cego
prawa dziedziczenia spadkobiercy (a wi#c gdy w gr# wchodz! orzeczenia
kszta"tuj!ce), do post#powania procesowego.
Reasumuj!c powy$sze rozwa$ania nale$y stwierdzi&, i$ wy"!czno &
procesu jako trybu stwierdzania niegodno ci dziedziczenia oznacza, i$ s!d
nie mo$e dokona& takiego ustalenia w trybie nieprocesowym. Zg"oszenie zatem zarzutu niegodno ci, np. w post#powaniu o stwierdzenie nabycia spadku, spowoduje konieczno & zawieszenia post#powania na podstawie
art. 177 par. 1 k.p.c. Dopiero rozstrzygni#cie tej kwestii w procesie da s!dowi mo$liwo & prawid"owego ustalenia kr#gu spadkobierców.5
Warto w tym miejscu wspomnie& o istniej!cych w!tpliwo ciach
w przedmiocie istoty $!dania uznania okre lonej osoby za niegodn! dziedziczenia. S!d Najwy$szy w orzeczeniu z dnia 7 pa(dziernika 1966 r.
(I CZ 105/666) uzna", i$ $!danie uznania spadkobiercy za niegodnego ma
charakter roszczenia maj!tkowego. W uzasadnieniu swojego stanowiska
stwierdzi", i$ skutkiem niegodno ci jest pozbawienie spadkobiercy prawa do
spadku. Prawo do spadku za jest z istoty swej zawsze prawem maj!tkowym, niezale$nie od tego, czy i jak! przedstawia warto & materialn!. O tym
bowiem, czy roszczenie ma charakter maj!tkowy, decyduje nie okoliczno &,
$e stanowi ono korzy & maj!tkow!, lecz to, $e stanowi ono pewn! pozycj# oboj#tne, dodatni! czy ujemn! - w sferze praw maj!tkowych podmiotu. Tak!
za cech# ma niew!tpliwie prawo do spadku, wobec czego równie$ $!danie
uznania spadkobiercy za niegodnego ma charakter roszczenia maj!tkowego. Niemniej jednak w uzasadnieniu wyroku z dnia 8 czerwca 1966 r.
(I PR 101/657) S!d Najwy$szy wyrazi" pogl!d, $e $!danie uznania spadkobiercy za niegodnego nie jest dochodzeniem roszczenia. Zdaniem SN roszczenie, zgodnie z powszechnie przyj#tym znaczeniem tego poj#cia, to prawo
domagania si# od zindywidualizowanej osoby okre lonego zachowania si#,
przepis art. 929 k.c. daje natomiast ka$dej osobie maj!cej w tym interes
uprawnienie domagania si# od s!du wydania orzeczenia o charakterze konstytutywnym, uznaj!cego spadkobierc# za niegodnego dziedziczenia. Nie
sposób w takiej sytuacji mówi& o realizacji roszczenia i to wy"!cznie o charakterze maj!tkowym.
Zgodnie z art. 928 par. 2 kodeksu cywilnego spadkodawca uznany
przez s!d za niegodnego zostaje wy"!czony od dziedziczenia, tak jakby nie
do$y" otwarcia spadku.8 Jak ju$ wy$ej wspomniano, konstytutywne orzecze5
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz…, teza 7 do art. 928.
OSNC 1967/7-8/128.
OSPiKA 1967, nr 7-8, poz. 181.
8
Ciekawy pogl!d wypowiedzia"a H. Witczak (w: Skutki wy !czenia od dziedziczenia, teza 1,
Rejent 2009/3/73) stwierdzaj!c, i$ okre lenie „nie do$y"” nie ma wp"ywu na ustalenie podmiotowego zakresu zastosowania instytucji skutkuj!cych wy"!czeniem spadkobiercy od dziedziczenia. A wi#c, zdaniem autorki, nale$y przyj!&, $e instytucja wy"!czenia od dziedziczenia obejmu6
7
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
ZN nr 84
Niegodno!" dziedziczenia
171
nie s!du ma zatem skutek ex tunc. Spadkobierca musi by& traktowany tak,
jakby nigdy nie doszed" do dziedziczenia. A zatem nale$ny mu spadek lub
udzia" w spadku przypada innym osobom zgodnie z zasadami dziedziczenia
ustawowego (art. 931 par. 2 k.c. i art. 934 k.c.) lub w drodze przyrostu
(art. 965). Art. 931 par. 2 nie ma jednak zastosowania w drodze analogii
w razie uznania ma"$onka spadkodawcy za niegodnego. W takiej sytuacji
maj! zastosowanie ogólne zasady dziedziczenia (tak post. SN z dnia
16 grudnia 1986 r., III CRN 325/86, niepubl.).9 Skutki uznania za niegodnego
dotycz! tylko samego niegodnego, a nie jego zst#pnych. Odnosz! si# jedynie do dziedziczenia niegodnego po spadkodawcy, przeciwko któremu dopu ci" si# on umy lnie ci#$kiego przest#pstwa lub którego testament by"
przedmiotem jego bezprawnych dzia"a% wymienionych w art. 928 par. 1 pkt
2 i 3 k.c., a nie do dziedziczenia po innym spadkodawcy.10 Taki sam pogl!d
wypowiedzia" SN w uchwale z dnia 11 lipca 1973 r. (III CZP 38/73),11 stwierdzaj!c (w odpowiedzi na pytanie prawne, czy w wypadkach, o których mowa
w art. 928 par. 1 k.c., szczególnie za w jego punkcie 3, mo$e by& uznany
za niegodnego wy"!cznie spadkobierca dziedzicz!cy bezpo rednio po spadkodawcy, czy równie$ osoba dziedzicz!ca po takim spadkobiercy), $e spadkobierca, który umy lnie ukry" testament spadkodawcy (art. 928 par. 1
pkt 3 k.c.) mo$e by& uznany za niegodnego, tylko wtedy je li jest spadkobierc! dziedzicz!cym po tym spadkodawcy, który sporz!dzi" testament,
s"usznie uznaj!c i$ art. 928 k.c. normuje stosunek mi#dzy spadkodawc!
