pobierz

Andrzej ŁYDA
O STRATEGIACH ASEKURACYJNYCH W DYSKURSIE AKADEMICKIM:
NA PRZYKŁADZIE PEWNEJ RELACJI RETORYCZNEJ
W powszechnym przekonaniu język nauki cechuje bezosobowość, obiektywizm i rzeczowość.
Choć jest to w zasadzie pogląd słuszny, badania nad dyskursem akademickim raz po raz
dowodzą, Ŝe jest w nim i miejsce na sądy subiektywne a często i emocjonalne, ukryte jednak
dość ręcznie w strukturach językowych. Niniejsze rozwaŜania skupiają się w zasadzie na
jednej tylko konstrukcji retoryczno-dyskursywnej a mianowicie na relacji koncesywności,
stanowiącej zdaniem autora podstawową strategię dokonywania twierdzeń i ich oceny oraz
strategię wywoływania konfliktu i osiągania konsensusu.
1. Wstęp
Przestrzeń naleŜy do tych pojęć, których definiowanie z racji ich elementarności, stanowi
odwieczny problem. W historii filozofii, fizyki czy teŜ matematyki napotykamy więc na
szereg ujęć, wśród których niewątpliwie najczęściej powtarza się idea przestrzeni jako ogółu
relacji pomiędzy obiektami lub teŜ jako zbioru obiektów. Dla potrzeb niniejszych rozwaŜań
przyjmuję definicję Bonieckiej (2005:100), w której „przestrzenią jest wszystko, co rozciąga
się poza obiektami, między obiektami i wewnątrz obiektów rozumianych jako jednostki
fizyczne materii, mające wyraźne, zauwaŜalne granice wskazujące na kształt i wielkość tych
obiektów”. Definicję tę stosuję jednak w odniesieniu do szczególnej grupy obiektów,
mianowicie wypowiedzi, które wraz interlokutorami i sytuacjami, w których wypowiedzi
takie zaistniały, tworzą dyskurs, ChociaŜ znaczna część poniŜszych rozwaŜań odnosić się
moŜe do dyskursu w ogóle, w dalszej części zamierzam zająć się materiałem ilustrującym
jeden tylko rodzaj dyskursu, a mianowicie dyskurs akademicki, jego „przestrzennością”, a w
szczególności rolą dyskursywno-retorycznej relacji koncesywności jako narzędzia
dystansowania się w dyskursie. Samo zaś pojęcie dystansowania traktuję jako uŜyteczną
metaforę zbliŜania/„oddalania” stanowisk i określania postaw uczestników wspólnoty
akademickiej wobec siebie samych jak i aktów komunikacji dla tej wspólnoty właściwych.
2. Dyskurs naukowy
W powszechnym przekonaniu język nauki cechuje bezosobowość, obiektywizm i
rzeczowość. Są to bez wątpienia wartości, których moŜna oczekiwać od wspólnoty, która
poprzez wiarygodne hipotezy i alternatywne wyjaśnienia poszukuje prawdy (Flower et al
1990). Wartości te są jednak niezbędne nie tylko w procesie poznania ale i w samym
komunikowaniu o poznaniu.
Jednak w rezultacie badań podejmowanych na coraz to większą skalę nad językiem
naukowym i jego odmianą akademicką pogląd o bezosobowym charakterze dyskursu
naukowego nie jest przyjmowany juŜ bezkrytycznie. Badania wykazują bowiem, Ŝe elementy
wartościujące i wyraŜające postawy są nieodłącznym składnikiem tej formy komunikacji,
która przestaje być postrzegana wyłącznie jako nośnik sądów epistemicznych a staje się
formą społecznego zaangaŜowania nadawców i odbiorców czy teŜ rodzajem interakcji
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
(Hyland, 2005). .Autorzy i ich czytelnicy negocjują znaczenia, często w organizacji tekstu
uciekają się do środków interpersonalnych: wraŜliwości odbiorców oraz niekwestionowanych
autorytetów..
Społeczny charakter tworzonych wypowiedzi wyraŜa się często tym, co Wojtak
(1999:139-140) nazywa dyskursem asekuracyjnym tworzonym przez skonwencjonalizowane
reguły komunikacyjne w ramach takiego dyskursu, tj. „wypowiedzi urozmaicone formalnie i
wyróŜniające się złoŜonym potencjałem illokucyjnym, lokowane przede wszystkim w
podstawowych gatunkach stylu naukowego[…].[…] osłonowe strategie komunikacyjne
(konwersacyjne) traktowane jako stały składnik interakcji prowadzonych w naukowej sferze
komunikacyjnej”. Do takich osłonowych strategii zaliczają się zdaniem tej autorki strategie
maskowania podmiotowości poprzez uŜycie formy „my” lub „on/ona” na określenie autora,
zatajania dialogowości wypowiedzi, głównie dialogowości zewnętrznej, strategie krytycyzmu
dotyczące doboru materiału, wagi i zakresu badań, czy teŜ, co najistotniejsze, stopnia
pewności wyraŜanych przez autora sądów.
