Autoreferat rozprawy doktorskiej obronionej na WNE UW

Autoreferat rozprawy doktorskiej
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
Piotr Wójcik∗
Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski
1 października 2008 r.
Definicje i metodologia
Celem rozprawy jest analiza procesu konwergencji regionalnej w Polsce w odniesieniu do
PKB per capita na poziomie województw (NUTS2) oraz podregionów (NUTS3) w okresie
1995–2005. Dodatkowo analizowane jest występowanie konwergencji wewnątrz województw.
W literaturze przedmiotu występują dwie główne koncepcje konwergencji: konwergencja
sigma oraz konwergencja beta. Pierwsza z nich zachodzi, kiedy dyspersja dochodu per capita
między regionami lub krajami zmniejsza się w czasie. Pojęcie konwergencji beta dotyczy
z kolei zależności między średnią stopą wzrostu dochodu per capita a początkowym jego
poziomem. Występuje ona w literaturze w dwóch wariantach. Konwergencja bezwzględna
zakłada, że kraje (regiony) biedne rozwijają się szybciej niż bogate. Konwergencja warunkowa
występuje, gdy upodabniają się do siebie kraje (regiony) o podobnych charakterystykach
strukturalnych (np. średni poziom wykształcenia, struktura dochodu).
Innym rodzajem konwergencji jest tzw. konwergencja klubów, zgodnie z którą kraje (regiony) o podobnych parametrach strukturalnych upodabniają się, gdy podobne są również
pod względem początkowego poziomu PKB na mieszkańca. Powstają grupy krajów (regionów) — kluby, w ramach których dochodzi do zmniejszania różnic w dochodzie per capita,
co prowadzi do polaryzacji dochodu.
∗
Doktorant w Katedrze Teorii Rozwoju Gospodarczego na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu
Warszawskiego.
1
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
Podejście klasyczne
Analiza konwergencji typu beta polega na estymacji równania regresji, w którym na przeciętną stopę realnego wzrostu PKB per capita wpływa początkowy poziom dochodu oraz,
przy testowaniu konwergencji warunkowej, inne zmienne strukturalne. Negatywna zależność
między stopą wzrostu a początkowym dochodem oznacza występowanie konwergencji. Metoda ta była kwestionowana przez Friedmana (1992), a szczególnie przez Quaha (1993, 1996a,
1996b). Po pierwsze fakt, że biedne regiony rozwijają się szybciej niż bogatsze nie musi wcale
oznaczać zmniejszania dystansu między nimi — może wystąpić tzw. paradoks Galtona. Negatywna zależność między stopą wzrostu i początkowym poziomem dochodu nie implikuje
zmniejszania się dyspersji rozkładu. Możliwe jest występowanie takiej zależności nawet w
przypadku dywergencji. Wynika to z faktu, że zawsze będą pojawiały się kraje (regiony)
rozwijające się bardzo szybko i bardzo wolno, ale wpływ na to mają również czynniki losowe. Paradoks regresji w stronę średniej polega na błędnej interpretacji przejściowej natury
obserwacji skrajnych jako dowodu na zmniejszanie się dyspersji rozkładu. Po drugie, standardowa przekrojowa analiza regresji bada zachowanie reprezentatywnego kraju (regionu) w
analizowanej próbie, podczas gdy interesująca jest obserwacja pełnego rozkładu i jego ewolucji w czasie. Po trzecie, klasyczna analiza konwergencji nie umożliwia weryfikacji hiptezy
o występowaniu konwergencji klubów. Występuje więc potrzeba zastosowania innych metod
pozwalających uniknąć opisanych powyżej problemów.