a spadkobierc!, nie za mi#dzy poprzednim spadkodawc! a spadkobierc!
obecnego spadkodawcy. Niegodno & dziedziczenia wyklucza zarówno od
dziedziczenia na podstawie ustawy, jak i na podstawie testamentu. Uznanie
za niegodnego oznacza tak$e pozbawienie prawa do zachowku. Istnienie
uprawnienia do zachowku uzale$nione jest bowiem od tego, aby najbli$szy
krewny zmar"ego dochodzi" do dziedziczenia na podstawie ustawy. Orzeczenie o uznaniu za niegodnego wy"!cza za od dziedziczenia.12
Stosownie do art. 928 par. 1 kodeksu cywilnego, spadkobierca mo$e
zosta& uznany przes!d za niegodnego dziedziczenia, je$eli: 1) dopu ci" si#
umy lnie ci#$kiego przest#pstwa przeciwko spadkodawcy, 2) podst#pem lub
gro(b! nak"oni" spadkodawc# do sporz!dzenia lub odwo"ania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzi" mu w dokonaniu jednej z tych czynno ci,
3) umy lnie ukry" lub zniszczy" testament spadkodawcy, podrobi" lub przerobi" jego testament albo wiadomie skorzysta" z testamentu przez inn! osob#
podrobionego lub przerobionego. W wypadkach z grupy pierwszej czyn
spadkobiercy, uzasadniaj!cy jego niegodno &, jest ex definitione przest#pstwem, aczkolwiek ocenie s!du cywilnego pozostawiono rozstrzygni#cie
je zarówno spadkobierców b#d!cych osobami fizycznymi, jak i prawnymi, a tak$e jednostkami
organizacyjnymi nieposiadaj!cymi osobowo ci prawnej, ale wyposa$onymi przez ustaw#
w zdolno & prawn!, oczywi cie z uwzgl#dnieniem specyfiki ka$dego z rodzajów zdarze% prawnych skutkuj!cych wy"!czeniem.
9
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz…., teza 26 do art. 928.
10
J.S. Pi!towski, Prawo spadkowe. Zarys wyk adu, Wydanie VI, Warszawa 2003, s.60-61.
11
OSNC 1974/3/43
12
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz…., teza 29 do art. 929.
ZN nr 84
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (11)2010
172
M. Krawczyk
kwestii, czy przest#pstwo to jest „ci#$kie”13 (prawo karne nie zna takiego poj#cia). W wypadkach nale$!cych do dwóch pozosta"ych grup równie$ z regu"y zachodzi& b#dzie zarazem przest#pstwo w rozumieniu prawa karnego
(por. art. 191 par. 1, 270 par. 1 i 276 k.k.). We wszystkich wypadkach w rachub# wchodzi jedynie przest#pstwo pope"nione z winy umy lnej (por. art. 8
i 9 par. 1 k.k.). Jak si# wydaje, do uznania za niegodnego wystarcza, aby
spadkobierca by" pod$egaczem lub pomocnikiem do pope"nienia jednego
z wymienionych przest#pstw przez inn! osob#. W wypadkach nale$!cych do
grupy pierwszej wystarczaj!ce jest tak$e usi"owanie. Nie znaczy to jednak,
$e konieczn! przes"ank! uznania spadkobiercy za niegodnego jest skazanie
go w procesie karnym za pope"nienie przest#pstwa odpowiadaj!cemu jednemu ze stanów faktycznych, opisanych w art. 928 par. 1 k.c. Sprawa ta ma
znaczenie g"ównie proceduralne. Je$eli dosz"o do skazania spadkobiercy,
s!d cywilny jest zwi!zany wyrokiem s!du karnego w granicach art. 11 k.p.c.