Wiele z tych przejawów dyskursu asekuracyjnego doczekało się gruntownej analizy w
zakresie języka angielskiego jako lingua franca nauki, często w ramach analizy tzw. hedges.
W swoich badania nad pragmatyką tekstów naukowych Anna Duszak (1998: 277). stosuje
jako odpowiednik angielskiego hedging termin „dystansowanie się” tj. „dystansowanie się
autora względem omawianych treści”: Tak zdefiniowane dystansowanie się wpisuje się jako
jedna ze strategii dyskursu asekuracyjnego
W przypadku hedging mamy najczęściej do czynienia z przyjęciem przez nadawcę
postawy asekuracyjnej wobec treści wypowiadanych przez niego samego. Nie oznacza to
oczywiście, Ŝe zakres wyraŜeń dystansujących ogranicza się wyłącznie do nadawcy. Funkcja
asekuracyjna jest oczywistą własnością hedges w odniesieniu do poziomu ideacyjnego
dyskursu, tj. propozycji i jej komponentów, nie mniej jednak funkcje hedging wykraczają
poza ten poziom i sięgając poziomu interpersonalnego i tekstowego w rozumieniu Halliday’a
widoczne są w postawie nadawcy nie tylko wobec twierdzeń własnych, ale i samego
rozmówcy jako uczestnika dyskursu oraz współtworzonego tekstu jako zdarzenia
komunikacyjnego. Własność tę zauwaŜa Namsaraev (1997: 68), gdy pisze, Ŝe hedging słuŜy:
„(1) zapobieganiu/osłabianiu konfliktu/negatywnej reakcji adresata, zachowaniu
twarzy nadawcy i odbiorcy (poprzez minimalizację aktów zagraŜających twarzy) dla
utorowania drogi do bezproblemowej, wspólnie podejmowanej i udanej komunikacji.
(2) modyfikacji (łagodzeniu) siły illokucyjnej wypowiedzi;
(3) ochronie komponentów propozycji wypowiedzi/tekstu.”
Dystansowanie się w rozumieniu tu przyjętym jest, jak wydaje się, strategią nieco szerszą,
bowiem obejmuje równieŜ przypadki zajęcia postawy sceptycznej tylko wobec części
wypowiedzi przedmówcy lub teŜ tylko treści implikowanych lub presuponowanych w takich
wypowiedziach i równoczesnej akceptacji innych ich aspektów znaczeniowych. Tym samym
następuje zbliŜenie stanowisk rozmówców i jednoczesne dystansowanie się nadawcy. Co
więcej, dystansowanie ma teŜ miejsce w odniesieniu do innych aspektów aktu komunikacji w
ramach dyskursu, co zostanie pokazane na przykładzie retoryczno-dyskursywnej relacji
koncesywności.
Dla wykazania wielości sposobów dystansowania się z względu na obiekt stanowiący
punkt odniesienia nadawcy wypowiedzi posłuŜę się w dalszej części hallidayowskim
systemem funkcji językowych..
W teorii Halliday’a (1985, 1994) formy językowe określone są przez funkcje, jakie
formy te mają w dyskursie spełniać. Halliday wyróŜnia trzy takie (meta)funkcje, nazywane
równieŜ typami znaczenia czy teŜ poziomami dyskursu::
(1) ideacyjne: związane z przekazywaniem doświadczenia i reprezentacją świata
pozajęzykowego,
103
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
(2) interpersonalne: umoŜliwiające interakcję pomiędzy uczestnikami dyskursu
(3) tekstowe: odnoszące się do środków realizacji ról uczestników w dyskursie oraz
organizacji i strukturyzacji dyskursu
Analizowany materiał wskazuje na wykorzystywanie retorycznej relacji
koncesywności jako środka dystansowania się na wszystkich trzech wspomnianych wcześniej
poziomach. ZwaŜywszy na to, Ŝe model hallidayowski zakłada, Ŝe kaŜde uŜycie języka
uruchamia równocześnie wszystkie wyŜej wymienione funkcje, w stwierdzeniu tym nie
byłoby być moŜe nic odkrywczego, gdyby nie fakt, Ŝe ze względu na mnogość obiektów w
przestrzeni językowej: tj. uczestników dyskursu, komunikatów/twierdzeń i tworzących się
nieustannie jednostek dyskursu, warianty dystansowania się przy uŜyciu relacji koncesywnej
są bardzo liczne. Niemniej jednak w większości analizowanych przypadków moŜemy mówić
o funkcji dominującej.
