Zajęcia indywidualne- nowa tendencja na kursach językowych, jej

Zajęcia indywidualne- nowa tendencja na kursach językowych, jej

VI Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2011
mgr Karolina WAWRZONEK, Wydział Neofilologii, Instytut Romanistyki, Uniwersytet
Warszawski
ZAJĘCIA INDYWIDUALNE- NOWA TENDENCJA NA KURSACH
JĘZYKOWYCH, JEJ MOCNE I SŁABE STRONY
Wstęp
Dydaktyka języków obcych poświęca wiele miejsca i uwagi nauczaniu grupowemu, co
zrozumiałe w kontekście nauczania instytucjonalnego, skierowanego do uczniów I-II i III
etapu edukacyjnego. Nie należy mimo wszystko zapominać, zwłaszcza w perspektywie
uczenia się przez całe życie, o coraz silniejszych potrzebach zajęć indywidualnych, które
coraz częściej obserwuje się na kursach językowych. Ten nowy kontekst nauczania/uczenia
się języków obcych stawia nowe wyzwania i nowe problemy przede wszystkim przed
nauczycielem. O konieczności indywidualizacji wspomina się też w ESOKJ, podkreślając
wagę potrzeb specyficznych uczącego się. W moim wystąpieniu chciałabym nawiązać do tej
tendencji, znaleźć jej źródła, specyfikację, określić jej mocne i słabe strony w glottodydaktyce
zarówno z punktu widzenia uczących się jak i nauczycieli, opierając się na przykładach
zaczerpniętych z własnej praktyki dydaktycznej i przedstawiając opinię uczniów, zebraną w
badaniu ankietowym przeprowadzonym na potrzebę poniższego wystąpienia. Chciałabym
również przyjrzeć się z bliska ewolucji pojęcia potrzeb specyficznych w odniesieniu do
dydaktyki języków obcych, ponieważ to właśnie potrzeby specyficzne uczących się skłaniają
ich do decyzji o nauce na zajęciach indywidualnych.
Należy również zwrócić uwagę na zawartość zajęć indywidualnych, dlatego też
chciałabym zaproponować przykłady typów ćwiczeń, które bardzo dobrze sprawdzają się w
pracy z uczniem indywidualnym, a niekoniecznie zdają egzamin podczas zajęć w grupie.
1. Ewolucja pojęcia `potrzeby specyficzne` w glottodydaktyce
Słownik dydaktyki języków obcych Aleksandra Szulca definiuje język specjalistyczny,
jako: „wariant języka ogólnego używany przez określone grupy zawodowe i przystosowany
do możliwie precyzyjnego opisu danej gałęzi wiedzy lub techniki.”1
Określenie to powstało w latach 70tych XX wieku, w Ameryce Łacińskiej na potrzeby
osób uczących się języków obcych w celu czytania specjalistycznych tekstów. W tym samym
czasie we Francji zaczęto przygotowywać kursy językowe dla naukowców
przeprowadzających we Francji badania i korzystających z języka francuskiego tylko w ich
trakcie.
Pojęcie język specjalistyczny rozwijało się równolegle z pojęciem potrzeb specyficznych i
na stałe zagościło w słowniku dydaktyki z nastaniem podejścia komunikatywnego.
Potrzeba to określenie bardzo ogólne, odnoszące się do wszystkich dziedzin życia, przede
wszystkim obecne w psychologii. Wystarczy wspomnieć o potrzebach fizjologicznych,
potrzebach bezpieczeństwa, miłości i przynależności. W poniższym artykule skupię się
1
Szulc Aleksander, Słownik dydaktyki języków obcych, PWN Warszawa, 1994
2
K. Wawrzonek
jednak na potrzebach z dydaktycznego punktu widzenia zdefiniowanych, jako „oczekiwania
uczącego się („potrzeba odczuwalna”) a z drugiej strony, jako potrzeby obiektywne
(określone przez osobę inną niż uczący się), żadna z tych stron nie może zostać pominięta.
Potrzeby te zmieniają się w trakcie procesu nauczania”(tłumaczenie własne)2.
Według Dictionnaire de didactique du français langue étrangère et seconde pod redakcją
J.P. Cuq’a nawet w dziedzinie glottodydaktyki pojęcie potrzeby nie jest jednoznaczne.
