między znanym a obcym - rola podręcznika do nauki języka obcego

Joanna CIESIELKA, Katedra Filologii Romańskiej, Uniwersytet Łódzki
MIĘDZY ZNANYM A OBCYM - ROLA PODRĘCZNIKA DO NAUKI
JĘZYKA OBCEGO W KSZTAŁTOWANIU SPOŁECZEŃSTWA
WIELOKULTUROWEGO
Streszczenie.
Referat
dotyczy
nieodłącznego
składnika
procesu
glottodydaktycznego - konfrontacji kultury rodzimej uczniów/studentów z kulturą
języka nauczanego jako obcy. Podejmując refleksję nad funkcją kompetencji
interkulturowej, przyjrzymy się sposobom jej kształtowania proponowanym
w podręcznikach do nauki języka obcego. Nasze rozważania oparte będą
na przykładach zaczerpniętych z wybranych pozycji do nauki języka włoskiego.
Kiedyś w szkole na spotkaniu poświęconym interkulturowości poprosiłem młodzież o
zdefiniowanie terminu „rasizm”.
Natychmiast znalazł się odważny: ”Rasista to biały, który nie lubi czarnoskórych!”
„Dobrze” odpowiedziałem. „A czarnoskóry, który nie lubi białych?”
Wszyscy spojrzeli na mnie z zaskoczeniem i niedowierzaniem, jakby chcieli mi powiedzieć:
„Jak czarnoskóry mógłby nie lubić białego?”
(Kossi Komla-Ebri, Etnocentrismo [w:] Imbarazzissimi, Editrice dell’Arco-Marna)
Coraz dynamiczniej rozwijające się między państwami związki gospodarcze, polityczne,
kulturowe oraz błyskawiczny przepływ informacji leżą u podstaw intensyfikacji kontaktów
między mieszkańcami poszczególnych państw i członków różnych społeczności. Spotkanie to
określiłam w tytule wystąpienia jako zetknięcie się znanego z obcym. Każda społeczność
bowiem, pomimo wspólnych cech gatunkowych łączących nas wszystkich, odróżnia się od
innych dzięki takim nośnikom jak: kultura, religia, rasa, język. Nasuwa się tu pytanie o
sposób, w jaki w ramach edukacji szkolnej należałoby wyjść naprzeciw istniejącym
tendencjom i przygotować uczniów do kształtowania dialogu i współistnienia kultur.
Nierozerwalność związku istniejącego między językiem i kulturą predestynuje niejako
nauczycieli języków obcych do zwrócenia szczególnej uwagi na ten aspekt edukacji.
Założenia
dotyczące jego realizacji formułuje Rada Europy w Europejskim Opisie
Kształcenia Językowego. Oprócz znajomości kultury kraju, którego język poznaje, uczeń
powinien być świadom podobieństw i różnic pomiędzy kulturą rodzimą a obcą. W ramach
zajęć należy pomóc mu w zdobyciu tej wrażliwości, która ułatwi mu nawiązywanie
kontaktów z przedstawicielami innych kultur, a w sytuacjach nieporozumienia czy konfliktu
międzykulturowego pozwoli pełnić funkcję mediatora. Lekcje języka obcego powinny
również kształtować otwartość w stosunku do innych kultur, umiejętność przekraczania
stereotypów oraz sposób myślenia, charakteryzujący się gotowością do zaakceptowania
innych niż rodzimy modeli kulturowych przy jednoczesnym zachowaniu własnej tożsamości.1
1
cfr. Quadro comune di riferimento europeo , rozdz. 4
Między znanym a obcym – rola podręcznika do nauki języka obcego w...