Metodologia analizy pełnego rozkładu
Mobilność wewnątrz rozkładu może być modelowana na dwa sposoby: przy pomocy macierzy
przejścia zapożyczonych z procesów Markowa, czyli warunkowego rozkładu prawdopodobieństwa w wersji dyskretnej lub też poprzez oszacowanie pełnej warunkowej funkcji gęstości z
wykorzystaniem estymacji jądrowej (ang. kernel density estimation). Obie metody pozwalają
oszacować prawdopodobieństwo, z jakim dany kraj (region) będzie w badanym okresie stawał
się relatywnie bogatszy, biedniejszy, bądź też, że jego dochód nie ulegnie zmianie względem
przeciętnego dochodu w próbie. Analiza pełnego rozkładu umożliwia również weryfikację
hipotezy o polaryzacji dochodu (konwergencji klubów).
2
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
Macierze przejścia
Szacowane elementy macierzy przejścia odzwierciedlają prawdopodobieństwo przejścia poszczególnych krajów (regionów) między określonymi klasami dochodu, czyli np. z grupy regionów o dochodzie poniżej przeciętnego do grupy o dochodzie ponadprzeciętnym. Ograniczeniem wariantu dyskretnego jest arbitralność doboru przedziałów rozdzielających poszczególne klasy dochodu — różny podział może doprowadzić do różnych wyników. Problem ten
nie występuje w przypadku estymacji warunkowej funkcji gęstości.
Estymacja jądrowa
W przypadku ciągłym zamiast macierzy przejścia ze skończoną liczbą stanów dokonywana
jest estymacja pełnej warunkowej funkcji gęstości, pokazującej dynamikę PKB per capita
w czasie. Warunkowa funkcja gęstości rozkładu jest trójwymiarową powierzchnią, ale zwykle analizuje się łatwiejszy w interpretacji jej wykres konturowy, będący pionowym rzutem
warunkowej funkcji gęstości na płaszczyznę podstawy. Obrazuje on rozkład masy prawdopodobieństwa przejścia kraju (regionu) między poszczególnymi wartościami PKB per capita w
analizowanym okresie.
Hipotezy badawcze
W pracy zostały poddane weryfikacji następujące hipotezy badawcze:
1. W Polsce nie występuje konwergencja absolutna na poziomie regionalnym — zarówno
na poziomie województw, jak i podregionów.
2. Konwergencja absolutna nie występuje również wewnątrz województw.
3. Na poziomie województw oraz podregionów zachodzi proces polaryzacji dochodów oraz
występuje konwergencja klubów.
4. Konwergencja klubów i polaryzacja występuje również wewnątrz województw.
Zostały również zbadane główne czynniki wpływające na konwergencję warunkową regionalnego dochodu.
3
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
Analiza konwergencji regionalnej w Polsce na poziomie województw i podregionów dokonana została z zastosowaniem metod umożliwiających badanie ewolucji pełnego rozkładu
dochodu. Autor odniósł się także do klasycznej analizy konwergencji typu beta oraz sigma
dla regionów Polski.
Opis, źródła danych
Dane o wielkości PKB pochodzą z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego pt. „Produkt
krajowy brutto. Rachunki regionalne w 2005 r.”. Publikacja zawiera wyniki obliczeń produktu krajowego brutto i jego elementów za 2005 rok w przekroju regionów, województw
i podregionów. Zamieszczono w niej również skorygowane dane z rachunków regionalnych,
na podstawie zrewidowanych danych z rachunków narodowych dla okresu 1995–2004. Dzięki
temu dane z rachunków regionalnych za lata 1995–2005 zawarte w tej publikacji stanowią
porównywalne szeregi czasowe. Są to najnowsze dane dostępne w momencie pisania rozprawy
doktorskiej.
Dla celów analizy konwergencji dane o PKB na mieszkańca w poszczególnych województwach (16) i podregionach (45) zostały odniesione do PKB na mieszkańca na poziomie kraju
(czyli do średniej ważonej liczbą ludności). Jest to zabieg pozwalający uzyskać porównywalność danych między latami bez konieczności stosowania deflatora PKB. W literaturze
dotyczącej analizy konwergencji metodą badania dynamiki pełnego rozkładu dochodu rzadziej stosuje się również jako punkt odniesienia wielkość PKB per capita dla najbogatszego
regionu lub średnią dla kilku najbogatszych regionów.