Rozróżnia on:
”potrzeby uczniów, potrzeby językowe, potrzeby specjalistyczne, potrzeby instytucjonalne
i potrzeby uczenia się.”(tłumaczenie własne)3.
Określenie `potrzeby specjalistyczne`, również `specyficzne` w nauczaniu języków obcych
używane było do tej pory w dość ograniczonych kontekstach, głównie w odniesieniu do
nauki języka obcego przez konkretną grupę zawodową, językowego dokształcania się w danej
dziedzinie. Programy nauczania i podręczniki do nauki języka specjalistycznego skierowane
były głównie do osób już znających, choć w niewielkim stopniu dany język, a chcących
nauczyć się komunikować w swojej dziedzinie, w sytuacjach zawodowych. Założono, że
potrzeby specyficzne mogą mieć wyłącznie osoby przyuczające się do zawodu bądź już
wykonujące konkretny zawód , co ograniczyło odbiorców tego typu nauczania do osób
dorosłych, a tym samym znacznie zawęziło liczebność grupy docelowej. Tym bardziej, że w
ramach nauczania instytucjonalnego, o specyficznych potrzebach i języku specjalistycznym
można mówić tylko w odniesieniu do szkół zawodowych i studentów.
Potrzeby specyficzne w glottodydaktyce nie były równoznaczne z potrzebami
indywidualnymi, czyli oczekiwaniami uczącego się. Dzisiaj, gdy indywidualizacja potrzeb
ucznia jest szeroko omawiana, pojęcie to zatacza coraz szersze koło i jego definicja nie
wydaje się już być tak jednoznaczna. Wspomina o tym między innymi H. Komorowska
definiując indywidualizację w odniesieniu do nauczycieli jako: „umiejętność obserwacji i
diagnozy, ale też innego rodzaju kompetencje zawodowe, związane z odpowiednią selekcją
materiałów nauczania, tekstów, aktywności komunikacyjnych, a nawet innego rodzaju
budowę lekcji.”4 Również we wcześniej już wspominanym Słowniku pod redakcją Cuq’a
indywidualizacja to „podejście polegające na wzięciu pod uwagę specyfiki każdego uczącego
się podczas określania zawartości i sposobów uczenia w celu lepszego dopasowania procesu
nauczania do odbiorcy, jego wydajności i motywacji.”(tłumaczenie własne)5
W tym ujęciu indywidualizacja ściśle łączy się z autonomią uczącego się, której, siłą
rzeczy, w tym krótkim wystąpieniu, nie mogę poświęcić należnej jej uwagi.
Osoby, umiejące ściśle określić swoje potrzeby indywidualne dotyczące zajęć językowych,
to przede wszystkim osoby dorosłe, które świadomie podejmują naukę, chcą udoskonalić
swoje umiejętności komunikacyjne nie tylko w dziedzinach zawodowych, ale też często
ułatwić sobie komunikację prywatną, w sytuacjach codziennych, urozmaicić swoje życie, i
doskonale wiedzą, do jakich celów dążą.
Uczniowie ci, świetnie zdają sobie sprawę z faktu, że umiejętności językowe, które
posiedli w trakcie kolejnych etapów edukacji, nie starczą im na całe życie, że ewolucja
technologiczna, zmiany na rynku pracy, a także w różnych aspektach życia codziennego
2
„Les besoins sont d’une part les attentes des apprenants (ou “besoin ressenti”) et de l’autre part les
“besoins objectifs” (measures par quelqu,un d’autre que l’apprenant. Aucune de deux faces ne peut être
éliminée. Les besoins se modifient au fur et à mesure que l’enseignement se déroule.”
3
„”besoins des apprenants, besoins langagiers, besoins specialisés, besoins institutionnels, besoins
d’apprentissage.”
4
Komorowska Hanna, Metodyka nauczania języków obcych w Polsce (1957-2007), Wydawnictwa CODN,
Warszawa 2007
5
“L’individualisation est une demarche qui consiste à prendre en compte les spécificités de chaque
apprenant dans la definition des contenus ou des pratqiues d’enseignement, afin d’assurer une meilleure
adaptation de l’enseignement à son destinataire, en termes d’efficacité et de motivation.”
Zajęcia indywidualne- nowa tendencja na kursach językowych, jej mocne i słabe strony
wymagają od nich coraz to nowej wiedzy, w tym w zakresie komunikacji w językach obcych.
