A GO´RY BARDZKIE

A GÓRY BARDZKIE
Góry Bardzkie, jedno z najmniej znanych i najrzadziej odwiedzanych pasm
górskich w Sudetach, cia˛gnie sie˛ przez ok. 19 km (przy średniej szerokości
6 km). Na północnym zachodzie Przełe˛cz Srebrna oddziela je od Gór Sowich,
a na południowym wschodzie Przełe˛cz Kłodzka od Gór Złotych. Przez środek,
w rejonie Barda, przedziera sie˛ malowniczym przełomem Nysa Kłodzka,
dziela˛c pasmo na dwie cze˛ści. Od południa Góry Bardzkie granicza˛ z Kotlina˛
Kłodzka˛, od zachodu ze Wzgórzami Włodzickimi. Wschodnia i północna
granica to linia sudeckiego uskoku brzeżnego, oddzielaja˛ca je od Przedgórza
Sudeckiego.
Przed II wojna˛ światowa˛ nazwa Góry Bardzkie właściwie nie istniała,
a przynajmniej nie w dzisiejszej formie. Co prawda wyste˛powała w przewodnikach nazwa Warthaer Gebirge (od niemieckiej nazwy Barda — Wartha), ale
najcze˛ściej grzbiet zachodni był uznawany za cze˛ść Gór Sowich, a wschodni
— Gór Złotych.
Geologicznie Góry Bardzkie sa˛ niezwykle ciekawe. W wie˛kszości sa˛
wprawdzie zbudowane ze zlepieńców, ale na ich obrzeżach wyste˛puja˛ granitoidy (cze˛ść masywu kłodzko-złotostockiego), a w niektórych miejscach
łupki i amfibolity.
Najwyższym szczytem Gór Bardzkich jest leża˛ca w grzbiecie wschodnim
Kłodzka Góra (765 m). Dawniej uste˛powała wysokościa˛ Ostrej Górze, gdyż
na tej drugiej stała wieża widokowa, a wie˛c była to góra „honorniejsza”.
W grzbiecie zachodnim palme˛ pierwszeństwa dzierży Kortunał (675 m). Przez
całe pasmo prowadzi zaledwie jeden szlak znakowany, kilka innych zahacza
o nie, zagospodarowanie turystyczne jest nikłe. W ostatnich latach pojawiły
sie˛ szlaki rowerowe znakowane przez lokalne społeczności.
Miejsca godne uwagi
W Górach Bardzkich leża˛ dwa miejsca należa˛ce do najatrakcyjniejszych
krajoznawczo w Ziemi Kłodzkiej. Centralnie położone w malowniczym
przełomie Nysy Kłodzkiej Bardo — najlepszy punkt wyjścia wycieczek pieszych — obfituje w zabytki sakralne: pocysterski zespół klasztorny oraz duże
zespoły kaplic na Kalwarii i Gorze Różańcowej. W sa˛siedztwie miasta znajduja˛ sie˛ także ruiny zamku oraz osobliwość przyrody — ślady wielkiego
osunie˛cia skalnego. Z ciekawostkami Barda i okolicy zapoznaje trasa A4.
Na pograniczu z Górami Sowimi leży XVIII-wieczna twierdza na Przełe˛czy
Srebrnej — jeden z najwie˛kszych tego rodzaju obiektów w Polsce (trasa A6).
Pozostałości zwia˛zanych z nia˛ fortyfikacji można odnaleźć także w kilku innych miejscach zachodniej cze˛ści Gór Bardzkich (trasy A7, A8). W pobliżu
80
A
Góry Bardzkie
Srebrnej Góry na uwage˛ zasługuja˛ relikty ciekawej inżynieryjnie Kolei Sowiogórskiej, m.in. dwa imponuja˛ce wiadukty (trasa A6).
Warto odwiedzić Mariańska˛Górke˛ nieopodal Kłodzka (trasa A3) — miejsce kultowe zwia˛zane z postacia˛ nietypowego pustelnika-biznesmena. Prze-
Bardo – Kłodzka Góra – Przełe˛cz Kłodzka
A1
znaczona dla wytrawnych turystów trasa A7 prowadzi do dwóch rezerwatów cisowych.