11
W niniejszym wystąpieniu chciałabym podjąć refleksję nad sposobem uwrażliwiania
uczniów na przywołanego w tytule referatu „obcego” oraz na wartości, które niesie ze sobą
kontakt z nim. Ponieważ to właśnie podręczniki pełnią funkcję pośredników pomiędzy
uczniem a kulturą języka nauczanego jako obcy, podstawą moich rozważań będą wyniki
analizy treści zawartych w następujących książkach do nauczania języka włoskiego:
•
•
•
•
•
Mezzadri M., Balboni P.E., 2001, Rete! 1, Guerra Edizioni, Perugia
Mezzadri M., Balboni P.E., 2001, Rete! 2, Guerra Edizioni, Perugia
Mezzadri M., Balboni P.E., 2001, Rete! 3, Guerra Edizioni, Perugia
zbiór ćwiczeń gramatycznych: Nocchi S., 2002, Grammatica pratica della lingua
italiana, ALMA Edizioni, Firenze
podręcznik do pracy nad rozwojem sprawności mówienia: S. Bailini, S. Consonno,
2001, Ricette per parlare, ALMA Edizioni, Firenze
Wybór zaledwie pięciu podręczników wynika z faktu, iż sposób przedstawiania w nich
zagadnień kulturowych jest, moim zdaniem, reprezentatywny dla tytułów wydanych w
ostatnich latach. Konieczność ograniczenia czasu wystąpienia do piętnastu minut
uniemożliwia jednak kompleksowe przedstawienie badanego zagadnienia. Skoncentruję się
więc przede wszystkim na elementach socjokulturowych.
Kluczem do ich badania, wedle schematu analizy modeli kulturowych zaproponowanego
przez Paolo Balboniego2, jest obserwacja takich dziedzin jak: stosunki społeczne, organizacja
państwa, dom i rodzina, szkoła, miasto, mass media. W każdej z nich należy zwrócić uwagę
na ściśle określone parametry. W przypadku zagadnienia Dom i rodzina Balboni zalicza do
nich następujące elementy: wielkość rodziny, podział ról, stosunki rodzice-dzieci,
niezależność dzieci niepełnoletnich, wiek, w którym opuszczają dom rodzinny, typy domów,
tradycja i nowoczesność w domu, własność i wynajem mieszkania, sprzątanie, dom na wsi,
dom w małym i dużym mieście, zainteresowanie rodziny takimi sprawami jak sprzątanie,
remonty, itd. Wg Balboniego przyjrzenie się tym właśnie aspektom mogłoby stanowić punkt
wyjścia do uświadomienia sobie roli modelu kultury rodzimej i „odkrycia” innych kultur.
Do pierwszego i najbardziej powierzchownego kontaktu ucznia z „innym” dochodzi z
reguły na początku roku szkolnego podczas oglądania zamieszczonych w podręczniku zdjęć,
przedstawiających na przykład, jak w przypadku Rete!1, atrakcje turystyczne Włoch. Bliższe
poznanie elementów nieznanej kultury zapewniają dokumenty autentyczne, jak np. menu
zaprezentowane w rozdziale poświęconemu restauracji (Rete!1, rozdział 7), artykuł prasowy
dotyczący święta Wniebowzięcia NMP (Rete!1, rozdział 12) czy też nagrania z
wypowiedziami Włochów, opowiadających o sytuacji mieszkaniowej w ich kraju. (Rete! 1 ,
rozdział 5).
W każdym rozdziale podręczników z tej serii znajdziemy również strony poświęcone
wyłącznie problemom cywilizacyjnym, pozostającym w ścisłym związku z tematyką danej
jednostki dydaktycznej. Zeszyt ćwiczeń do Rete uzupełniony jest ponadto o część
zatytułowaną Cywilizacja, zawierającą „rozszerzoną wersję” przedstawionych w
poszczególnych rozdziałach treści kulturowych.