Uczenie się przez całe życie staje się niejako wymogiem poprawnego funkcjonowania w
społeczeństwie informacyjnym i rynek edukacyjny musi umieć odpowiedzieć na oczekiwania
swoich użytkowników.
2. Nowa tendencja w kształceniu językowym - kursy indywidualne
Obserwując zainteresowanie uczących się języków obcych kursami indywidualnymi,
można stwierdzić, że wynika ona z coraz większej świadomości potrzeb i braku satysfakcji z
dotychczasowej oferty glottodydaktycznej, dobrze już znanej z instytucji szkolnych.
Kursy językowe dla osób dorosłych stale cieszą się ogromną popularnością, jednak ich
forma w ostatnich latach ulega dość znaczącej zmianie. Dotychczas przyjęte było, że uczenie
się języków obcych, jako zajęcie dodatkowe, wykraczające poza życie zawodowe, może
odbywać się w dość wąskich ramach czasowych: popołudniu, „po pracy” lub w weekendy.
Najczęściej osoba chcąca uczyć się danego języka, po uprzednim określeniu swojego
poziomu biegłości językowej za pomocą testu i rozmowy z nauczycielem zaczynała zajęcia w
grupie złożonej z osób o podobnych umiejętnościach, zazwyczaj, acz nie zawsze, w
podobnym wieku. Liczba osób w grupie różniła się w zależności od instytucji, nie
przekraczała jednak 15 osób, każda grupa, prowadzona przez nauczyciela, pracowała według
ściśle określonej metody, posiłkując się dopasowanym podręcznikiem, któremu często
towarzyszył zeszyt ćwiczeń i różnorodne nagrania. Kolejno do narzędzi używanych na
lekcjach dołączyły dodatkowe dokumenty przygotowywane przez nauczyciela, komputer z
dostępem do Internetu, ale i przedmioty użytku codziennego usprawniające przyswajanie
umiejętności komunikacyjnych.
Dzisiaj coraz częściej zaobserwować można odejście od powyższego schematu. Zajęcia
indywidualne są nową tendencją na zajęciach językowych, do której w znacznym stopniu
przyczyniła się, między innymi, wyżej omówiona już zmiana postrzegania przez uczniów i
nauczycieli specyficznych potrzeb tych pierwszych.
Zajęcia indywidualne odbywają się w godzinach dopasowanych do rozkładu dnia uczącego
się, w miejscu przez niego wybranym: w szkole, w pracy w domu, ale często również w
miejscu zupełnie „nie-dydaktycznym”, np. w kawiarni lub w parku. Często podczas ustalania
poziomu biegłości językowej ucznia ustala się jego potrzeby indywidualne, w których skład
wchodzą jego uwarunkowania osobowościowe (savoir-être), umiejętności praktyczne już
zdobyte i te do zdobycia (savoir-faire). Rozmowa wstępna dotyczy również proponowanych
technik pracy na zajęciach.
3. Próba zdiagnozowania zjawiska – badanie własne
Na potrzeby mojego wystąpienia przeprowadziłam badanie sondażowe w postaci ankiety
na grupie pięcioosobowej. Osoby te uczęszczały na zajęcia indywidualne w Szkole Języka
Francuskiego przy Towarzystwie Przyjaźni Polsko-Francuskiej w Warszawie. W ramach
badania poprosiłam ich o odpowiedź na następujące pytania:
Dlaczego wybrał/a Pan/Pani zajęcia indywidualne?
Jaka jest według Pana/Pani rola nauczyciela podczas zajęć indywidualnych?
Jakie korzyści czerpie Pan/Pani z tego rodzaju kursu?
Czy widzi Pan/Pani wady zajęć indywidualnych?
Z jakich narzędzi/ materiałów korzysta Pan/Pani na tych zajęciach?
Jakie praktyczne umiejętności (językowe i poza językowe) w Pani/Pana odczuciu zostały
szczególnie rozwinięte podczas tych zajęć?