Natomiast je li do skazania nie dosz"o, poniewa$ np. post#powanie karne
zosta"o umorzone z powodu amnestii lub nast!pi"o przedawnienie karalnoci, s!d cywilny w"adny jest samodzielnie dokona& odpowiednich ustale%.14
Z po ród wielu orzecze% SN, dotycz!cych przyczyn uznania spadkobiercy
za niegodnego, nale$y przywo"a& najwa$niejsze z nich. I tak, S!d Najwy$szy
w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 maja 1977 r. (I CR 207/7715) wyrazi" pogl!d, $e do zniszczenia przez spadkobierc# pisma stwierdzaj!cego tre & testamentu ustnego nie mo$na odnie & skutku w postaci niegodno ci, który to
skutek przepis art. 928 § 1 pkt 3 k.c. wi!$e z umy lnym zniszczeniem testamentu. W uzasadnieniu swojego stanowiska SN stwierdzi", i$ ustnym testamentem szczególnym bowiem jest ustne o wiadczenie przez spadkodawc#
ostatniej woli w obecno ci wiadków. Natomiast dokument, o którym mowa
w art. 952 § 2 k.c., nie jest testamentem, lecz jednym ze sposobów stwierdzenia tre ci testamentu. Skoro wi#c przewidziane w art. 952 § 2 k.c. pismo,
stwierdzaj!ce tre & testamentu ustnego, nie jest testamentem, lecz szczególnym rodkiem dowodowym, do zniszczenia przez spadkobierc# takiego
pisma nie mo$na odnie & skutku w postaci niegodno ci, który to skutek
przepis art. 928 § 1 pkt 3 k.c. wi!$e z umy lnym zniszczeniem testamentu.
Ostatnio bowiem wymieniony przepis jako szczególny, wy"!czaj!cy spadkobierc# od dziedziczenia, nie podlega wyk"adni rozszerzaj!cej. Za wyk"adni!
tak! nie przemawia tak$e cel tego przepisu, skoro tre & testamentu ustnego,
pomimo zniszczenia pisma przewidzianego w art. 952 § 2 k.c., mo$e by&
ustalona na podstawie przes"uchania wiadków testamentu ustnego, i to
13
S!d Apelacyjny w Gda%sku, w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 czerwca 2000 r., w sprawie
I ACa 262/00 (OSA 2002/3/25, OSAG 2001/1/1/) uzna", i$ poj#cie „ci#$kiego przest#pstwa” nie
zosta"o w art. 928 k.c. bli$ej zdefiniowane przez ustawodawc#, zatem do s!du cywilnego nale$y
ocena, czy konkretny czyn spadkobiercy jest „ci#$kim” przest#pstwem. Omawiane poj#cie nie
jest jednak to$same z terminem „zbrodnia”, u$ytym przez kodek karny. W konkretnych okoliczno ciach, „ci#$kim przest#pstwem” w rozumieniu art. 928 par. 1 pkt 1 k.c. mo$e okaza& si#
równie$ wyst#pek.
14
J.S.Pi!towski, op. cit. s.59.
15
OSNCP 1978, nr 2, poz. 34, por. tak$e uchwa"# sk"adu siedmiu s#dziów S!du Najwy$szego
z dnia 13 listopada 1992 r., III CZP 120/92, OSNCP 1993, nr 3, poz. 26.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
ZN nr 84
Niegodno!" dziedziczenia
173
nawet po up"ywie terminów zakre lonych w art. 952 § 2 i 3 k.c. Jednak$e
w wyroku z dnia 22 maja 2002 r. (I CK 26/0216) SN uzna", i$ spadkobierca
mo$e by& uznany za niegodnego dziedziczenia tak$e wtedy, je$eli podrobi"
podpis spadkodawcy pod pismem stwierdzaj!cym tre & testamentu ustnego
lub skorzysta" z takiego pisma. Uzasadniaj!c swoje rozstrzygni#cie SN
stwierdzi", i$ w art. 928 § 1 pkt 3 k.c. wymienia ukrycie lub zniszczenie testamentu, podrobienie lub przerobienie testamentu oraz wiadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego jako przes"anki, które
mog! spowodowa& niegodno & spadkobiercy. Powstaje wi#c problem, czy
przepis ten mo$e mie& zastosowanie, gdy opisane w nim zachowanie spadkobiercy odnosi si# do dokumentu stwierdzaj!cego tre & testamentu ustnego (art. 952 § 2 k.c.). )ci le rzecz ujmuj!c, zauwa$a SN, dokument stwierdzaj!cy tre & testamentu ustnego nie jest testamentem. Testamentem jest
ustne o wiadczenie przez spadkodawc# ostatniej woli w obecno ci wiadków, natomiast dokument okre lony w art. 952 § 2 k.c. jest rodkiem stwierdzenia tre ci testamentu. Zdaniem SN podpisanie przez spadkodawc# pisma, stwierdzaj!cego tre & testamentu ustnego, upodabnia czynno &
stwierdzaj!c! tre & testamentu ustnego do o wiadczenia ostatniej woli,
a wi#c do samego testamentu. Maj!c to na wzgl#dzie, mo$na przyj!& mo$liwo & zastosowania art. 928 § 1 pkt 3 k.c. i uznania niegodno ci spadkobiercy w wypadku wiadomego skorzystania przez niego z pisma stwierdzaj!cego tre & testamentu ustnego, na którym podpis spadkodawcy zosta"
podrobiony. Wyk"adnia funkcjonalna art. 928 § 1 pkt 3 k.c. równie$, zdaniem
SN, przemawia za przyj#ciem takiego stanowiska, gdy$ przepis ten ma s"u$y& nie tylko napi#tnowaniu spadkobiercy dopuszczaj!cego si# nagannego
zachowania, ale przez wprowadzenie surowej sankcji w postaci wy"!czenia
od dziedziczenia ma za zadanie przeciwdzia"a& pope"nianiu przez spadkobierców wyst#pków przeciwko testamentom, a wi#c ma na celu ochron# testamentów. *atwo zauwa$y&, $e dos"owne rozumienie przestanek wymienionych w art. 928 § 1 pkt 3 k.c. wy"!cza"oby spod ochrony testament ustny.
