PRAWO SPADKOWE: (39) Zachowek

Prawo cywilne – ćwiczenia; 2014/2015
dr Anna Rachwał, dr Michał Kućka
PRAWO SPADKOWE: (39) Zachowek1.
1. Spadek przypadł z ustawy w całości Kazimierzowi, pełnoletniemu i zdolnemu do pracy synowi spadkodawcy.
W skład spadku wchodziła własność dziesięcioletniego samochodu wartego obecnie 8000 zł oraz długi z tytułu
zaległości w opłatach za wynajmowane mieszkanie w wysokości 12 000 zł. Rok przed śmiercią spadkodawcy jego
konkubina otrzymała od niego w drodze darowizny mieszkanie warte 480 000 zł. Kazimierz żądał od konkubiny
ojca zapłaty zachowku. W odpowiedzi usłyszał, że przecież jako jedyny spadkobierca otrzymał cały spadek
i w związku z tym nie przysługują mu żadne roszczenia.
Czy i ewentualnie w jakiej wysokości przysługuje Kazimierzowi roszczenie z tytułu zachowku?
Por. wyrok SN z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, OSP 2007, z. 4, poz. 51; wyrok SN z dnia 30 stycznia
2008 r., III CSK 255/07, Lex nr 369707.
2. Janusz powołał w testamencie do ½ spadku swojego brata, Krzysztofa oraz do ¼ spadku syna – Tomasza.
Tomasz odrzucił spadek, który przypadł mu z testamentu, ponieważ powołanie go uważał za krzywdzące wobec
jego matki, Pauliny (żony Janusza) oraz drugiego syna Janusza, Stanisława. Stanisław, który jest żonaty i ma dwoje
dzieci (dziewiętnastoletnią Krystynę i dwudziestotrzyletniego Tadeusza), został uznany za niegodnego
dziedziczenia po Januszu. Żyje także adoptowana przez Janusza – Karolina, która zrzekła się dziedziczenia.
Karolina ma dwójkę małoletnich dzieci i jest rozwódką. Na żądanie Tadeusza Paulina została wyłączona
od dziedziczenia, jako że Janusz wytoczył powództwo o orzeczenie separacji z winy żony. Spadek obejmuje
własność domu jednorodzinnego o wartości 700 000 zł, własność rzeźby współczesnego artysty (100 000 w chwili
otwarcia spadku; 50 000 obecnie), własność kolekcję obrazów (300 000 zł) oraz wierzytelności z tytułu depozytów
bankowych. Wierzytelności te opiewają łącznie na sumę 240 000 zł z czego 40 000 zł stanowią odsetki narosłe już
po śmierci Janusza. Janusz miał również niespłacone długi sięgające 250 000 zł. Janusz zmarł dwa lata temu.
Komu i w jakiej wysokości przysługuje roszczenie z tytułu zachowku?
Por. uchwała SN z 8 lutego 1984, III CZP 1/84, OSP 1985, Nr 4, poz. 75; uchwała SN (7) z dnia 26 marca 1985 r.,
III CZP 75/84, OSN 1985, Nr 10, poz. 147; wyrok SN z dnia 25 maja 2005 r., I CK 765/04, Lex nr 180835.
3. Maria miała troje pełnoletnich dzieci: Józefa, Małgorzatę oraz Annę oraz męża – Stanisława, który pracował
jako spawacz i był częściowo ubezwłasnowolniony. Powołała w testamencie do 2/5 spadku swojego wnuka
Mateusza (syna Anny), oraz do 1/5 Annę, ponadto wyłączyła od dziedziczenia Małgorzatę. Obciążyła również
Mateusza zapisem kwoty pieniężnej w wysokości 40 000 zł na rzecz swojej przyjaciółki, Marty oraz nałożyła
na Annę obowiązek wypłacenia swojemu bratankowi, Kamilowi sumy 20 000 zł. Józef odrzucił spadek. Maria
pięć lat przed śmiercią podarowała swojej siostrzenicy, Darii mieszkanie o wartości 200 000 zł. Czysta wartość
spadku wynosi 200 000 zł.
Kto, wobec kogo i na jakich zasadach odpowiada za zachowki oraz zapisy?