Analizowany materiał pochodzi z MICASE – pierwszego korpusu amerykańskiego
mówionego języka akademickiego obejmującego ponad 152 teksty, zawierające prawie dwa
miliony słów. Transkrypcji ponad 200 godzin nagrań dokonano na uniwersytecie Michigan w
latach 1997- 2001.
Niewątpliwą zaletą analizowanego materiału jest fakt, Ŝe ilustruje on korpus
mówionego języka akademickiego, który, jak wynika z wcześniejszych badań (zob. np.
Swales 2001) jest „bardziej zróŜnicowany ze względu na struktury, formy, funkcje i styl niŜ
pisany język akademicki (Swales 2001:34-35) oraz bardziej spontaniczny, tzn. „otwarcie
artykułujący i sygnalizujący problemy i wątpliwości” (Gilbert and Mulkay 1984).
4. Koncesywność jako relacja retoryczna
Koncesywność definiowana jest w ninniejszej pracy jako relacja dyskursywnoretoryczna w sensie zaproponowanym przez Couper-Kuhlen i Thompson (1998). Stanowi ona
rozwinięcie koncepcji koncesywności (CONCESSION) jako relacji retorycznej w ramach Teorii
Struktur Retorycznych (Rhetorical Structure Theory), dalej określanej jako RST (Mann i
Thompson (1986, 1987). Termin „koncesywność” zastosowany został przeze mnie
świadomie w miejsce tradycyjnego określenia „przyzwolenie”, bowiem ten ostatni
powszechnie łączony jest ze zdaniami złoŜonymi podrzędnie, dyskursem pisanym czy teŜ
wypowiedziami o charakterze monadycznym. Oczywiście sama zmiany nazwy nie jest tylko
magicznym zabiegiem, zmieniającym status owej relacji. Powody tej zmiany są głębsze i
wiąŜą się z faktem, Ŝe przyzwolenie rozumiane jako relacja semantyczna jest w gruncie
rzeczy, jak wykazał Grochowski (1976), tylko terminem ogólnym dla kilku semantycznie
bliskich, lecz nie toŜsamych relacji. Stąd teŜ w literaturze przedmiotu napotykamy na
róŜnorodne ujęcia przyzwolenia rozumianego jego „niespełnione oczekiwanie” (frustrated
expectation), „zaprzeczone oczekiwanie” (denial of expectation) czy teŜ „brak zaleŜności”
(zob. np. Lakoff 1971, Koenig 1985)
W odróŜnieniu od tak pojmowanego przyzwolenia, „koncesywność” jest w znacznym
stopniu niezaleŜna od własności składniowych zdań ją realizujących, co więcej, jest
niezaleŜna od samego zdania, poniewaŜ wychodzi poza granicę zdania. RST zakłada bowiem,
Ŝe struktura syntaktyczna istnieje paralelnie do struktury funkcjonalno-organizacyjnej, która
moŜe, choć nie musi, strukturę syntaktyczną odwzorowywać. Jedną z tego bezpośrednich
konsekwencji jest dalsze twierdzenie o drugorzędnej roli konektorów (np. spójników) w
wyznaczaniu tej relacji.
Koncesywność w ramach RST jest więc relacją zachodzącą pomiędzy dwiema
jednostkami zdaniowymi i/lub ponadzdaniowymi, z których jedna stanowi element centralny
104
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
a druga peryferyjny (satelitarny). Sama identyfikacja tej relacji polega natomiast na
określeniu ich funkcji rozumianych w kategoriach intencji autora lub zamierzonego wpływy
na odbiorcę. W interesującym nas tu przypadku kluczowym elementem jest uznanie przez
A(utora), Ŝe sytuacje przedstawionych w elemencie centralnym (segment tekstowy N) i
peryferyjnym ( segment tekstowy S) są potencjalnie lub rzekomo niekompatybilne oraz
uznanie przez A, Ŝe sytuacje przestawione w N i S są kompatybilne. Poprzez uznanie
kompatybilności N i S, A wzmacnia pozytywne nastawienie O(dbiorcy) do sytuacji
przedstawionej w N.
To rozumienie koncesywności uległo pewnej modyfikacji w pracach Couper-Kuhlen i
Thompson (1998, 2000). W swoich analizach języka mówionego, badaczki zaproponowały
takie podejście do koncesywności, w którym koncesywność jako relacja retorycznodyskursywna, przyjmuje postać diadycznej sekwencji interakcyjnej XX”Y, a składają się na
nią wypowiedzi tworzone przez dwóch współdziałających werbalnie uczestników. X oznacza
tu początkowe twierdzenie nadawcy A, X’ (częściowe lub całkowite) uznanie słuszności tego
twierdzenia przez B (potwierdzenie). po którym następuje kontrtwierdzenie Y. Relację tę
ilustruje następujący dialog:
A:
X:
Sądzę, Ŝe mamy tu do czynienia z przełomem w badaniach nad tą chorobą.