Trudno by"oby uzna&, $e taka jest wola ustawodawcy, szczególny testament
ustny wymaga bowiem ochrony wi#kszej ni$ inne rodzaje testamentów.
Z samej formy wynika, $e ten rodzaj testamentu jest bardzo podatny na dzia"ania zmierzaj!ce do zniekszta"cenia lub wr#cz unicestwienia rzeczywistej
woli spadkodawcy, a wieloletni ju$ okres funkcjonowania przepisów kodeksu
cywilnego o testamencie ustnym pozwala na konstatacj#, $e nie jest to niebezpiecze%stwo tylko hipotetyczne. Ciekawe rozstrzygni#cie zapad"o tak$e
w wyroku SN z dnia 10 maja 1977 r. (I CR 207/7717), w którym SN uzna", i$
w zasadzie nie wy"!cza niegodno ci dziedziczenia okoliczno &, $e testament, zniszczony przez spadkobierc# umy lnie, tj. w zamiarze usuni#cia
skutków prawnych zwi!zanych z jego sporz!dzeniem, okaza" si# testamentem niewa$nym. Nie stanowi jednak przyczyny niegodno ci zniszczenie
przez spadkobierc# testamentu w przekonaniu, $e jest on niewa$ny i wskutek tego pozbawiony znaczenia prawnego. Uzasadniaj!c swoje stanowisko
16
17
OSNC 2003/5/69, Biul.SN 2002/10, M.Prawn. 2003/2.
OSNC 1978/2/34.
ZN nr 84
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (11)2010
174
M. Krawczyk
SN uzna", $e celem unormowania art. 928 § 1 pkt 3 k.c., przewiduj!cego
sankcj# w postaci uznania za niegodnego takiego spadkobiercy, który
umy lnie ukry" lub zniszczy" testament spadkodawcy, podrobi" lub przerobi"
testament albo wiadomie z takiego testamentu skorzysta", jest - podobnie
jak w wypadku nak"onienia spadkodawcy, przy u$yciu podst#pu lub gro(by,
do sporz!dzenia lub odwo"ania testamentu (art. 928 § 1 pkt 2 k.c.) - zapobieganie takim dzia"aniom spadkobierców, które zmierza"yby do unicestwienia woli spadkodawcy. Uznanie spadkobiercy za niegodnego uzasadnia
spe"nienie przez niego jednego z czynów przewidzianych w wy$ej wymienionych przepisach w zamiarze bezprawnego naruszenia ustalonego w testamencie porz!dku dziedziczenia. Dla bytu niegodno ci nie ma natomiast
wp"ywu okoliczno &, $e spadkobierca w ostatecznym wyniku nie osi!gn!"
zamierzonego przez siebie skutku, np. dlatego, $e pomimo zniszczenia
przez niego testamentu tre & tego testamentu zosta"a ustalona w drodze innych rodków dowodowych. SN zauwa$a dalej, i$ dotycz!ce niegodno ci
przepisy art. 928 § 1 pkt 2 i 3 k.c. nie daj! wyra(nej odpowiedzi na pytanie,
czy przewidziana w nich ochrona porz!dku dziedziczenia, którego naruszenie jest obwarowane sankcj! niegodno ci, odnosi si# wy"!cznie do testamentów wa$nych, czy te$ sankcj! t! obj#te s! tak$e testamenty, które
z ró$nych przyczyn okaza"y si# niewa$nymi, niemniej jednak pogl!d, jakoby
niegodno & by"a uwarunkowana wa$no ci! testamentu, z którym wi!$e si#
jeden z czynów spadkobiercy, wymienionych w tych przepisach, by"by pogl!dem zbyt daleko id!cym. Tak np. w my l art. 945 § 1 k.c. niewa$ny jest
testament sporz!dzony pod wp"ywem b"#du oddzia"uj!cego na tre & rozporz!dzenia spadkodawcy lub pod wp"ywem gro(by, pomimo tego jednak
spadkobierca, który podst#pem (kwalifikowana posta& b"#du) albo gro(b!