1
Autorem kazusów jest dr hab. Bartłomiej Swaczyna. Kazusy nr 4–6 pochodzą z H. Nowara–Bacz, W. Kaliński, A. Matlak,
J. Pisuliński, P. Podrecki, F. Zoll, Zbiór kazusów z prawa cywilnego, Kraków 1993, s. 97–99
1
4. Dnia 25 marca 2001 r. spadkodawca zawarł związek małżeński z Grażyną. W pierwszą rocznicę ślubu otrzymała
ona od męża kolię z brylantami wartości 20 000 zł. Dnia 10 października 2002 r. urodził im się pierwszy syn
Andrzej. Dnia 3 listopada 2004 r. spadkodawca podarował swojej matce udział we własności gruntu wynoszący ½.
Dnia 12 stycznia 2006 r. spadkodawcy urodziła się córka Dominika, a w dwa lata później – 17 lutego 2008 r. syn
Marek. W tym samym roku spadkodawca podarował bratu drugą część posiadanej przez siebie unikalnej kolekcji
motyli wartości 20 000 zł. Pierwszą część tej kolekcji identycznej wartości brat otrzymał 13 listopada 1998 r.
Pod koniec 2008 r. spadkodawca wpłacił Andrzejowi 35 000 zł na wkład mieszkaniowy do spółdzielni,
a Dominice otworzył konto, na które wpłacił 5000 zł. Po śmierci spadkodawcy 7 lutego 2009 r. na mocy
testamentu jedyną osobą powołaną do spadku została siostra spadkodawcy Wiktoria. Czysta wartość spadku
wynosi 80 000 zł, natomiast wartość udziału we własności nieruchomości należącego aktualnie do matki
spadkodawcy – 40 000 zł.
Jaka będzie wysokość roszczeń z tytułu zachowków poszczególnych uprawnionych?
5. W testamencie spadkodawca (zmarły 4. kwietnia 2009 r.) powołał do całego spadku swego najstarszego syna
Michała pomijając innych członków rodziny, którymi byli: żona spadkodawcy, jej dorosły syn z pierwszego
małżeństwa, syn Jacek, dwie córki – Grażyna oraz Janina z mężem i dwójką dzieci, brat spadkodawcy z żoną
i dzieckiem. Grażynie (ur. w 1996 r.), ojciec otworzył konto w banku, na które wpłacił 10 000 zł. Janina zginęła
w wypadku samochodowym 17 marca 2009 r., swoim spadkobiercą testamentowym ustanawiając jedynie męża.
W 1991 r. spadkodawca przeniósł na swoją żonę połowę swego udziału we współwłasności nieruchomości,
należącej do niego w 1/3 a w pozostałej części do kuzynki bratowej. Wartość nieruchomości wynosi 180 000 zł.
Borykający się od dłuższego czasu z problemami finansowymi Jacek (ur. w 1989 r.) tydzień po śmierci ojca
przeniósł bez zgody spadkobiercy wierzytelność z tytułu zachowku na swojego wierzyciela.
Jakie zachowki będą przysługiwały poszczególnym uprawnionym, jeżeli aktywa spadku po pierwszym
spadkodawcy wynosiły 300 000 zł, a spadku po Janinie 40 000 zł? Czy dopuszczalne jest przeniesienie
wierzytelności z tytułu zachowku na inną osobę i czy czynność ta została dokonana w sposób prawidłowy?
Zob. uchwała SN z dnia 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74, OSN 1976, nr 1, poz. 6.
6. Mikołaj wydziedziczył w testamencie notarialnym swego najstarszego syna Andrzeja po tym, jak Andrzej przez
cztery dni umyślnie uniemożliwiał swojej matce opuszczenie mieszkania zamykając ją w pokoju na klucz.
Na krótko przed śmiercią spadkodawca odbył z synem na osobności dłuższa rozmowę, po której symbolicznie
wręczył synowi klucz od pokoju, w którym ten więził matkę. Powstał problem, rozstrzygnięty ostatecznie przez
sąd, czy Andrzej jest uprawniony do zachowku. W cztery lata od ogłoszenia testamentu jeden z członków rodziny
zmarłego odnalazł przypadkiem drugi – późniejszy – testament spadkodawcy, w którym pozbawił on swoją żonę
udziału przeznaczonego jej w testamencie notarialnym. Po wydaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
spadkobiercy zażądali wydania przedmiotów należących do masy spadkowej, odmawiając jednocześnie żonie
Mikołaja zaspokojenia roszczenia o zachowek z uwagi na upływ terminu przedawnienia.
Czy Andrzejowi przysługuje zachowek? Czy spadkobiercy mogli podnieć zarzut przedawnienia względem żony
spadkodawcy?
Por. uchwała SN z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71, OSN 1972, nr 2, poz. 23.
2