Przeprowadzona analiza materiałów do nauczania języka włoskiego wykazała, że nawet
przyswajaniu struktur gramatycznych może towarzyszyć poznawanie realiów cywilizacyjnokulturowych. W podręczniku Grammatica pratica della lingua italiana osnową aż stu
dwunastu ćwiczeń są dokumenty odnoszące się do kultury i cywilizacji. I tak na przykład w
rozdziale poświęconym formom rodzajnika określonego i nieokreślonego zadania oparte są na
tekstach dotyczących wakacji w Rzymie, włoskiego sportu narodowego czyli piłki nożnej,
2
cfr. P. Balboni, Parole comuni culture diverse, Marsilio, Venezia 1999
12
J.Ciesielka
ulubionych miejsc wypoczynku Włochów oraz geografii fizycznej Włoch. W książce tej
pojawiają się również odniesienia do historii (monarchia - ćw. 4 str.209, zjednoczenie Włoch
- ćw. 3 str.86), portrety znanych Włochów (jak np. G.Marconi, Lucrezia Borgia, G.Armani,
B. Mussolini, U. Nobile), opisy miast (np. Florencji – ćw.5 str.22, Bolonii – ćw. 4 str.34) , a
także tak istotne elementy cywilizacyjne jak kuchnia włoska (ćw. 4 str. 86), festiwal piosenki
w Sanremo (ćw. 2 str.89) czy kino (ćw. 2 str. 147).
Autorka wyżej wspomnianego podręcznika proponuje również quizy kulturowe. W tego
typu ćwiczeniach uczeń nie ogranicza się tylko do wpisania czy też wybrania prawidłowej
struktury, ale musi także zdecydować o prawdziwości podanych w zdaniach informacji lub
wybrać odpowiedź na zadane pytanie. Zadania językowo-cywilizacyjne należące do tej
kategorii dotyczą zwyczajów kulinarnych Włochów (ćw. 5 str.14), filmu włoskiego (ćw. 5
str.79), świąt (ćw. 5 str.95), zasad savoir-vivre’u (ćw.3 i 4 str.162) oraz, jak w niżej
prezentowanych, wierzeń i przesądów (ćw.4 str.90). W przytoczonym przykładzie zadaniem
ucznia jest wybranie właściwego przyimka i określenie, czy zdanie jest prawdziwe czy
fałszywe.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Klucze leżące na/do łóżku przynoszą pecha.
Przed egzaminem mówi się do/na studentów: „Buona fortuna”.
To, co robisz w/na pierwszym dniu roku, robisz przez cały rok.
17 to szczęśliwa liczba.
Otwieranie parasola w/przed domu przynosi szczęście.
Przechodzenie pod/nad drabiną przynosi szczęście.
Rozlanie oleju na/w stół przynosi pecha.
Także w podręczniku Ricette per parlare wykorzystuje się quiz. Tam jednak
występuje on jako
ćwiczenie komunikacyjne podejmujące kwestię tradycji
bożonarodzeniowych. (Sotto l’albero, rozdz. 33).
Z jednej strony konieczność refleksji nad przyswojonymi już elementami nowej kultury, a
z drugiej pojawiający się tych zadaniach aspekt rywalizacji sprawia, iż jest to znacznie
ciekawszy rodzaj kontaktu z poznawaną rzeczywistością niż bierny odbiór, nawet w jak
najatrakcyjniejszy sposób przedstawionych informacji.
Warto w tym miejscu wspomnieć o innej
interesującej formie przekazu treści
kulturowych, moim zdaniem również zachęcającej ucznia do refleksji nad poznawaną
rzeczywistością – o komizmie. Poczucie humoru danego narodu to także istotna część bagażu
kulturowego. Jego
odzwierciedleniem są dowcipy. Niestety, autorzy podręczników
poddanych analizie przytaczają je sporadycznie. Zacytujmy jednak ten, który pojawił się w
książce Grammatica pratica della lingua italiana (str.18). Jego bohaterami są policjanci
(carabinieri).
Dwaj policjanci wchodzą do wieżowca. Szukają przestępcy, który mieszka na ostatnim
piętrze.
Jeden mówi do drugiego: „Ściągnij (wł. zawołaj) windę!”
