Ja osobiście uważam to samo, co wszyscy

Temat lekcji: „Ja osobiście uważam to samo, co wszyscy” - rozważania o
postawach współczesnej młodzieży w świetle filmu Trzeba zabić tę miłość
Janusza Morgensterna.
Opracowanie: Wiktor Figiel
Etap edukacyjny: Liceum
Przedmiot: Etyka, Wiedza o Społeczeństwie, Koło filmowe
Czas: 2 godziny lekcyjne (bez projekcji filmu)
Cele zajęć:
cel ogólny
• (Auto)refleksja nad postawami i wartościami młodzieży
• Doskonalenie kompetencji filmoznawczych
• Doskonalenie umiejętności dyskusji
cele szczegółowe
• Refleksja i dyskusja nad konformizmem w kontekście dążenia do stabilizacji
(społecznej, ekonomicznej);
• Badanie relacji miedzy postawami konformizmu, buntu i autonomii moralnej;
• Doskonalenie kompetencji filmoznawczych – analizy inscenizacji filmowej,
umiejętności myślenia i opowiadania „językiem filmu”;
Metody pracy: praca twórcza, praca w grupach, burza mózgów, heureza, analiza filmu,
dyskusja.
Materiały dydaktyczne:
• Karta pracy;
• Film Trzeba zabić tę miłość J. Morgensterna (scena do analizy zamieszczona na
portalu Filmoteki).
Pojęcia kluczowe: konformizm, autonomia, mise-en-scène (inscenizacja filmowa), temat
filmu (story outline).
Uwagi: Scenariusz lekcji nie wymaga, ani nie odrzuca projekcji całego filmu (punkt 3. lekcji),
aczkolwiek opiera się głównie na możliwościach zawartych w scenie do analizy
zamieszczonej na portalu Filmoteki. W przypadku lektury całego filmu, analiza i dyskusja w
drugiej części zajęć (punkt 5. zajęć) mogą zostać wzbogacone o dodatkowe pytania i
wnioski, jakie uczniowie wypracują z innych scen dzieła.
Przebieg zajęć:
1. Wprowadzenie.
Przedstaw temat lekcji. Zadaj pytanie na pierwszy rzut oka niezwiązane z tematem:
Z czym zmaga się współczesny maturzysta/absolwent szkoły średniej, który NIE dostaje się
na wybrane studia?
www.filmotekaszkolna.pl
Poproś uczniów o podanie konkretnych problemów. Zapiszcie je na tablicy. Poinformuj, że
mogą się one przydać w dalszej części lekcji.
2. Ćwiczenie w grupach.
Ćwiczenie ma na celu wprowadzenie uczniów w myślenie filmem.
Prawdopodobnie pomysły na dany element będą wynikać z założonego obrazu
bohatera/bohaterów. Kwestia bohatera będzie osią drugiej części zajęć.
W karcie pracy obecne są dodatkowe pytania pomocnicze – mogą okazać się przydatne dla
uczniów nie zaznajomionych z terminologią, budową filmu. W grupach „zaawansowanych”
można te pytania pominąć.
Podziel uczniów na 3-4 osobowe grupy. Rozdaj i omów Karty pracy.
Wskaż element wyjściowy dla każdej grupy.
Poinformuj uczniów, iż przy opracowywaniu (opisywaniu) danego elementu inscenizacji nie
jest konieczne operowanie specjalistycznym językiem i terminów stricte filmowych.
Podstawowe kryterium to komunikowalność swojego zamysłu.
Warto jednak mieć do dyspozycji słownik terminów filmowych z zaznaczonymi pojęciami
obecnymi w karcie pracy.
Po zrealizowaniu zadania poinformuj uczniów, że pomysły zostaną omówione po prezentacji
sceny filmu.
3. Projekcja.
Odtwórz scenę z filmu J. Morgensterna dostępną na portalu Filmoteki.
Poproś uczniów, by przyjrzeli się scenie zwłaszcza w kontekście elementu opracowywanego
w swojej karcie pracy.
4. Przedstawienie pomysłów, analiza filmu, dyskusja.
Poproś kolejne grupy o przedstawienie i uzasadnienie swoich pomysłów dla danego
elementu inscenizacji filmowej.
Porównajcie je i przedyskutujcie z rozwiązaniami obecnymi w dziele J. Morgensterna1.
Pytania kieruj do wszystkich uczniów.