4
K. Wawrzonek
Przyczyny wyboru zajęć indywidualnych są bardzo różne. „Trudności z dopasowaniem do
poziomu danej grupy- zróżnicowany stopień znajomości języka płaszczyznach (mówienie,
rozumienie ze słuchu i czytanie, bardziej intensywny charakter zajęć, brak możliwości
schowania się w grupie.” ”Czasem potrzebuję dłużej skupić się na danym problemie,
zagadnieniu, w grupie nie byłoby na to czasu.” „Możliwość dopasowania godziny zajęć” „
Abstrahując od tego, że byłam w Polsce tylko jeden tydzień i nie mogę chodzić na kurs
semestralny (uczennica odbyła tygodniowy kurs w trybie codziennie 2h zegarowe), wybrałam
taki model zajęć, bo uważam, że najbardziej może pomóc mi rozwinąć umiejętności, poza tym
lekcje odbywały się w moim tempie; to jest często czynnik zniechęcający do zajęć grupowych gdy ty jeden czegoś nie rozumiesz, zazwyczaj boisz się zapytać po raz enty.”
W powyższych opiniach przeważa powód czysto formalny-dopasowanie do swojego
rozkładu dnia. Dla uczących się ważna jest również możliwość powrotu do omówionych
zagadnień, brak wstydu, co w konsekwencji daje większe efekty uczenia.
Korzyści, które uczniowie czerpią z tego rodzaju kursów również są bardzo istotne: „O
wiele mniej boję się mówić, bo z nauczycielem oswajam ten pierwszy strach przed złą
wymową, kiedy widzę, że nauczyciel mnie rozumie, łatwiej mi iść z językiem w świat”, „Jest
mniej stresu, nie muszę przejmować się, czy ktoś mnie nie wyśmieje”, „100%” efektywności
czasu.” Ale oczywiście są też i wady takich zajęć: „zajęcia indywidualne to duże ryzyko, dużo
zależy od osobowości nauczyciela, nie każdy nauczyciel ma odpowiednie kompetencje”,
„brak motywującego czynnika w grupie”, „brak konkurencji.”
Uczący się, jak wynika z ankiety, stają się coraz bardziej świadomi swoich potrzeb,
dokładnie wiedzą, czego od zajęć i nauczyciela oczekują. Pomagają im w tym narzędzia
umożliwiające samoocenę, jak Europejskie Portfolio Językowe, przygotowane przez Radę
Europy, w wersji polskiej również dla dorosłych. Od kilku lat zmienia się również rola
nauczyciela, z centralnej przekształca się w doradczą, wręcz poboczną. To uczeń jest teraz w
centrum (learner-centerdeness) i on w dużej części decyduje, czego się chce uczyć i wybiera
coraz częściej pracę indywidualną.
4. Wady i zalety nowej tendencji z perspektywy nauczyciela
Jak w tej nowej sytuacji odnajdują się nauczyciele, czy praca sam na sam z uczniem to dla
nich ułatwienie czy utrudnienie? Oto kilka spostrzeżeń, którymi chciałabym się podzielić, a
które wynikają z moich doświadczeń podczas pracy indywidualnej z uczniami. Po stronie
plusów z pewnością wymieniłabym:
• Łatwiejsze kontrolowanie postępów
• Lepsza koordynacja czasu pracy uczniów (ktoś coś skończył, ktoś jeszcze
pracuje)
• Możliwość dotarcia do ucznia introwertycznego
• Dokładna informacja zwrotna na temat nauczania, uczenia się
• Lepsze skupienie uwagi ucznia na lekcji
• Intensywniejsza realizacja materiału językowego
Należy jednak mieć świadomość, że obok zalet istnieją również słabości tego typu zajęć:
• Rozszerzenie pól tematycznych, w jakich działa nauczyciel
• Opracowanie indywidualnego programu nauczania zależnego od potrzeb
ucznia
• Przygotowanie większej ilości materiałów Z jednym uczniem pracuje się
szybciej)
Zajęcia indywidualne- nowa tendencja na kursach językowych, jej mocne i słabe strony
• Minimalizacja lub wręcz pominięcie aspektów interakcyjnych uczenia się, tak
istotnych zwłaszcza na poziomie początkującym (nierówny status uczestników
interakcji; nauczyciel wie, uczeń nie wie)
• Problem z doborem materiałów, tradycyjny podręcznik okazuje się
niewystarczający, co zwiększa potrzebę znalezienia materiałów „na miarę” uczącego
się
• Większa chęć ewaluacji zajęć przez uczestnika (zwłaszcza krytycznej)
związanej z ponoszonym ciężarem finansowym
5. Charakterystyka typów ćwiczeń na zajęciach indywidualnych
Praca z uczniem na zajęciach indywidualnych pozwala na wykorzystanie różnego rodzaju
ćwiczeń, które niekoniecznie są do zastosowania na zajęciach w grupie. Często typowe
ćwiczenia językowe wymagają dość poważnej modyfikacji, aby mogły zostać użyte na tego
typu zajęciach.