Drugi krzyczy: „Winda!”
Na to pierwszy, bardzo zdenerwowany: „Palcem, kretynie!”
Drugi wkłada więc palec do ust i krzyczy (wł.woła): „Winda!”
Komizm pojawia się również w sposobie ujmowania tzw. tematów poważnych. I tak
autorzy podręcznika Rete!3 ilustrują artykuł dotyczący polityki plakatem wyborczym, na
którym uśmiechnięty Silvio Berlusconi obiecuje rodakom: „Meno tasse per tutti” (Mniej
podatków dla wszystkich). Na kolejnym plakacie słowo „tutti” – wszyscy – zastąpione
zostaje nazwiskiem włoskiego piłkarza Tottiego. Otrzymujemy więc: „Meno tasse per Totti”.
Między znanym a obcym – rola podręcznika do nauki języka obcego w...
13
Moim zdaniem mamy tu do czynienia z ilustracją pewnej „sytuacji socjologicznej”. Totti
postrzegany jest bowiem we Włoszech jako bogaty, bardzo dobry piłkarz, przez niektórych
uznawany za przystojnego, z drugiej strony jednak uważa się go niemalże za symbol głupoty,
o czym świadczą zbiory dowcipów, których jest bohaterem.
Wróćmy jednak do sedna. Jak można się domyślić, pojawia się i trzeci plakat z kolejną
deformacją sloganu wyborczego. Tym razem przybiera on formę: „Meno tasse per Titti.”
(Titti to imię małego kurczaczka, bohatera kreskówek.)
Książki poddane analizie eksploatują również stereotypowy obraz Włocha – wiecznego
dziecka, maminsynka, mieszkającego z rodzicami pod jednym dachem niemalże do
czterdziestego roku życia. Przedstawiony poniżej dialog matki z wyjeżdżającym do
Frankfurtu na szkolenie 38-latkiem został wykorzystany jako podstawa do pracy nad formami
trybu rozkazującego w podręczniku S. Nocchi, Grammatica pratica della lingua italiana
(str.164).
Matka – Posłuchaj, Giuliano, zrób, jak ci mówię, nie zapomnij zabrać ze sobą aspiryny!
Giuliano – Mamo...
Matka – Pomyśl, że tam będzie zimniej niż tu, zakładaj wełniany sweter, jeśli będziesz
wychodzić z hotelu.
Giuliano – Dobrze, mamo.
Matka – No tak, ale po co właściwie miałbyś wychodzić? Zostaniesz w hotelu, prawda? W
końcu to szkolenie.
Giuliano – Ależ mamo... Przecież będę tam z kolegami, na pewno wyjdziemy gdzieś
wieczorem.
Matka – Ilu was będzie?
Giuliano – Około 80, z całych Włoch.
Matka – Dobrze. Zadzwoń do mnie zaraz po przyjeździe. Jasne? Nie narażaj mnie na stres.
Wziąłeś paszport? Grzebień? Ciepłe buty?
(...)
Matka – Ostatnia sprawa. Nie zbliżaj się do kobiet! Tym z północy nie można ufać. W
żadnym wypadku nie chcę żadnej takiej w rodzinie!
(...)
Matka – Pa, Ninuccio! Pocałuj mnie na pożegnanie, pa.
Wykorzystywanie kategorii humoru uważam za bardzo cenne w pracy nad rozwojem
językowo-kulturowym. Jest ono swoistym „puszczeniem perskiego oka” do ucznia,
mogącym wpłynąć na jego pozytywne nastawienie do poznawanych treści. Pozwala również
na spojrzenie z dystansu na własne i obce modele kulturowe.