Główny szlak gór Bardzkich ze Srebrnej Góry przez Bardo na Przełe˛cz
Kłodzka˛ można przebyć w dwa dni (trasy A1 i A5). Nie oferuje on szczególnych atrakcji krajobrazowych, gdyż wiedzie zalesionymi grzbietami. Można
go polecić tym, ktorzy cenia˛ cisze˛ i spokój na szlaku.
A1
Granicami Ziemi Kłodzkiej
Bardo – Kalwaria – Przełe˛cz Łaszczowa – Ostra Góra – Kłodzka
Góra – Przełe˛cz Kłodzka
Jedna z najpopularniejszych tras wycieczkowych w Górach Bardzkich.
Me˛cza˛ce podejście na Kalwarie˛ zrekompensowane jest długimi odcinkami
łatwego terenu. Grzbietem, którym wiedzie trasa, przebiegała od wieków granica mie˛dzy Śla˛skiem a Ziemia˛ Kłodzka˛, po drodze można zoba4.55 4.05
czyć kilka starych kamieni granicznych. Znaki niebieskie.
670 550
0.00 / 4.05 Bardo ( 291), rynek, we˛zeł szlaków (trasy A3, A4, A5, A7, A8).
Idziemy w strone˛ kościoła i dalej ul. Kolejowa˛ do kamiennego mostu. Tuż
za nim w lewo, razem z trasa˛ A4, na szczyt Kalwarii. 1.45 / 3.25 Kaplica na
szczycie Kalwarii. Schodzimy na południe (w lewo w dół odchodzi Polska
Droga Krzyżowa, trasa A4). Mijamy z prawej Jodłowa˛ (545 m) i przez siodło
mie˛dzy Ospówka˛ (505 m) i Zaroślakiem (556 m) dochodzimy do Przełe˛czy
Łaszczowej (592 m) 2.55 / 2.20 .
Przełe˛cz Łaszczowa to miejsce, przez które już u zarania naszych dziejów przechodziła granica mie˛dzy Śla˛skiem a Czechami. Jej stara niemiecka nazwa (Passkreuz)
nawia˛zywała do stoja˛cego tutaj drewnianego krzyża (po II wojnie światowej nosiła
krótko nazwe˛ Przełe˛czy Czarnokrzyskiej). Prowadziła te˛dy stara droga ła˛cza˛ca Kłodzko
z Za˛bkowicami Śla˛skimi, zanim w XIX w. wybudowano droge˛ przez Bardo.
Mie˛dzy przełe˛czami Łaszczowa˛ i Kłodzka˛ znaleźć możemy interesuja˛cy cia˛g
słupków granicznych, wyznaczaja˛cych zasie˛g dóbr opactwa w Kamieńcu Za˛bkowickim. Pochodza˛ z XVIII w., wykonane sa˛ z jasnego i czerwonego piaskowca. Zaczynaja˛ca sie˛ od Przełe˛czy Łaszczowej seria słupków z 1746 r. zkrzyżykiem na górnej powierzchni nosi z jednej strony litery „T.A.C.” — inicjały opata Tobiasza Stusche (Tobias
Abbas Camenzensis, Tobiasz opat kamieniecki), a z drugiej inskrypcje˛ „B.P./K./1746”.
K zapewne oznacza Königshain (Wojciechowice), a B.P. — inicjały właściciela tej
miejscowości. Te˛ serie˛ kończy uszkodzony słupek trójgraniczny, leża˛cy w pobliżu
przełe˛czy mie˛dzy Ostra˛ Góra˛ a Kłodzka˛ Góra˛. Na dalszym odcinku znajduja˛ sie˛ m.in.
słupki rozgraniczaja˛ce ziemie klasztorne od dóbr właścicieli wsi Podzamek (Neudeck),
nosza˛ce inskrypcje: „TAC/1755” oraz „CVC/N/1755”.
Z przełe˛czy najpierw dość łagodnie, pod koniec stromo na szczyt Ostrej
Góry (751 m).
Ostra Góra przed wojna˛ uważana była za najwyższy szczyt w okolicy. Splendoru
dodawała jej kilkunastometrowa wieża widokowa wybudowana pod koniec XIX w.
przez Kłodzkie Towarzystwo Górskie. Przetrwała do połowy lat 20. ubiegłego wieku.
81
82
A
Góry Bardzkie
Kolejna˛, również drewniana˛, zbudowano w 1927 r. — ta z kolei rozebrana została ok.