nak"oni" spadkodawc# do sporz!dzenia testamentu, mo$e by& uznany za
niegodnego. W wypadkach niewa$no ci testamentu z innych przyczyn, niejednokrotnie wymagaj!cych skomplikowanych bada% i oceny s!du, uzale$nienie uznania spadkobiercy za niegodnego od ustalenia niewa$no ci testamentu tak dalece ogranicza"oby zastosowanie przepisu art. 928 § 1 pkt 3
k.c., $e praktycznie traci"by on swój profilaktyczny sens rodka prawnego,
pomy lanego w celu przeciwdzia"ania niszczeniu przez spadkobierc# woli
spadkodawcy. Poza tym w niektórych sytuacjach zniszczenie testamentu
wy"!cza"oby mo$liwo & dokonania oceny tego testamentu z punktu widzenia
jego wa$no ci, a zw"aszcza autentyczno ci. SN stwierdza jednak, i$ nie
stanowi przyczyny niegodno ci zniszczenie przez spadkobierc# testamentu
w przekonaniu, $e jest on niewa$ny i wskutek tego pozbawiony znaczenia
prawnego. W odniesieniu do testamentów, których niewa$no & z uwagi na
oczywiste naruszenie przepisów o formie testamentu wynik"a w sposób niew!tpliwy ju$ z samego dokumentu, mo$na w razie w!tpliwo ci co do intencji
spadkobiercy - w drodze domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.) - wyprowadzi& wniosek, $e spadkobierca ten, niszcz!c taki testament, nie dzia"a"
w zamiarze unicestwienia woli spadkodawcy. Podstawow! bowiem przes"ank! uznania - w my l art. 928 § 1 pkt 3 k.c. - spadkobiercy za niegodnego
jest zniszczenie przez niego testamentu „umy lnie”, tzn. w wiadomym za-
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
ZN nr 84
Niegodno!" dziedziczenia
175
miarze zniszczenia i w celu uniemo$liwienia realizacji woli spadkodawcy, wyra$onej w tre ci zniszczonego testamentu.
Wy"!czone jest uznanie spadkobiercy za niegodnego w razie ukrycia
wypisu testamentu notarialnego, spadkobierca bowiem w istocie nie ukrywa
testamentu, lecz wiedz# o nim.18
Stosownie do art. 929 k.c. uznania spadkobiercy za niegodnego mo$e
$!da& ka$dy, kto ma w tym interes. Z $!daniem takim mo$e wyst!pi& w ci!gu roku od dnia, w którym dowiedzia" si# o przyczynie niegodno ci, nie pó(niej jednak ni$ przed up"ywem lat trzech od otwarcia spadku. Jak wynika
z zacytowanego przepisu, uznania spadkobiercy za niegodnego mo$e $!da&
„ka$dy, kto ma w tym interes”. To niezbyt jasne okre lenie obejmuje przede
wszystkim osoby, które odnios! lub mog! odnie & korzy & w razie uznania
spadkobiercy za niegodnego, a wi#c spadkobierców powo"anych do spadku
razem z tym ostatnim, jak równie$ osoby, które wskutek uznania spadkobiercy za niegodnego by"yby powo"ane do spadku w najbli$szej kolejno ci.
Jak si# wydaje, stosuje si# ono tak$e do osób, które mog! by& powo"ane
dopiero w dalszej kolejno ci. Tak wi#c interes w rozumieniu art. 929 k.c. ma
równie$ osoba, która by"aby powo"ana równie$ do spadku dopiero wówczas,
gdyby spadkobierca powo"any w najbli$szej kolejno ci po niegodnym odrzuci" spadek. Uznania spadkobiercy za niegodnego w ka$dym wypadku mo$e
$!da& Skarb Pa%stwa. W pewnych wypadkach z $!daniem takim mo$e wyst!pi& zapisobierca, mianowicie je$eli zosta" on obci!$ony dalszym zapisem
na rzecz osoby niegodnej.19 Legitymowany czynnie jest tak$e prokurator
(art. 7 k.p.c.).20 W wyroku z dnia 11 marca 2003 r. (V CKN 1871/0021)
SN uzna", i$ z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego
(art. 929 k.c.) mo$e wyst!pi& osoba nale$!ca do kr#gu spadkobierców ustawowych, nawet je$eli nie dziedziczy"aby. Zdaniem SN dla oceny, kto jest legitymowany do wyst!pienia z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego, a wi#c kto ma interes w uzyskaniu takiego orzeczenia, niezb#dne
jest odniesienie si# do celu, dla osi!gni#cia którego instytucja niegodno ci
dziedziczenia zosta"a wprowadzona. Celem takim jest wyeliminowanie sytuacji, w których dziedziczenie przez okre lonego spadkobierc# po okre lonym
spadkodawcy by"oby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, nies"uszne,
czy wr#cz niemoralne. Katalog przyczyn niegodno ci, uregulowany
w art. 928 § 1 k.c., pozwala sformu"owa& wniosek, $e - zdaniem ustawodawcy - powinna zosta& wy"!czona od dziedziczenia osoba, której zachowanie
wzgl#dem spadkodawcy w powszechnym odczuciu zas"ugiwa"o na dezaprobat# lub sankcj# karn!, oraz osoba, która naruszy"a prawo spadkodawcy do
nieskr#powanego ustalenia porz!dku dziedziczenia lub podj#"a dzia"ania
zmierzaj!ce do ukszta"towania porz!dku dziedziczenia sprzecznie z wol!
spadkodawcy. Zdaniem SN, mo$na stwierdzi& zatem, $e celem wprowadze18
M. Ha"gas, Ukrycie testamentu jako przes anka niegodno#ci dziedziczenia, teza 4,
PS 2007/11/30.