Podregiony są sztucznymi jednostkami „nieadministracyjnymi” utworzonymi wyłącznie do
celów statystycznych (poziom NUTS3) — składają się one z kilku powiatów, od nazw których
biorą się nazwy podregionów. Sześć największych miast — Warszawa, Poznań, Kraków,
Wrocław, Gdańsk-Gdynia-Sopot oraz Łódź, stanowi odrębne podregiony.
Wyniki analizy i wnioski
Zasadniczo zakres przestrzenny badania obejmuje podział Polski na 16 województw w okresie
1995–2005. Biorąc jednak pod uwagę, że województwa są wewnętrznie silnie zróżnicowane,
4
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
analiza przeprowadzona została również dla 45 podregionów — w zakresie określonym przez
dostępność danych na tym poziomie.
W roku 1995 względny PKB na mieszkańca w województwach wahał się od 76% przeciętnego krajowego PKB w województwie podkarpackim do 128% przeciętnego krajowego PKB
w województwie mazowieckim. Najbiedniejsze województwa zlokalizowane były zazwyczaj
na ścianie wschodniej. W roku 2005 województwo mazowieckie pozostało najbogatsze, a
jego względny PKB na mieszkańca wzrósł znacznie do 158% przeciętnego PKB per capita
dla całego kraju. Najniższy PKB na mieszkańca w 2005 roku miało województwo lubelskie (68%), nieznacznie tylko większy województwo podkarpackie (69%), następnie podlaskie (74%) oraz świętokrzyskie (75%). Jedynie trzy województwa utrzymały lub poprawiły
swój względny dochód na mieszkańca. Najwięcej w kategoriach względnych wzbogaciło się
województwo mazowieckie — jego względny PKB na mieszkańca wzrósł między rokiem 1995
a 2005 aż o ponad 30 punktów procentowych. Znacznie zyskało również województwo wielkopolskie (wzrost o niemal 9 punktów procentowych). Niewielki wzrost zanotowało jeszcze
tylko województwo łódzkie (o niemal 1 punkt procentowy). Współczynnik zmienności PKB
na mieszkańca dla wszystkich województw w analizowanym okresie nieznacznie, acz systematycznie wzrastał, z poziomu od 16 w roku 1995, do 24 w roku 2005. Było to efektem
rosnącego szybko zróżnicowania najbogatszych województw. Dla pozostałych województw
zróżnicowanie PKB na mieszkańca było stabilne w czasie.
Konwergencja absolutna polskich województw w latach 1995–2005 nie występowała. Różnice we względnym PKB per capita na poziomie województw pogłębiały się, prowadząc do
silniejszej polaryzacji. Prowadził do tego szybki rozwój kilku najbogatszych województw
— przede wszystkim województwa mazowieckiego. Pozostałe województwa raczej względnie
ubożały. Wzorcem konwergencji, który można było zaobserwować na poziomie województw,
była konwergencja klubów. Osobno upodabniały się do siebie województwa najbogatsze i
osobno najbiedniejsze.
Przeanalizowano również występowanie konwergencji warunkowej na poziomie województw.
Wśród potencjalnych czynników wpływających na występowanie konwergencji znalazły się:
nakłady inwestycyjne oraz nakłady na środki trwałe brutto, udział usług oraz udział rolnictwa w wartości dodanej brutto w województwie, a także gęstość sieci drogowej. Analizowano
5
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
również wpływ na konwergencję wskaźników dotyczących dwóch wymiarów kapitału ludzkiego — edukacyjnego (liczba studentów na 1000 mieszkańców) i zdrowotnego (śmiertelność
niemowląt, oczekiwane dalsze trwanie życia w momencie narodzin). Analizie poddano także wpływ na konwergencję regionalną nakładów na badania i rozwój oraz zatrudnienia w
działalności badawczo-rozwojowej. Ostatnim z analizowanych czynników, mającym przybliżać efekt aglomeracji, była stopa urbanizacji, obliczona jako udział osób mieszkających w
miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Na podstawie testów przyczynowości wybrano
czynniki, których potencjalny wpływ na konwergencję wydawał się najsilniejszy. Należały
do nich: nakłady inwestycyjne, nakłady na środki trwałe brutto, udział rolnictwa w wartości dodanej brutto oraz wielkość zatrudnienia w działalności badawczo-rozwojowej. Żaden
z analizowanych czynników nie powodował w badanym okresie występowania konwergencji
między województwami. Zmiany niektórych czynników wyjaśniały częściowo zmienność stóp
wzrostu realnego PKB na mieszkańca, jednakże w żadnym wypadku nie była to zależność
silna.