Pomocnicze pytania do analizy i dyskusji nad sceną*:
Elementy filmu:
• Dialogi/Język
1
Z oczywistych względów wybrana scena nie zawiera wszystkich elementów filmu, lokalizacji,
rekwizytów, rozwiązań narracyjnych; w takiej sytuacji należałoby się skupić tylko na elementach tam
obecnych i rozwinąć z nich dyskusję nad okresem lat 70. i czasami współczesnymi, ich różnicami i
elementami łączącymi. W przypadku trudności obejrzenia filmu w ramach zajęć, zachęć uczniów do
indywidualnego obejrzenia całego filmu. Możesz wspomóc się opinią polskiego filmoznawcy, dra
Rafała Syski: „Trzeba zabić tę miłość” to [wówczas – W.F.] najnowocześniejszy film polskiej
kinematografii, pełen nowatorskich środków filmowego wyrazu, nowoczesny, kontestacyjny typ
realizmu. Nowatorskość widoczna jest chociażby w sposobie wykorzystania intro-, retro- i
futurospekcji.
www.filmotekaszkolna.pl
Scena w szopie dozorcy przedstawia rozmowę pary młodych. O czym rozmawiają? Jakiego
używają języka? Jak mogłaby wyglądać ta sama rozmowa dzisiaj, jakie słowa byłyby użyte,
by uzyskać wiarygodność, autentyczność bohaterów?
• Rekwizyty:
Czy bohaterowie filmu Morgensterna posiadają/doświadczają braku jakichś ważnych dla nich
przedmiotów? Czy można ocenić postawę, charakter bohaterów na podstawie używanych
rekwizytów, sposobu myślenia o nich? W filmie Morgensterna bohaterowie, w konkretnych
sytuacjach, „robią”, piją „herbatkę”. Jaką funkcję społeczną mogą pełnić takie rekwizyty,
praktyki?
• Lokalizacja/Miejsce akcji:
Z jednej strony, bohaterowie wchodzą do szopy przypadkowo, z drugiej, szopa „użyta” jest
przez reżysera świadomie, funkcjonuje jako naturalny element ówczesnej rzeczywistości
(rozwój sektora mieszkaniowego okresu „prosperity” i boomu konsumpcyjnego lat 70.).
Gdzie w takiej sytuacji (ulewa, „zajęte” mieszkanie) skierowaliby się współcześni młodzi?
Dlaczego?
• Narracja
Czy pokazana scena filmu Morgensterna ma charakter linearny? Kto jest narratorem? Jak
interpretujecie obecność krótkiego ujęcia rzucenia pieniędzy na stole? Jaką funkcję pełni
waszym zdaniem to ujęcie?
• Montaż/Plany filmowe
Czy montaż, sposób prowadzenia kamery oddaje w jakiś sposób postawę bohaterów
Waszych i Morgensterna? Czy scena zrealizowana jest statycznie, dynamicznie? Co o tym
świadczy? Czy bohaterowie są całkowicie widoczni, a ujęcia są całkowicie czytelne dla
odbiorcy? Dlaczego zastosowano takie, a nie inne rozwiązanie?
5. Między konformizmem, buntem i autonomią – dyskusja.
Przejdź do dyskusji nad bohaterami w kontekście postaw konformizmu i autonomii.
Uwaga: W przypadku projekcji całego filmu, poproś, by uczniowie podali przykłady
zachowań bohaterów, które były dla nich
- niezrozumiałe,
- których nie akceptują
Poproś uczniów o intepretację tych zachowań.
Jeśli obejrzeliście jedną scenę, przejdź do pytania:
Jakie wartości są dla bohaterów ważne?
Zapisz na tablicy trzy postawy:
bunt
konformizm
autonomia
Gdzie, w jakiej postawie ulokowalibyście bohaterów filmu Morgensterna? Jakie stoją za tym
argumenty, przypuszczenia?
Gdzie ulokowaliby ich dzisiejszych modelowych rówieśników? Czy realizują i propagują te
same wartości?
www.filmotekaszkolna.pl
W zależności od decyzji uczniów, dyskusję można kontynuować, wychodząc od jednej z
trzech postaw:
Aktualne badania socjologiczne wskazują, iż młodzi Polacy nie buntują się, choć w
większości wydają się niezadowoleni z sytuacji w kraju. Dlaczego tak jest? Zawsze
uważaliśmy się za naród buntowników, bunt był istotnym elementem życia. Coś się
zmieniło? Czy bunt jest doświadczeniem koniecznym w życiu? Dlaczego tak/nie?
Czy brak buntu to konformizm/ Czy konformizm to brak buntu?
„Osobiście uważam to samo, co wszyscy” - czym właściwie jest konformizm? Skąd
czerpiemy wzorce zachowań konformistycznych? Jakie motywy kierują ludzi ku takiej
postawie? Czy jest to postawa z gruntu zła? Czy można mówić o konformizmie
„koniecznym”? Na czym polegałaby różnica między konformizmem koniecznym a
„szkodliwym moralnie”?