B:
X’
Oczywiście, są to badania bezprecedensowe w historii medycyny
Y:
ale czy reumatyzm jest właściwie jednostką chorobową?
Podstawowy schemat koncesywny zakłada, Ŝe jest to relacja, na którą składają się trzy
segmenty tekstowe: inicjalne twierdzenie stanowiące punkt odniesienia w przestrzeni
dyskursu i dwa inne twierdzenia, za pomocą których drugi z rozmówców określa swoją
„epistemiczo-przestrzenną” relację wobec sądu X . Te własności koncesywności odróŜniają ją
od dwóch innych relacji retorycznych, tak charakterystycznych dla dyskursu akademickiego
pojmowanego jako działania komunikacyjne zmierzające do poznania prawdy: antytezy i
kontrastu, realizowanych przez dwuczęściowy wzorzec: A: X, B:Y.
W języku mówionym koncesywność realizowana jest jednak nie tylko poprzez
podstawowy wzorzec koncesywny XX”Y. Dość często kroki X’ i Y pojawiają się w
odwrotnym porządku, często teŜ odnajdujemy w analizowanym materiale powtarzające się
wzorce „zygzakowate”(zob. Altenberg 2001), tj. takie w których następuje dłuŜsza sekwencja
naprzemiennie stosowanych X’ i Y.
Nie tylko sama moŜliwość stosowania róŜnego rodzaju układów X’ i Y, ale i
zróŜnicowanie schematu podstawowego ze względu na ilość rozmówców tworzących relację
koncesywności świadczy o jej potencjale argumentatywnym. Dyskurs mówiony dostarcza
bowiem licznych przykładow pseudodiadycznych i monadycznych realizacji koncesywności..
O ile w wariancie podstawowym spotykamy dwóch uczestników interakcji, o tyle w
wariantach pseudodiadycznych i monadycznych, cały wzorzec, a więc wszystkie kroki,
realizowany jest przez tego samego nadawcę, przy czym w wzorcach pseudodiadycznych
nadawca odgrywa role obu nadawców, natomiast w sekwencjach monadycznych inicjalne X
nie występuje, a jego obecność w przestrzeni dyskursu implikowana jest jedynie przez
kontekst.
105
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
5. Koncesywność jako strategia dystansowania się
Przedstawione poniŜej formy dystansowania się nadawcy wykorzystującego w swej
wypowiedzi relację koncesywności nie mają charakteru ostatecznego. Wybrane zostały
wyłącznie jako ilustracja kilku powtarzających się wzorców.
Poziom ideacyjny: dystansowanie się wobec sądów wyraŜonych przez rozmówcę
Dystansowanie się wobec treści wypowiedzi rozmówcy rozumianej jako propozycja
zdaniowa jest niewątpliwie jednym z najczęściej spotykanych przypadków uŜycie relacji
koncesywnej. Badany tutaj materiał dostarcza wielu takich przykładów w róŜny sposób
realizujących tych funkcję.
Jednym z takich sposobów jest odniesienie się do twierdzenia przedmówcy poprzez
wykazanie ograniczonej zasadności sądu inicjalnego. Wykazanie ograniczonej zasadności
moŜe zostać dokonane na róŜne sposoby – najczęściej jednak nadawca czyni to, wykazując,
Ŝe twierdzenie jest niewystarczające lub nieistotne (zob. Snoeck Henkemans (1995).
W typie, który określam terminem „przeformułowanie”, zachodzi najczęściej formalne
podobieństwo między X i X’. Kolejne posunięcie, tj. Y słuŜy jednak zdystansowaniu się od
zasadności X poprzez podanie warunków, w których X nie jest prawdziwe. Przyjrzyjmy się
przykładowi (1):
(1) Biologia: zajęcia laboratoryjne S1: pracownik naukowy; SU-F: nieokreślony
S1: i agree... oh... okay, the Smallmouth, i- this a Smallmouth um, the the dark line which
breaks up as it gets old- older, thank you Jason, um, the jaw extends ends further back, but
the jaw is a better character in the older fish than the younger fish. in the younger fish this dark
line is a better character. um the tail is also orange. in the Smallmouth you tend to get better
bars on the tail... some lovely little fish. did it_ has it been counted?
SU-F: Smallmouth?
SU-M: (that has a large mouth)
S1: yes that's a Largemouth.
X SU-M: the Smallmouth has the (band) right?
X’ S1: the Small, the Smallmouth tends to have these stripes
Y
but they also become diffuse as it gets older. and as you get older then the better
character is
the the size of the the jaw, in the older fish it's very clearly the Smallmouth doesn't the, the
end of the
maxilla doesn't go beyond the eye, and in the Largemouth the dorsal fins are deeply
notched,
whereas in the Smallmouth the notch between the two parts of the dorsal fin is less deeply
notched.