1955 r. Szczyt odwiedzali licznie turyści z Kłodzka i z Barda. Ruch był na tyle duży, że
w 1890 r. pod szczytem powstała restauracja, później rozbudowana do niewielkiego
schroniska, którego nikłe resztki można jeszcze odnaleźć.
Z Ostrej Góry przez niewielkie siodło na szczyt Gajnika (747 m). Dalej idziemy
grzbietem opadaja˛cym stromo na obie strony, mijaja˛c Jeleniec (693 m) i Szeroka˛ Góre˛ (740 m).
4.10 / 1.25 Kłodzka Góra (765 m), najwyższy szczyt Gór Bardzkich. Jej charakterystyczna sylwetka jest dobrze widoczna z wielu miejsc. Wierzchołek
zarośnie˛ty, bez widoków. Pocza˛tek żółtego szlaku do Kłodzka (trasa A2).
Idziemy dalej niebieskim, przez Jelenia˛ Kope˛ (747 m) i Grodzisko (730 m) na
Przełe˛cz Podzamecka˛, ska˛d przez Podzamecka˛ Kope˛ (615 m) prosto w dół
do Przełe˛czy Kłodzkiej.
4.55 / 0.00 Przełe˛cz Kłodzka (483 m), zagospodarowane miejsce odpoczynku, przystanek PKS przy szosie Kłodzko–Złoty Stok. Dalszy cia˛g szlaku
niebieskiego opisany jako trasa K4.
Przełe˛cz Kłodzka rozdziela Góry Bardzkie i Złote, a jednocześnie Sudety Środkowe
i Wschodnie. Od wieków jest ważnym miejscem komunikacyjnym, prześmiewcy
mówia˛, że nawet od milionów lat, te˛dy bowiem wdarł sie˛ na Ziemie˛ Kłodzka˛ la˛dolód
w czasie zlodowaceń środkowopolskich. Posiadała także znaczenie strategiczne i niejednokrotnie toczyły sie˛ o nia˛ bitwy.
Bardo – Mariańska Górka – Kłodzko
A2
A3
Najwyżej w Górach Bardzkich
Kłodzko – Wojciechowice – „Kukułka” – Kłodzka Góra
Najpopularniejsze chyba dojście na najwyższy szczyt Gór Bardzkich. Po
drodze kilka atrakcji krajoznawczych oraz wspaniałe panoramy z tarasu zajazdu „Kukułka”. Zadowoleni be˛da˛ miłośnicy ciszy i lasów, bowiem druga
cze˛ść prowadzi ładnym świerkowym borem. Znaki żółte.
3.30 2.35
530 90
0.00 / 2.35 Kłodzko Główne PKP. Idziemy bez znaków w strone˛ centrum
miasta, do skrzyżowania ulic Korfantego i Śla˛skiej, dalej szosa˛ na wschód,
za znakami żółtymi. 0.40 / 1.55 Pocza˛tek wsi Wojciechowice ( 464). Po
chwili szlak schodzi z szosy w prawo, przekracza most na Jodłowniku i dochodzi do rozgałe˛zienia pod Mariańska˛ Górka˛.
Szlak żółty biegnie podnóżem Mariańskiej Górki, z niewiadomych powodów ignoruja˛c
to atrakcyjne krajoznawczo wzniesienie. Na jego szczyt wiedzie Droga Krzyżowa,
zakończona pokaźna˛ kaplica˛ i domem pustelnika (opis
85).
Mijamy stawy rybne i przez bezimienne wzniesienie podchodzimy do zajazdu „Kukułka” 1.20 / 1.30 . Na niektórych starszych mapach jest on
błe˛dnie oznaczony jako schronisko. Roztacza sie˛ sta˛d rozległa panorama Kotliny Kłodzkiej i otaczaja˛cych ja˛ gór, od Masywu Śnieżnika po Góry Stołowe.
Od „Kukułki” wspinamy sie˛ na Kostra˛ (491 m). Dalej lasem, głównie
świerkowym, na Obszerna˛ (573 m) oraz Jedlak (658 m).
Po wschodniej stronie Kostrej, w pobliżu żółtego szlaku, znajduja˛ sie˛ pozostałości
dawnego schroniska Schneiderbaude, niewielkiego, drewnianego budynku z zadaszonym gankiem, cze˛sto błe˛dnie utożsamianego z dzisiejsza˛ „Kukułka˛”. Zbudowali
go właściciele pobliskiego Jóźwikowa, Schneiderowie.