Poprzez quizy i elementy humorystyczne zbliżyliśmy się do takich form kształtujących
kompetencję interkulturową ucznia,
które określiłabym mianem „zaproszenia do
skonfrontowania” znanego i obcego. Zaklasyfikowałam do nich te propozycje, w których
zachęca się uczniów do uświadomienia sobie własnych modeli kulturowych i porównania ich
z aktualnie nabywanymi. Posłużmy się przykładem zaczerpniętym z podręcznika Rete!1. W
rozdziale 6, poświęconym czynnościom dnia codziennego, zamieszczono zdjęcia tabliczek z
informacjami o godzinach pracy banków, sklepów i muzeów we Włoszech, a następnie
poproszono uczniów o porównanie tych danych z godzinami otwarcia tego rodzaju placówek
w ich krajach. Ten sam schemat zastosowano również w przypadku tekstów dotyczących
zwyczajów żywieniowych Włochów (rozdz. 7). Podsumowaniem lektury miało być
wypełnienie tabeli znalezionymi w tekście
informacjami o godzinach spożywania
poszczególnych posiłków, ich składnikach oraz miejscu i towarzystwie, w którym się je jada.
14
J.Ciesielka
Należało to następnie porównać zarówno z własnym, jak i innymi przyswojonymi modelami
kulturowymi.
Warto podkreślić, iż książka Rete!2 zawiera, ze względu na wzrost kompetencji
komunikacyjnej uczących się, znacznie więcej tego typu zadań. Problemy kulturowe
poruszane w aspekcie konfrontatywnym dotyczą tu między innymi sytuacji na rynku pracy,
kwestii bezrobocia (rozdz. 5), zanikających zawodów (rozdz. 4), parków narodowych
(rozdz.9), imigracji i emigracji (rozdz.11), ochrony środowiska (rozdz.12).
Interesująca jest również propozycja zawarta w przewodniku dla nauczyciela do książki
Rete!1 (str.63). Zadaniem uczniów jest wypisanie nazw dni tygodnia w kilku językach.
Kolejnym etapem jest ich porównanie i refleksja nad „kluczem kulturowym” związku
łączącego je z imionami bogów i nazwami gwiazd.
Prowadząc rozważania nad porównywaniem elementów kultury rodzimej i obcej, nie mogę
nie wspomnieć o konfrontowaniu elementów języka ciała i znaczenia gestów w różnych
kulturach. W jednym z rozdziałów książki Rete! 2, po ćwiczeniu zawierającym serię
rysunków przedstawiających typowe gesty Włochów proponuje się uczniom
zademonstrowanie na zajęciach gestów istotnych dla ich rodzimej kultury i wyjaśnienie, co
oznaczają.
Następstwem obserwacji obcych wzorców kulturowych i uświadomienia sobie modelu
własnej kultury powinna być próba wykraczania poza schematy, umiejętność dostrzeżenia
wieloaspektowości zagadnień kulturowych. Ćwiczenie także tej umiejętności proponują
autorzy analizowanych przeze mnie podręczników. Odwołam się tutaj do pojęcia stereotypu i
przywołanego już obrazu Włocha – maminsynka, mężczyzny niedojrzałego i nic nierobiącego
w domu. Autorzy podręcznika Rete! 2 w rozdziale Stili di vita zachęcają do refleksji nad taką
stereotypową wizją, a także do zrezygnowania z utartych schematów myślenia i
zastanowienia się nad kwestią podziału ról w społeczeństwie. Punktem wyjścia do rozważań i
dyskusji jest fotografia młodego człowieka ubranego w strój pokojówki i zaopatrzonego w
akcesoria do sprzątania.
Innym przykładem niech będą opinie przedstawicieli innych narodowości na temat
Włochów przytoczone w książce Ricette per parlare (rozdz. 29) czy te przedstawione poniżej,
pochodzące z podręcznika Grammatica pratica della lingua italiana (ćw.4.str.27):
Według Avinasha, indyjskiego restauratora, Włosi mają zbyt mało szacunku dla kobiet.
Bart, fotograf z Belgii, sądzi, że Włosi są przebiegli i łamią prawo.
(...)