Kolejnym etapem badania była analiza występowania konwergencji regionalnej w Polsce na poziomie podregionów. Na tym poziomie regionalnym względny PKB na mieszkańca
wahał się w roku 1995 od 65% przeciętnego PKB dla Polski w podregionie łomżyńskim (województwo warmińsko-mazurskie) do 222% przeciętnego PKB na poziomie kraju w podregionie
miasto Warszawa. Do grupy najbogatszych podregionów oprócz Warszawy należały przede
wszystkim pozostałe duże miasta będące samodzielnymi podregionami — w kolejności były:
to Poznań (170%), Gdańsk-Gdynia-Sopot (145%), Kraków (144%), Wrocław (143%) oraz
Łódź (116%). Podregiony najbiedniejsze były zlokalizowane na północnym i południowym
wschodzie, ale również w głębi kraju. W roku 2005 względny PKB na mieszkańca wahał
się od 58% przeciętnego dla podregionu bialskopodlaskiego do 299% dla Warszawy. Między
rokiem 1995 a 2005 względnie wzbogaciły się niemal wyłącznie regiony z głębi kraju. Należały do nich duże miasta, będące samodzielnymi podregionami oraz podregiony je otaczające
(wyjątkiem jest tu podregion krakowsko-tarnowski i nieznacznie względnie ubożejący łódzki). Współczynnik zmienności PKB per capita dla wszystkich podregionów systematycznie
rósł z poziomu 32 w roku 1995 do 42–43 w roku 2000, aby na kilka lat ustabilizować się
na tym poziomie, a w ostatnim roku wzrosnąć do niemal 45. Był więc niemal dwukrotnie
6
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
wyższy niż w przypadku województw.
Wnioskiem z analizy dynamiki rozkładu względnego PKB na mieszkańca jest brak konwergencji absolutnej między podregionami w latach 1995–2005. Rozkład względnego dochodu
podregionów był dość stabilny, jednak różnice we względnym PKB per capita w badanym
okresie pogłębiały się. Wynikało to głównie ze znacznie szybszego niż przeciętny dla Polski
rozwoju kilku najbogatszych podregionów, będących dużymi miastami (przede wszystkim
Warszawy i Poznania). Wszystkie duże miasta, będące samodzielnymi podregionami, znacząco odstawały od pozostałych podregionów pod względem PKB na mieszkańca. Różnica ta
nie uległa w analizowanym okresie zmniejszeniu (poza Warszawą i Poznaniem były to Wrocław, Kraków i Trójmiasto oraz w mniejszym stopniu Łódź). Generalnie, podregiony raczej
względnie ubożały. W badanym okresie występowała wyraźna konwergencja klubów na poziomie podregionów. Wyróżniały się grupy podregionów zbliżonych do siebie pod względem
poziomu dochodu na mieszkańca. Przede wszystkim Warszawa i osobno Poznań stanowiły
kluby same dla siebie. Osobno występowała konwergencja wśród podregionów najbiedniejszych oraz wśród podregionów o względnym dochodzie powyżej 150% przeciętnego dochodu
(pozostałe duże miasta). Nawet wyłączenie z analizy dużych miast, jako podregionów znacznie różniących się od pozostałych, nie pozwoliło stwierdzić występowania konwergencji. W
dalszym ciągu widoczne były tendencje do polaryzacji, czyli konwergencji klubów. Jako odrębny klub wyróżniała się szczególnie grupa podregionów najbiedniejszych. Należały do nich
przede wszystkim: podregion nowosądecki, bialskopodlaski, chełmsko-zamojski, krośnieńskoprzemyski, ełcki i łomżyński. Dystans między nimi i resztą podregionów pogłębiał się. Ze
względu na niedostępność danych, dotyczących potencjalnych czynników determinujących
występowanie konwergencji, analiza konwergencji warunkowej na poziomie podregionów nie
była możliwa.