3.30 / 0.00 Kłodzka Góra (765 m). Opis szczytu
A3
82.
W odwiedziny do pustelnika
Bardo – Kamień Brygidy – Przełe˛cz Łaszczowa – Wysoka Droga
– Mariańska Górka – Kłodzko Główne PKP
Wycieczka głównie nieznakowanymi drogami, w drugiej cze˛ści niezwykle widokowa. Pozwala poznać średniowieczny znak graniczny oraz Mariańska˛ Górke˛ – miejsce szczególne ze wzgle˛dów religijnych. Bez znaków,
pod koniec znaki żółte.
4.10 4.00
360 250
0.00 / 4.00 Bardo ( 291), rynek, we˛zeł szlaków. Idziemy w strone˛ kościoła
i dalej ul. Kolejowa˛ do gotyckiego mostu. Za mostem, po lewej, niewielki
ogródek z rzeźbami zwierza˛t i aniołów.
Pracownia Jana Giejsona, rzeźbiarza ludowego, jest jednocześnie niewielka˛ galeria˛,
w której można obejrzeć i kupić prace artysty oraz jego żony. Najwie˛cej wśród nich
83
84
A
Góry Bardzkie
świa˛tków i aniołów, ulubionych modeli Giejsona. W okolicy można spotkać sie˛ z wieloma przejawami twórczości małżeństwa, m.in. przez Dane˛ Giejson została odnowiona, a cze˛ściowo zrekonstruowana rzeźba Matki Bożej na Przełe˛czy Bardzkiej.
Ida˛c dalej w strone˛ stacji PKP mijamy po lewej barokowa˛ kolumne˛ maryjna˛
z 1721 r. Kładka˛ nad torami do ul. Krakowskiej, która˛ w prawo, w kierunku
tunelu pod Tunelowa˛ Góra˛.
Podczas budowy linii kolejowej z Wrocławia do Kłodzka przeszkoda˛nie do pokonania
okazał sie˛ przełom Nysy Kłodzkiej koło Barda. Zdecydowano wie˛c o przekuciu tunelu pod Tunelowa˛ Góra˛ (wcześniej Prause Berg). Jego uroczyste otwarcie nasta˛piło
21 września 1874 r. Tunel ma 364 m długości, jest jednokomorowy, wewna˛trz ułożono
dwa tory.
0.05 / 3.55 Ulica Krakowska przy wlocie do tunelu. Idziemy w góre˛ potoku
We˛glówka, mijaja˛c ruiny domu z resztkami sklepień i pozostałości po moście
na potoku.
0.40 / 3.30 Kamień Brygidy — eratyk z czerwonego granitu skandynawskiego przyniesiony tutaj przez la˛dolód, ze znakiem ukośnego krzyża. Jest
to znak graniczny prawdopodobnie z końca XIII w. — te˛dy biegła granica mie˛dzy dobrami klasztoru cystersów w Kamieńcu Za˛bkowickim a posiadłościami kłodzkimi.
Kamień Brygidy skrywa także tragiczna˛ historie˛. Według podania służa˛ca o tym imieniu chodziła te˛dy do lasu po chrust. Wracaja˛c do domu, miała zwyczaj siadać na
kamieniu i odpoczywać. Pewnego razu zme˛czona zasne˛ła, a wia˛zka suchych gałe˛zi
przewia˛zana sznurkiem zsune˛ła sie˛ jej z pleców tak nieszcze˛śliwie, że pe˛tla zacisne˛ła
sie˛ na szyi dziewczyny i udusiła ja˛. Od tego momentu kamień zacze˛to nazywać jej
imieniem.
Dalej droga˛ wzdłuż potoku. Wkrótce droga skre˛ca gwałtownie w prawo
i przechodzi przez most. Idziemy teraz przeciwległym zboczem doliny i po
chwili odsłania sie˛ malownicza panorama Kalwarii z widoczna˛ kaplica˛ Matki
Boskiej Płacza˛cej. Zagłe˛biamy sie˛ w las i po kilkuset metrach skre˛camy
w droge˛ odchodza˛ca˛ w lewo, pocza˛tkowo dość stromo pod góre˛.