19
J.S.Pi!towski, op. cit., s. 60.
20
E. Skowro%ska-Bocian, Prawo…, s. 40.
21
OSNC 2004/5/85, Biul. SN 2003/8, M. Prawn. 2003/22.
ZN nr 84
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (11)2010
176
M. Krawczyk
nia instytucji niegodno ci jest pozbawienie spadku tych potencjalnych spadkobierców, których zachowanie si# wzgl#dem spadkodawcy by"o co najmniej
nieetyczne. Przyjmuj!c takie za"o$enia, nie mo$na, zdaniem SN, ograniczy&
kr#gu podmiotów legitymowanych wy"!cznie do osób, które maj! interes maj!tkowy w wyeliminowaniu okre lonego podmiotu z kr#gu spadkobierców,
osoby najbli$sze zmar"ego mog! bowiem domaga& si# uznania okre lonego
spadkobiercy za niegodnego, kieruj!c si# wy"!cznie interesem niemaj!tkowym. Trudne do uzasadnienia by"oby stanowisko, $e nie jest mo$liwe domaganie si# uznania spadkobiercy za niegodnego przez osob# blisk! spadkodawcy, która - nie maj!c interesu maj!tkowego, chcia"aby jednak ze wzgl#du
na kult pami#ci zmar"ego, aby jego ostatnia wola zosta"a uszanowana i aby
porz!dek dziedziczenia nie by" ustalany np. na podstawie sfa"szowanego testamentu. Powy$szy wywód prowadzi do wniosku, $e interesu uzasadniaj!cego wyst!pienie z $!daniem uznania spadkobiercy za niegodnego nie
mo$na ogranicza& jedynie do interesu maj!tkowego. Sam przepis nie zawiera wymagania, aby by" to interes prawny. Na marginesie swoich g"ównych
rozwa$a%, SN czyni tak$e uwag#, i$ przes"anka niegodno ci dziedziczenia
okre lona w art. 928 § 1 pkt 1 k.c. rozumiana jest powszechnie w ten sposób, $e s!d cywilny - w braku skazuj!cego wyroku wydanego w post#powaniu karnym - w"adny jest samodzielnie ustali& fakt pope"nienia przest#pstwa.
Ponadto, zarówno przy istnieniu wyroku skazuj!cego, jak i w braku takiego
wyroku, dokonuje samodzielnej oceny wagi pope"nionego czynu i ustala, czy
przest#pstwo pope"nione przeciwko spadkodawcy by"o „ci#$kim” przest#pstwem.
W post#powaniu o uznanie za niegodnego ci#$ar dowodu rozk"ada si#
zgodnie z ogóln! regu"! zawart! w art. 6 k.c. Powód ma obowi!zek udowodni&, $e istnieje która z przes"anek wymienionych w art. 928 par. 1 k.c.
Wytoczenie powództwa o uznanie spadkobiercy lub zapisobiercy za niegodnego uzasadnia wyst!pienie którejkolwiek z przes"anek ustawowych. Pozwanego obci!$a dowód okoliczno ci wskazuj!cych na brak podstaw do
uznania go za niegodnego. W szczególno ci pozwany mo$e dowodzi&, je$eli
podstaw# powództwa stanowi pkt. 3 par. 1 art. 928 k.c., $e jego dzia"ania nie
mia"y charakteru umy lnego, albo $e nie wiadomie skorzysta" z testamentu
podrobionego czy przerobionego przez inn! osob#. Mo$e tak$e powo"ywa&
si# na okoliczno &, $e dzia"a" w stanie braku wiadomo ci i jego zachowania
nie mo$na traktowa& w zwi!zku z tym jako podst#pu lub gro(by. Stosunkowo najw#$sze mo$liwo ci obrony istniej! wtedy, gdy pozwany zosta" prawomocnym wyrokiem karnym skazany za przest#pstwo przeciwko spadkodawcy. W przypadku takiej sytuacji mo$e on jedynie dowodzi&, $e
przest#pstwo nie by"o „ci#$kie”. W braku za wyroku skazuj!cego, mo$e
udowodni&, $e nie pope"ni" przest#pstwa lub $e czyn pope"ni" nieumy lnie.22
Jak ju$ wy$ej wspomniano, art. 929 k.c. stanowi, i$ z $!daniem
uznania spadkobiercy za niegodnego osoba zainteresowana mo$e wyst!pi&
w ci!gu roku od dnia, w którym dowiedzia"a si# o przyczynie niegodno ci,
nie pó(niej jednak ni$ przed up"ywem lat trzech od otwarcia spadku. Sformu22
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz…, teza 4 do art. 929.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
ZN nr 84
Niegodno!" dziedziczenia
177
"owanie dotycz!ce pierwszego z tych terminów jest zreszt! niedok"adne, poniewa$ w sytuacji, gdy osoba zainteresowana dowiedzia"a si# o przyczynie
niegodno ci przed otwarciem spadku, termin ten mo$e biec dopiero w chwili,
kiedy $!danie sta"o si# aktualne, a wi#c od otwarcia spadku.23 Ustawodawca
ograniczy" mo$liwo & $!dania uznania spadkobiercy za niegodnego do &
krótkimi terminami prawdopodobnie ze wzgl#dów g"ównie praktycznych, maj!c na uwadze, $e zmiana skutków dziedziczenia po up"ywie d"u$szego czasu od otwarcia spadku powodowa"aby powa$ne perturbacje prawne i maj!tkowe.24 Niemniej jednak takie rozwi!zanie mo$e nasuwa& w!tpliwo ci
z uwagi na cele, jakich osi!gni#ciu ma s"u$y& instytucja niegodno ci.25
Z brzmienia przepisu nie wynika jednoznacznie, $e mo$liwo & wytoczenia
powództwa wygasa po up"ywie terminu. Wydaje si# jednak trudny do obrony
pogl!d, zgodnie z którym mamy do czynienia z terminem przedawnienia.