In swojej drugiej replice SU-M formułuje twierdzenie w formie pytania asertoryczne, na
które odpowiedź moŜna znaleźć juz we wcześniejszej wypowiedzi S1: in the Smallmouth you
tend to get better bars on the tail . W trzeciej replice w nieco zmodyfikowanej formie (tend to
have) S1 przyznaje słuszność temu twierdzeniu, po czym dystansuje się od niego i ogranicza
jego zasadność przy pomocy Y: but they also become diffuse as it gets older.
106
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
O ile w przypadku przeformułowania, dystansowanie się rozmówcy następuje dopiero w
posunięciu drugim, tj. komtrtrwierdzeniu, o tyle w najczęściej spotykanej formule realizacji
koncesywności, tj. segmentacji, z dystansowaniem mamy do czynienia juŜ w fazie X’.
Strategia segmentacji polega na dokonaniu podziału propozycji zawartej w sądzie inicjalnym
na dwie niezaleŜne sądy cząstkowe. Sam proces segmentacji jest zaś z kolei pewnym
rozszerzeniem ogólnego procesu podziału repliki na niezaleŜne wypowiedzi. Segmentacja
jako strategia dystansowania polega na wyraŜeniu słuszności jednego z sądów cząstkowych,
podczas gdy drugi z nich zostaje odrzucony w Y.
Takie koncesywne rozczłonkowanie wypowiedzi jest bardzo często odnotowywane w
analizowanym korpusie języka akademii, jak np. w poniŜszym tekście (2), gdzie napotykamy
na dwukrotne zastosowanie segmentacji.
(2). Kultura amerykańska: konsultcje naukowe S1: student; S2: pracownik badawczy
S1: [S2: yeah ] um, but at the same time, i, i mean if you look at a group like 3rd
Base, you know who sort of did a a_ had a very similar, [S2: mhm ] a gig going you
know three white rappers who were um, who were, you know from the same kind of
background and trying to do the same thing and they just didn't have it. for whatever
reason like they they were a party band as well i think, and they uh, they just, weren't
that good. and i they didn't gain, an acceptance as measured by, support by other
rappers um, album sales and, uh, you know support from, the media and M-T-V and
and so forth, um that the Beasties did and by that that's what i mean by, acceptance
which isn't to say that there is, one opinion which said yes you're okay but i think
that, that, there is a uh, there is a a, something to be said for, for all of that as a a, an
approval that uh, that others haven't gotten. [S2: mhm ] and it's an achievement.
[S2: mhm ] does that make sense?
X
X’ (0)
S2: part of it does.
S1: what part doesn't?
S2: the commercial part.
X
S1: you don't see the the commercial part as as, being indicative of anything?
X’ Y
S2: it's indicative of popularity, but it's not indicative of quality
Poziom ideacyjny: dystansowanie się nadawcy wobec własnych sądów
W badanym korpusie języka akademickiego występują równieŜ przykłady relacji
koncesywnej, której funkcja polega na dystansowaniu się wobec wcześniej sformułowanych
sądów własnych nadawcy.
Zastosowanie relacji koncesywnej w tej fukcji naleŜy rozumieć jako działanie
samokorygujące nadawcy w sensie nadawanym pojęciu „self-correction” przez Chaudrona
(1988: 45), który dostrzega w tym działaniu „próbę zmiany lub sprostowania wcześniejszej
niejasnej lub nieprawidłowej wypowiedzi”. Biorąc pod uwagę fakt, Ŝe analizowane tu uŜycie
relacji koncesywnej często wypływa z uświadamianego niebezpieczenstwa efektów
konwersacyjnych takiej wypowiedzi, nieprawidłowość, czy teŜ wadliwość, wypowiedzi
naleŜałoby rozumieć równieŜ jako jej nieadekwatność konswersacyjną.
W MICASE funkcja ta realizowana jest głównie, choć nie wyłącznie, poprzez wzorzec
podstawowy XX”Y, tak jak w poniŜszym przykładzie (3), gdzie uświadamiając sobie
moŜliwą implikaturę zawartą w słabym potwierdzeniu maybe so, nadawca S1 dystansuje się
107
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
od niej w następnym kroku uściślając znaczenie swojej poprzedniej wypowiedzi przy pomocy
I mean I’m not saying that’s not true,
(3) Wprowadzenie do antropologii: grupa dyskusyjna S1:: student; S10: student
S10: i don't think it's really a difference i think that, in bands tribes and chiefdoms, they had to do that, to
get people to follow 'em. and, support 'em. but if they could've, like just kept it all to themselves they
would've.
S1: maybe so. i mean i'm not saying that's not true but it was a, it's a standard of that society
right? yeah.