Ina, niemiecka wiolonczelistka, uważa, że Włosi są bardzo niezorganizowani, we
Włoszech wszystko jest skomplikowane, język prawa niezrozumiały, ale mężczyźni są
fantastycznymi przyjaciółmi.
Według Richarda, amerykańskiego pilota, włoscy kierowcy to szaleńcy. Poza tym Włosi są
eleganccy, nawet jeśli nie mają wyczyszczonych butów.
Ćwiczenie kończy się pytaniem: Zgadzasz się z przedstawionymi opiniami? To jedyne
zadanie w tym ponad dwustustronicowym zbiorze, którego podsumowaniem jest
ustosunkowanie się ucznia do zaprezentowanej w tekście treści. W tym przypadku nie chodzi
więc tylko o ćwiczenie sprawności mówienia, lecz także o skłonienie osoby uczącej się
języka obcego
do przemyślenia własnego stanowiska i dokonania refleksji nad
mechanizmem powstawania stereotypów.
Innym sposobem kształcącym umiejętność wykraczania poza utarte opinie jest
przedstawianie złożoności ukazywanych zazwyczaj powierzchownie zagadnień. Przykładem
niech będzie rozdział 2 podręcznika Rete! 2, w którym próbuje się przybliżyć uczniom fakt
opuszczania domu rodzinnego przez Włochów w coraz późniejszym wieku. Statystykom
Między znanym a obcym – rola podręcznika do nauki języka obcego w...
15
ukazującym skalę tego zjawiska w różnych krajach towarzyszą nagrania, w których Włosi
wyjaśniają motywy swoich decyzji.
Analiza treści wybranych książek dowodzi, jak istotne miejsce zajmują komponenty
kulturowe w nauczaniu języka włoskiego. Odzwierciedla się to nie tylko w liczbie
poruszanych zagadnień, ale także w sposobach i formach ich przedstawiania (materiały
jedynie eksponujące pewne zjawiska, ćwiczenia wymagające od ucznia ustosunkowania się
do przedstawionych treści, komizm, quizy, zadania komunikacyjne). To „spotkanie z
obcym”, do którego dochodzi za pośrednictwem podręcznika, sprowadzić można do
trójetapowego procesu: recepcji nowych elementów, konfrontacji kultury obcej z kulturą
rodzimą (dzięki czemu uczeń uświadamia sobie zarówno pewne elementy kultury ojczystej,
jak i jej rolę), kształcenie umiejętności dostrzegania złożoności zjawisk kulturowych. Nie
należy jednak zapominać, że kompetencja interkulturowa nie stanowi sumy przyswojonych
przez ucznia treści czy umiejętności, lecz jest przede wszystkim konsekwencją określonej
postawy, a tego nie można przecież nauczyć. Nauczycielowi pozostaje więc uwrażliwianie
ucznia na obserwację modeli kulturowych i zachęcanie go do refleksji nad poznawanymi
zjawiskami, w czym niewątpliwie cenną pomoc stanowią tak różnorodne materiały
proponowane przez autorów podręczników.
LITERATURA
1. Balboni P. Parole comuni culture diverse. Marsilio 1999
2. Council of Europe Quadro comune europeo di riferimento per le lingue: apprendimento,
insegnamento, valutazione. La Nuova Italia-Oxford 2002
МЕЖДУ ИЗВЕСТНЫМ И НЕЗНАКОМЫМ – РОЛЬ УЧЕБНИКА ПО
ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ В ФОРМИРОВАНИИ
МУЛЬТИКУЛЬТУРНОГО ОБЩЕСТВА
Резюме. В реферате речь идёт о неотъемлемом компоненте
глоттодидактического процесса – сопоставлении родной культуры учеников
/ студентов с культурой изучаемого языка. Размышляя над функцией
интеркультурной компетентности, рассмотрим способы её формирования,
предлагаемые в учебниках по иностранному языку. Наши рассуждения
будут опираться на примеры, почерпнутые из нескольких учебников по
итальянскому языку.