Oto przykłady kilku typów ćwiczeń do zastosowania w pracy z uczniem indywidualnym:
• Ćwiczenia fonetyczne
(wyraźne, czasem żmudne powtarzanie usłyszanych tekstów)
• Czytanie, jako technika łączenia grafemów i fonemów
(w grupie ćwiczenie odbierane, jako żmudne i nieefektywne)
• Gramatyka zgodnie z oczekiwaniami uczącego się
(można tak długo ćwiczyć, aż uczeń upewni się, że opanował materiał, można
wprowadzić więcej ćwiczeń automatycznych)
• Ćwiczenia z użyciem internetu
(np.: robienie zakupów w sklepie internetowym; w grupie ciężko zapanować nad
uczniami, każdy ogląda coś innego, nie zawsze mamy możliwość zaoferowania
dostępu do kilku komputerów)
• Konwersacje na odległość przy użyciu komunikatorów np.: skype’a
• Użycie języka obcego w sytuacjach rzeczywistych
(np.: wspólny posiłek, wyjście do parku, spacer po mieście)
Podsumowanie
Współczesne formy nauczania/ uczenia się języków obcych posiadają różnorodne oblicza,
których wybór w coraz większym stopniu uzależniony jest od osobistych preferencji uczącego
się. Tym samym zmienia się tradycyjny paradygmat sytuacji dydaktycznej. To uczący się
podejmuje większość decyzji o sposobie realizowania swoich celów, czasie trwania procesu
uczenia się, a nierzadko o jego językowej zawartości.
W przypadku grupy osób, która potrafi zwerbalizować swoje potrzeby i oczekiwania,
tendencja ta ułatwia dążenie do celu, jakim w tym przypadku jest komunikacja w języku
obcym, w określonych uprzednio przez ucznia sytuacjach. Taka forma glottodydaktyki nie
jest idealna, ma swoje zalety, ale również i słabości, o których nie należy zapominać, a które,
w miarę możliwości, należy ograniczać.
Jest to proces „tu i teraz”, dydaktyka satysfakcjonująca potrzeby doraźne i dostarczająca
kompetencji cząstkowych. Nie kształci on poliglotów, a jedynie, jeśli wziąć pod uwagę
szybkie zmiany zachodzące w naszym społeczeństwie, wymagania, jakie stawia przed nami
rynek pracy, zapewnia umiejętności niezbędne do funkcjonowania w dzisiejszym świecie.
Warto jednak zastanowić się, czy jest to tendencja tymczasowa, czy też wejdzie ona na
stałe do repertuaru glottodydaktyki i czy grupa uczących się na kursach indywidualnych nie
obejmie, być może nawet młodzieży, która, również coraz bardziej świadoma swoich potrzeb,
będzie wybierała tego typu kursy językowe.
6
K. Wawrzonek
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Coste, Daniel, Vingt ans dans l'évolution de la didactique des langues (1968-1988), Paris,
Hatier-Crédif, Coll. LAL.,1994.
Coste, Daniel, North, Brian, Sheils, Joseph, Trim, John, Europejski system opisu
kształcenia językowego, Warszawa, Wydawnictwa CODN, 2003.
Cuq, Jean-Pierre, Dictionnaire de didactique du français, langue étrangère et seconde,
Paris, Clé International, 2003.
Cuq, Jean-Pierre, et Isabelle Gruca, Cours de didactique du français langue étrangère et
seconde, Grenoble, Presses universitaires de Grenoble, 2005.
Germain, Claude, Evolution de l'enseignement des langues : 5000 ans d'histoire, Paris,
Clé International, 1993.
Komorowska, Hanna, Metodyka nauczania języków obcych w Polsce (1957-2007),
Warszawa, Wydawnictwa CODN, 2007.
Puren, Christian, Histoire des méthodologies de l'enseignement des langues, Paris,
Nathan-Clé International, 1988.
Szulc, Aleksander, Słownik dydaktyki języków obcych, Warszawa, PWN, 1994.