Poziom interpersonalny: dystansowanie się wobec rozmówcy
Jak moŜnaby oczekiwać relacja koncesywności , która zakłada przecieŜ istnienie róŜnicy
poglądów, pełni przede wszystkim funkcje interpersonalne. Do tego typu wniosku skłania na
przykład teoria Pomerantz (1984) zakładająca, Ŝe przebiegiem konwersacji rządzi zasada
preferencji dla zgodności poglądów. W świetle tej teorii kontrtwierdzenie Y jawi sięi jako
człon nacechowany, który ma większy wpływ na odbiorcę niŜ nienacechowana wypowiedź
wyraŜająca zgodę z rozmówcą. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe relacja koncesywna jest relacją
trzyczęściową, w której potwierdzenie X’ zmniejsza negatywny wpływ kontrtwierdzenia,
Przywołując teorię twarzy Brown i Levinson, moŜna więc twierdzić, Ŝe X’ jest aktem
„zachowania twarzy” rozmówcy, natomiast Y twarzy tej zagraŜa.. Pamiętać jednak naleŜy
równieŜ, Ŝe realizując X’ oraz Y nadawca moŜe posłuŜyć się zróŜnicowanymi środkami
językowymi, które mogą osłabić lub wzmocnić siłę wypowiedzi. Tym samym, następuje
przesunięcie akcentu funkcji ideacyjnej na interpersonalną.
Przykładem takiego uwypuklenia znaczeń interpersonalnych jest zastosowanie
koncesywności we wzorcu, który Barth-Weingarten (2003) nazywa delineacją (disalignment).
Ilustruje go przykład (4).
(4) Biologia ptaków: zajęcia laboratoryjne; SU-F, SU-M: studenci
S5: now, we're gonna relate the raising and lowering operators to D and B, next time?
S1: next time we'll just write_ remember we've already done that. because, alright it's off off
the board now but we wrote, we wrote E in terms of alpha and alpha star.
S5: yeah but the E and B they were still classical
S1: they were kind of a_ all_ the only thing we had to do is replace the uh, alpha by A, and the
alpha star by A dagger
S5: and they still_ i mean nothing really changes between the, sort of classical B and E
Barth-Weingarten (2003) wiąŜe tę funkcję koncesywności z wzorcem odwróconym XYX’,
po którym następuję raz jeszcze kontrtwierdzenie Y. Zastosowanie tego wzorca stwarza
wraŜenie, Ŝe rozmówca próbuje zaakceptować twierdzenie przedmówcy („zachowanie
twarzy”) tylko po to, by w następnym twierdzeniu raz jeszcze zaakcentować zasadność
własnych poglądów ( „zamach” na „twarz” partnera interakcji). Tym samym, posługując się
108
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
terminem „dystansowanie”, moŜna twierdzić, Ŝe adwersarz dwukrotnie dystansuje się wobec
poglądów przedmówcy, sygnalizując przy pomocy X’ niemoŜność bezkrytycznej akceptacji
jego poglądów. Delineacja osiągnięta przy pomocy wzorca koncesywnego jest więc
niezwykle silnym aktem zagraŜania twarzy – aktem interpersonalnym.
Poziom interpersonalny: dystansowanie się nadawcy wobec siebie samego
Tego typu zabiegi mają przede wszystkim charakter działań nastawionych na zachowanie
twarzy nadawcy. Stąd teŜ spotyka się je we wzorcach monadycznych i pseudodiadycznych,
które dominują w takich zdarzeniach komunikacyjnych jak na przykład wykłady.
W poniŜszym przykładzie nadawca przewiduje negatywne konsekwencje swojej wypowiedzi
X: I’m gonna kinda read i zapobiega moŜliwości sprzeciwu ze strony słuchacza, przyznając,
Ŝe that's not always thrilling when somebody reads at you, po czym ponawia w innej formie
swoją sugestię. W ten sposób wytrąca ze ręki słuchacza argumenty mogące “zaszkodzić”
twarzy nadawcy poprzez skłonienie go do zmiany planów.
S1: uh, so, so i think that, i'm gonna kinda read, i know that's not always thrilling when
somebody reads at you but, some of the things that would be taken into consideration if you
(5) Polityka publiczna: seminarium S1:młodszy pracownik naukowy
got rid of mandatory minimums you'd use these sort of guidelines. um, you could take into
consideration <READING>
Poziom tekstowy: dystansowanie się wobec elementów dyskursu
W swych wypowiedziach nadawca moŜe odnosić się równieŜ do jednostek dyskursu,
takich jak jego temat, lub teŜ do dyskursu jako całości, wykorzystując posunięcia X’ i Y do
zmiany tematu, jego zamknięcia lub wprowadzenia nowego tematu. Niewątpliwie tego typu
zabiegi na poziomie tekstowym pozostają w silnym związku z poziomem interpersonalnym,
gdyŜ dochodzi wówczas do konfliktu intencji rozmówców w zakresie planowania i
organizacji dyskursu. Tym samym próby dystansowania się wobec tematu naleŜy traktować
równieŜ jako jako akty „zagraŜające” twarzy rozmówcy.