Kiedy działamy autonomicznie? Czy autonomia to „złoty środek” między dwoma
pozostałymi postawami? Jeżeli tak, jak należałoby taki środek rozumieć – czy chodzi o
„umiejętne” wykorzystywanie obu postaw, czy o coś innego? Jeśli „złoty środek” nie jest
ujęciem adekwatnym, to jak rozumieć postawę autonomiczną?
6. Podsumowanie.
Podziękuj uczniom za pracę i dyskusję. Jeśli uczniowie obejrzeli cały film, zaproponuj im
lekturę „Dwóch dyskusji o filmie” D. Karcz i B. Mruklik i porównanie ich refleksji i wniosków z
uwagami widzów – uczestników klubów filmowych, żyjących w rzeczywistości przedstawionej
w filmie Morgensterna.
Wnioski:
Konformizm jako postawa społeczna umożliwia sprawnie funkcjonowanie państwa,
społeczności. Nie jest postawą jednoznacznie negatywną. Staje się nią po spełnieniu
określonych warunków, na które składają się m.in. stosunek danej osoby do własnych
poglądów oraz waga, jaką jednostka przywiązuje do wartości, opinii i postaw większości
społeczeństwa.
Konformizm możemy rozumieć jako dopasowanie się do innych. Ulegamy innym pod
wpływem pragnienia uzyskania nagrody lub uniknięcia kary. Stopień ulegania zależy od
władzy, jaką inni mają nad nami. Inna odsłona konformizmu to identyfikacja z innymi.
Wywoływana jest ona pragnieniem, by stać się osobą podobną do tej, która ma na nas
wpływ. Podzielamy czyjeś poglądy nie z powodu ich wartości, słuszności czy prawdziwości,
ale dlatego, że wyznaje je osoba uznawana przez nas za autorytet lub którą uważamy (z
różnych względów) za atrakcyjną2.
Motywy zachowań konformistycznych zależą nierzadko od sytuacji historycznej, kulturowej.
Konformizm może być rezultatem
wiary w ideologię, efektem instynktu
samozachowawczego w obliczu represji, asekuracyjnej ostrożności z jednoczesnym
przekonaniem, że sprzeciw jest bezsensowny i nie przyniesie efektu, wreszcie nawyków
wynikających z codziennych schematów, przyzwyczajeń, i uznania (aktualnej) rzeczywistości
społecznej za konieczną i naturalną3 (ową koniunkcję należałoby uczniom podkreślić).
2
Za: M. Środa, rozdz. Autonomia moralna, w: M. Środa, Etyka dla myślących, Warszawa 2011, s.
200-204.
3
Zob.: H. Świda-Ziemba, Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Warszawa 2010, s. 53.
www.filmotekaszkolna.pl
Praca domowa:
Do wyboru:
1. Spróbuj odróżnić zachowania konformistyczne, które z moralnego punktu widzenia
zasługują na uznanie, oraz zachowania konformistyczne, które mają charakter neutralny, od
tych zachowań konformistycznych, które są przedmiotem potępienia moralnego.
Przedstaw efekty swojej pracy w postaci graficznej. Owe zachowania możesz rozmieścić np.
na diagramie Venna.
2. Przygotuj prezentację multimedialną „Konformizm w polskim kinie”.
Wskaż współczesne polskie filmy, w których poruszane jest zagadnienie konformizmu. Czy
konformizm jest w nich ukazywany w świetle pozytywnym czy negatywnym?
3. Zastanów się nad pozytywną rolą zachowań konformistycznych. Mając wiedzę o takiej roli
konformizmu, spróbuj określić pojęcie autonomii rozumianej jako niezależność.
Bibliografia:
Bordwell, D., Thompson, K., Film art. Sztuka filmowa, Warszawa 2010.
Karcz, D., Mruklik, B. (opr.), Dwie dyskusje o filmie "Trzeba zabić tę miłość", „Kino” 1973, nr
3, s. 18-22
Karpiński, M. Niedoskonałe odbicie. Warsztat scenarzysty filmowego, Warszawa 2006.
Syska, R., (red.), Słownik filmu, Kraków 2010.
Syska, R., Janusz Morgenstern – w pułapce teraźniejszości, w: Autorzy kina polskiego, red.
G. Stachówna, J. Wojnicka, Kraków 2004, s. 27-45.
Środa, M., Etyka dla myślących, Warszawa 2011 (rozdział Autonomia moralna).
Świda-Ziemba, H., Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010.
www.filmotekaszkolna.pl