Termin przewidziany w art. 929 k.c. jest terminem zawitym. Nie b#d! mia"y
zatem zastosowania przepisy o zawieszeniu i przerwaniu biegu terminu.26
Zgodnie z art. 930 k.c. spadkobierca nie mo$e by& uznany za niegodnego, je$eli spadkodawca mu przebaczy". Je$eli w chwili przebaczenia
spadkodawca nie mia" zdolno ci do czynno ci prawnych, przebaczenie jest
skuteczne, gdy nast!pi"o z dostatecznym rozeznaniem.
Uznanie spadkobiercy za niegodnego ma na celu odsuni#cie od
dziedziczenia osoby, która pope"ni"a czyn skierowany przeciwko spadkodawcy, oceniany jako szczególnie naganny. Definitywno & tego odsuni#cia
jest uzale$niona jednak od woli spadkodawcy. Ustawa daje osobie, przeciwko której skierowane by"o dzia"anie spadkobiercy, mo$liwo & zniweczenia
ewentualnego orzeczenia niegodno ci. Spadkodawca, dokonuj!c aktu przebaczenia, powoduje, $e spadkobierca nie mo$e zosta& odsuni#ty od dziedziczenia.27 Przebaczenie uwa$a si# w literaturze za akt o charakterze
uczuciowym, polegaj!cy na puszczeniu w niepami#& doznanej krzywdy i odczutej urazy. Nie jest ono o wiadczeniem woli, nie wymaga wiadomo ci
skutków prawnych ani zamiaru ich wywo"ania. Niezb#dne jest tylko, aby
spadkodawca zna" fakty uzasadniaj!ce niegodno &, nie mo$na bowiem
przebaczy& czynu, o którego pope"nieniu si# nie wie. Jest skuteczne, cho&by
w chwili przebaczenia spadkodawca nie mia" zdolno ci do czynno ci prawnych, je$eli tylko nast!pi"o z dostatecznym rozeznaniem.28 Nale$y jednak
zaznaczy&, i$ ustawowe sformu"owanie „dostateczne rozeznanie” jest sformu"owaniem niedookre lonym. Daje to s!dowi orzekaj!cemu mo$liwo & dokonywania ocen z uwzgl#dnieniem okoliczno ci konkretnego stanu faktycz23
J. Pi!towski, op. cit., s. 61.
Tam$e, s.61; zob tak$e orzeczenie S!du Najwy$szego z dnia 22 pa(dziernika 1996 r., II CKN
5/96.
25
E. Skowro%ska-Bocian, Prawo…, s. 40.
26
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz…, teza 7 do art. 929; za pogl!dem, i$ terminy te$ s! terminami prekluzyjnymi (zawitymi) prawa materialnego, opowiada si# tak$e J.S. Pi!towski, op. cit.
s.61. Za mo$liwo ci! stosowania przez analogi# przepisów o zawieszeniu i przerwaniu biegu
terminu przedawnienia do terminów przewidzianych w art. 929 opowiada si# A. Szpunar
[w:] Z problematyki niegodno#ci dziedziczenia, NP. 1981, s. 22.
27
Tam$e, teza 1 do art. 930.
28
J.S. Pi!towski, op. cit., s. 61.
24
ZN nr 84
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (11)2010
178
M. Krawczyk
nego. Tworzenie jakichkolwiek katalogów, nawet przyk"adowych sytuacji,
kiedy to spadkodawca „dzia"a" z dostatecznym rozeznaniem”, jest niecelowe.