Istotą relacji koncesywnej jest jednak istnienie dwóch posunięć o odmiennej sile
illokucyjnej. Tak więc moŜliwe staje się złagodzenie siły kontrtwierdzenia przy pomocy
potwierdzenia, a w interesującym nas tu przypadku złagodzenia negatywnych efektów
dystansowania się od twierdzenia przedmówcy rozumianego jako istotny element
budowanego wspólnie dyskursu.
Repertuar wzorców realizujących funkcję tekstową jest bardzo bogaty, Znajdujemy w nim
wzorzec podstawowy XX’Y jak równieŜ wzorzec z odwrotną kolejnością posunięć, tj. YX’.
Oba wzorce mogą z kolei być realizowane jako diady lub pseudodiady.
W poniŜszym przykładzie widoczne są liczne próby zmiany tematu poprzez wprowadzanie
nowych elementów lub skupienia się w kolejnych posunięciach na innych aspektach
omawianego zagadnienia. I tak w ramach swojej pierwszej repliki S1 zmienia temat ‘status
autora w literaturze na ‘rozróŜnienie pomiędzy de re i de dicto, po czym w wierszu 20 S2,
uznawszy zasadność twierdzeń na temat ‘de re de dicto distinction’, dystansuje się od niej
ponownie, zmieniając temat na „społeczny odbiór autora”.
109
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
(6) Językoznawstwo: konsultacje S1: pracownik naukowy S2: student
S2: no. and so, there's no- there really isn't that much of an importance placed on plot. there also
isn't an importance placed on individual authorship. it's all called Chuang Tzu and, no one has
really done all that much work to find out who, wrote the rest of it and it really doesn't matter. [S1:
no ] there probably isn't documentation. [S1: hm'm ] but, in Western literature, the author is really
important.
S1: well up to a point. ah there you get into, the, de re de dicto distinction. [S2: mhm ] um, what
was it, there's a, there's a famous joke, about the classic professor, who spent his career proving,
that the Iliad and the Odyssey were not composed by Homer, but by another blind Greek poet of
the same name... whereas, Virgil, if you tried to do the same thing about the Eniad, it wouldn't be a
joke. it'd be dull, but it wouldn't be a joke. cuz Virgil was a historic personage. we know other
things about Virgil. but we know nothing else about, Homer except number one he was blind
number two he was Greek and number three he composed the Iliad and the Odyssey. or at least
did something, that stuck his name on those particular tellings of them.
S2: okay... but what i think is interesting, is not necessarily, the de dicto de re distinction and, what
actually matters, but what the different societies think matters. because [S1: yes ] okay.
S1: yes, exactly.
Podobne działania zaobserwować moŜna równieŜ na poziomie większych jednostek
dyskursu, stanowiących punkt odniesienia dla nadawcy, który przy pomocy konstrukcji
koncesywnej moŜe dokonać streszczenia/podsumowania treści zawartych w tej jednostce a
następnie zainicjować nowy wątek rozmowy jak dzieje się to w wierszu 6 w replice S2:.
(7) Kultura amerykańska: konsultacje S1: student S2: pracownik badawczy
S2: yeah yeah
S1: anyway
S2: yeah
S1: alright well i'll have more soon and uh, i'll leave it in your box if you wanna look
S2: okay. it's definitely solid. i un- i understand that we're, moving fast but since i
wanted to give the idea but, maximum written for revisions. so that's the good news
but you- you're saying it's like, too much deadlines for drafts, so
110
„Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw”
Uwagi końcowe
W ramach koncepcji Teorii Przestrzeni Dyskursu (DST) Chilton (w druku) podjął próbę
wykazania, Ŝe negację, wyraŜająca się w poniŜszym diagramie określeniami
unreal\untrue\wrong (nierzeczywisty\nieprawdziwy\zły), moŜna traktować jako obszar
maksymalnie odległy względem pewnego punktu odniesienia w przestrzeni dyskursu.
Rys. 1 Dystans przestrzenny odwzorowany metaforycznie jako dystans modalny
s
remote place
distant place
unreal/untrue/wrong
remote from
far
farthest from
farther from
far from
there
then
remote past close
-t
distant past
before
near
close to
closer to
around
closest to
0
after
near future
here
Distant future
remote future
then
Z przedstawionej wcześniej definicji koncesywnej relacji retoryczno-dyskursywnej
wynika, Ŝe relacja pomiędzy twierdzeniem X a kontrtwierdzeniem Y nie sprowadza się do
negacji X przez Y, a raczej mamy tu do czynienia wyłącznie z dystansowaniem się wobec X
wzdłuŜ osi, której maksymalne oddalenie nazywamy negacją. Ta własność koncesywności
czyni więc z niej idealne narzędzie wyraŜania odmiennych ale nie przeciwstawnych sądów w
obszarze tak delikatnym jak dyskurs naukowców. Potwierdza tym samym rysujący się na
podstawie badań nad dyskursem akademickim wniosek, Ŝe „kategoryczne odrzucenie sądów
członków społeczności naukowej naleŜy do rzadkości a stosowane strategie komunikacyjne
mają na celu zaŜegnanie konfliktu”. (Martin-Martin and Burgess 2004).