Uwagi końcowe
Rezultaty analizy wskazują na rosnącą polaryzację regionalnych zróżnicowań dochodu na
mieszkańca, która najpewniej będzie się jeszcze pogłębiać. Efekt taki może nadal występować, mimo prowadzenia polityki wspierania najbiedniejszych regionów z wykorzystaniem
unijnych funduszy pomocowych. Wskazują na to doświadczenia innych krajów Unii Euro7
Piotr Wójcik
Wzorce konwergencji regionalnej w Polsce
pejskiej, na przykład Hiszpanii. Najszybciej rozwijają się w Polsce duże miasta, o silnej
koncentracji wykształconej siły roboczej, rozbudowanej infrastrukturze technologicznej i telekomunikacyjnej. Można w związku z tym postawić pytanie, jak będą się rozwijały regiony
najbiedniejsze. Mogą one skorzystać na sąsiedztwie z szybko rozwijającymi się regionami.
Być może zasadna będzie polityka jednoczesnego wspierania rozwoju prężniejszych podregionów, jako motorów rozwoju technologii i kapitału intelektualnego.
Literatura
Barro, R. i Sala-i-Martin, X. [1992]. “Convergence”. Journal of Political Economy, numer
100, str. 223–251.
Barro, R.J. i Sala-i-Martin, X. [2003]. Economic Growth. McGraw-Hill, NewYork, 2 wydanie.
Durlauf, S.N. i Quah, D.T. [1999]. “The new empirics of economic growth”. W “Handbook
of macroeconomics”, str. 235–308. Elsevier Science, North-Holland, Amsterdam, New York
and Oxford.
Friedman, M. [1992]. “Do old fallacies ever die?” Journal of Economic Literature, numer 30,
str. 2129–2132.
Fuente De la, A. [2000]. “Convergence across countries and regions: theory and empirics”.
Discussion Paper 2465, CEPR.
Pritchett, L. [1997]. “Divergence, big time”. Journal of Economic Perspectives, numer 11(3),
str. 3–17.
Quah, D. [1993]. “Galton’s fallacy and tests of the convergence hypothesis”. Scandinavian
Journal of Economics, numer 95(4), str. 427–443.
Quah, D. [1996a]. “Regional convergence clusters across Europe”. European Economic Review, numer 40(3-5), str. 951–958.
Quah, D. [1996b]. “Twin peaks: Growth and convergence in models distribution dynamics”.
Economic Journal, numer 106, str. 1045–1055.
Sala-i-Martin, X. [2002]. “Fifteen years of new growth economics: What have we learned?”
Journal Economía Chilena, numer 5(2), str. 41–59.
Temple, J.R. [1999]. “The new growth evidence”. Journal of Economic Literature, numer 37(1), str. 112–156.
Wójcik, P. [2004]. “Konwergencja regionów Polski w latach 1990–2001”. Gospodarka Narodowa, numer 11–12, str. 69–86.
Wójcik, P. [2005]. “Analiza konwergencji regionów Polski z wykorzystaniem procesów Markowa”. W S. Krajewski i L. Kucharski, red., “Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i bezrobocie w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empiryczne, materiały z konferencji”, str. 185–210.
Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego.
Wójcik, P. [2006]. “Wzorce konwergencji w polskich podregionach”. W S. Krajewski i P. Kaczorowski, red., “Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empiryczne”, str. 673–689. Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego.
Wójcik, P. [2008]. “Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów”.
Studia Regionalne i Lokalne, numer 2, str. 41–60.
8