Istotne jest jedynie, jak ju$ wskazano, aby spadkodawca zdawa" sobie spraw# z pope"nienia przez spadkobierc# czynu nagannego, aby by" zdolny do
rozumienia i odczuwania krzywdy, a tak$e aby chcia" pu ci& w niepami#&
doznan! krzywd#. Nie jest wi#c wykluczone skuteczne dokonanie przebaczenia przez spadkodawc# chorego psychicznie, który znajdowa" si# w stanie chwilowej pe"nej wiadomo ci, przez osob# ubezw"asnowolnion! ca"kowicie lub cz# ciowo, czy te$ przez ma"oletniego.29 Forma, w jakiej
przebaczenie ma zosta& dokonane, nie zosta"a unormowana ustawowo.
Wydaje si#, $e przebaczenie mo$e by& dokonane zarówno wyra(nie, jak
i w sposób dorozumiany. Powo"anie do dziedziczenia lub ustanowienie zapisu dla osoby, co do której istnieje podstawa do wydziedziczenia, nale$y traktowa& jako dokonanie przebaczenia. Spadkodawca musi mie& jedynie wiadomo & pope"nienia przez spadkobierc# lub zapisobierc# czynu nagannego.
Ponadto przebaczenie mo$e by& dokonane w ka$dej formie, byleby ch#&
puszczenia w niepami#& by"a jednoznaczna. Spadkodawca nie mo$e jedynie
dokona& przebaczenia przez przedstawiciela. Przebaczenie ma charakter
ci le osobisty i tylko spadkodawca ma prawo tego dokona&.30 Dla jasno ci
obrazu nale$y wskaza& jednak, $e przebaczenie nie zawsze mo$e by& dokonane. Na przyk"ad wiadome skorzystanie z podrobionego lub przerobionego testamentu jest mo$liwe dopiero po mierci spadkodawcy. Z przyczyn
oczywistych wi#c przebaczenie nie mo$e ju$ by& dokonane.31 Oczywi cie
skoro nie mo$na uzna& za niegodnego spadkobiercy, do którego spadkodawca czu" uraz# i którego czyn pu ci" nast#pnie w niepami#&, to tym bardziej nie jest mo$liwe orzeczenie niegodno ci, je$eli spadkodawca nigdy do
spadkobiercy urazy nie czu".32Na marginesie wypada zauwa$y&, i$ sporna
jest kwestia dopuszczalno ci odwo"ania przebaczenia. Artyku"y kodeksu cywilnego reguluj!ce zagadnienie niegodno ci takiej mo$liwo ci nie przewiduj!. Pogl!dy doktryny s! sporne.33
Akty prawne
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r.,
nr 16, poz.93 z pó(n. zm).
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks post#powania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 z pó(. zm.).
Literatura
1. Grzybowski S., System prawa cywilnego, t. I, Ossolineum 1985.
29
E. Skowro%ska-Bocian, Komentarz…, teza 4 do art. 930.
Tam$e, teza 5 i 6 do art. 930.
Tam$e, teza 7 do art. 930.
32
B. Rystwej-Markiewicz, Niegodno#" dziedziczenia, teza 3, PS 2006/9/91.
33
Za niemo$liwo ci! cofni#cia przebaczenia opowiada si# m.in. M. Pazdan, w: Kodeks cywilny.
Komentarz, Warszawa 2005, s. 750; odmienne stanowisko zajmuje S. Grzybowski, w: System
prawa cywilnego, t. I, Ossolineum 1985, s. 205.
30
31
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
ZN nr 84
Niegodno!" dziedziczenia
179
2. Ha"gas M., Ukrycie testamentu jako przes anka niegodno#ci dziedziczenia, „Przegl!d S!dowy” (PS) 2007/11/30.
3. Pazdan M., Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2005.
4. Pi!towski J.S., Prawo spadkowe. Zarys wyk adu, Warszawa 2003.
5. Rystwej-Markiewicz B., Niegodno#" dziedziczenia, „Przegl!d S!dowy” (PS) 2006/9/91.
6. Skowro%ska-Bocian E., Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga
czwarta. Spadki, Warszawa 2005.
7. Skowro%ska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 1997.
8. Witczak H., Skutki wy !czenia od dziedziczenia, „Rejent”
2009/3/73.
Inne #ród a
1. Biuletyn „Orzecznictwo S!du Najwy$szego Izba Cywilna” (OSNC).
2. Biuletyn „Orzecznictwo S!dy Najwy$szego Izba Cywilna oraz Izba
Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze% Spo"ecznych” (OSNCP).
3. Biuletyn „Orzecznictwo S!dów Apelacyjnych” (OSA).
4. Czasopismo „Orzecznictwo S!dów Polskich i Komisji Arbitra$owych” (OSPiKA).
5. Biuletyn „Monitor Prawniczy”.
6. Biuletyn „Nowe Prawo”.
7. Biuletyn Informacyjny S!dy Najwy$szego (Biul. SN).
ZN nr 84
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (11)2010
180
Seria: Administracja i Zarz dzanie (11)2010
M. Krawczyk
ZN nr 84