Literatura cytowana:
Altenberg, B. (2001): “Concessive connectors in English and Swedish”. Information Structure in a Crosslinguistic Perspective, 21-43.
Barth-Weingarten, D. (2003): Concession in Spoken English. On the Realisation of a Discourse-Pragmatic
Relation. Tübingen: Narr.
Boniecka, B. (1999): Lingwistyka tekstu. Teoria i praktyka. Wydawnictwo UMCS: Lublin.
Brown, P. and S. Levinson (1987): Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge
University Press.
Chaudron, C. (1988): Second Language Classroom: Research on Teaching and Learning. Cambridge:
Cambridge University Press.
111
V Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna
Chilton, P. ( w druku) Negation as Maximal Distance in Discourse Space Theory. www.uea.ac.uk/~r012/papers/
Couper-Kuhlen, E. and S. A. Thompson (1999): “On the Concessive Relation in Conversational English”. [W:]
F. W. Neumann and S. Schuelting (red.): Anglistentag 1998 Erfurt: Proceedings. Trier: Wissenschaftlicher
Verlag, s. 29-39.
Couper-Kuhlen, E. and S. A. Thompson (2000): “Concessive Patterns in Conversation”. [W:] E. Couper-Kuhlen
and B. Kortmann (red.): Cause, Condition, Concession, Contrast. Cognitive and Discourse Perspectives.
Berlin and New York: Mouton de Gruyter, s. 381-410.
Duszak, A. (1998): Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Warszawa: PWN
Flower, L., V. Stein, J. Ackerman, M. J. Kantz, K. McCormick and W. C. Peck (1990): Reading-to-Write:
Gilbert, G. and M. Mulkay. (1984): Opening Pandora's Box: A Sociological Analysis of Scientific Discourse.
Cambridge: Cambridge University Press.
Grochowski, M. (1976): ‘O strukturze semantycznej przyzwolenia”. [W:] M. Mayenowa (ed.): Semantyka
tekstu i języka. Wrocław: Ossolineum.
Halliday, M. A. K. (1985): Spoken and Written Language. Victoria, Australia: Deakin University Press.
Halliday, M. A. K. (1994): An Introduction to Functional Grammar. London: Arnold.
Hyland, K. (2005): Metadiscourse. London: Continuum
König, E. (1985): “Where do Concessives Come From? On the Development of Concessive Connectives”. [W:]
J. Fisiak. (ed.): Historical Semantics - Historical Word-formation. Berlin and New York: Mouton, s. 263282.
Lakoff, R. (1971): “Ifs and’s and but’s about Conjunction”. [W:] C. Fillmore. and D. T. Langendoen (red.):
Studies in Linguistic Semantics. New York: Holt, Rinehart and Winston, s. 115-150.
Mann, W. and S. Thompson (1986): “Relational Propositions in Discourse”. Discourse Processes 9: 57-90.
Mann, W. and S.Thompson. (1987): “Rhetorical Structure Theory: A Theory of Text Organization”. Technical
Reports ISI/RS: 87-190.
Martin-Martin, P. and S. Burgess (2004): “The Rhetorical Management of Academic Criticism in Research
Article Abstracts”. Text 24: 171–195.
Namsaraev, V. (1997): Hedging in Russian Academic Writing in Sociological Texts. [W:] R. Markkanen, H.
Schröder (red.): Hedging and Discourse. a Pragmatic Phenomenon in Academic Texts (= Research in Text
Theory; 24). Berlin/New York: de Gruyter. 64–79.
Pomerantz, A. (1984): “Agreeing and Disagreeing with Assessments: Some Features of Preferred/Dispreferred
Turn Shapes”. [W:] J. Atkinson, J. Maxwell and J. Heritage (red.): Structures of Social Action. Studies in
Conversation Analysis. Cambridge: Cambridge University Press, s. 57-101.
Snoeck Henkemans, A. F. (1995): “But as an Indicator of Counter-arguments and. Concessions”. Leuvense
Bijdragen 84: 281–29.
Swales, J. M. (2001): “Metatalk in American Academic Talk: The Cases of ‘Point’ and ‘Thing’”. Journal of
English Linguistics 29: 34-54.
Wojtak, M. (1999): „Dyskurs asekuracyjny w dyskursie naukowym”. [W:] S. Gajda (red) Dyskurs naukowy –
tradycja i zmiana. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 139-146.
112