1.55 / 2.35 Osia˛gamy Wysoka˛ Droge˛ — szose˛ Wojciechowice–Laskówka
— tuż poniżej Przełe˛czy Łaszczowej. Wysoka˛ Droga˛ od średniowiecza prowadził szlak z Kłodzka do Za˛bkowic Śla˛skich i Wrocławia. Gdy wybudowano
nowa˛droge˛ przez Bardo, popadła w zapomnienie i dzisiaj ma tylko znaczenie
lokalne.
Szosa˛w prawo i po chwili ponownie w prawo, w pierwsza˛boczna˛droge˛
leśna˛ (kilkadziesia˛t metrów dalej przy szosie źródełko z krystalicznie czysta˛
woda˛). Wkrótce wychodzimy na odkryty teren. Po lewej panorama wschodniego grzbietu Gór Bardzkich z Ostra˛ Góra˛ i Kłodzka˛ Góra˛, po prawej grzbiet
zachodni i wioski u jego podnóża. Mijamy urokliwa˛ kapliczke˛ słupowa˛, po
kilkuset metrach kolejna˛. 200 m za nia˛skre˛camy w wyraźna˛droge˛ schodza˛ca˛
w lewo, do szosy w Wojciechowicach.
3.10 / 1.05 Dolna cze˛ść wsi Wojciechowice ( 464). Przekraczamy szose˛
i mostek na Jodłowniku. Za nim w prawo, pod góre˛, do miejsca, gdzie
Wokół Barda
A4
w lewo odchodzi droga do posesji, a w prawo nikła ścieżka wchodza˛ca
mie˛dzy drzewa. Ta˛ ścieżka˛ do kaplicy i domu pustelnika na Mariańskiej
Górce 3.20 / 0.55 .
W 1715 r. młynarz Heinrich Deckert ufundował na Mariańskiej Górce niewielka˛kaplice˛,
która szybko stała sie˛ popularnym miejscem pielgrzymkowym. Wkrótce powstała
w pobliżu pustelnia. W 1773 r. jezuici rozbudowali kaplice˛. Po zniszczeniach podczas
wojen napoleońskich została odbudowana w 1810 r. (niektórzy historycy uważaja˛, że
zbudowano ja˛ wtedy od nowa).
Z Mariańska˛ Górka˛ wia˛że sie˛ historia najbardziej znanego pustelnika Ziemi
Kłodzkiej, Johannesa Treutlera. Z zawodu tkacz, wsta˛pił do zakonu franciszkanów
w Nowej Rudzie i wkrótce potem, w 1846 r., osiadł w pustelni na Mariańskiej Górce.
Wytrzymał tutaj osiem lat, po czym przeniósł sie˛ na Kapliczna˛ Góre˛ w Złotym Stoku.
Po kolejnych sześciu latach wrócił do Wojciechowic, a nawet kupił tu kawałek ziemi,
by móc na nim uprawiać zioła potrzebne do produkcji swego specyfiku zwanego
balsamem jerozolimskim, który stał sie˛ niezwykle popularnym medykamentem, polecanym szczególnie na dolegliwości żoła˛dkowe. Jego skład bazował na goryczkach,
ale był niezwykle skomplikowany i wykorzystywał także rośliny egzotyczne, które
Treutler kupował w kłodzkich aptekach.
Obrotny mnich zasmakował w sukcesie i wkrótce towarzystwo kompanów zacza˛ł
przedkładać nad zakonne reguły, co stało sie˛ przyczyna˛usunie˛cia go z zakonu. Zmarł
w 1892 r. w wieku 72 lat. W testamencie przekazał recepture˛ balsamu siostrom
franciszkankom. Od nich prawa odkupił kłodzki aptekarz Johannes Schittny, właściciel
„Apteki pod Murzynem”, który opatentował wyrób. Produkcja szła w tysia˛ce litrów,
a po II wojnie światowej została przeniesiona do Niemiec.
Wie˛kszość wyposażenia kaplicy pochodzi z czasu ostatniej przebudowy, ale
ołtarz prawdopodobnie pozostał ze starszej świa˛tyni, jest datowany na II poł.
XVIII w. Przedstawia dwa anioły, które rozsuwaja˛ kotare˛, odsłaniaja˛c wizerunek Matki Boskiej z Dziecia˛tkiem. Wne˛trze kaplicy było remontowane w latach 30. XX w. Z tego okresu pochodzi piaskowcowa figura anioła stoja˛ca
przed kaplica˛. Droga Krzyżowa pochodzi z XIX w., podobnie jak kilka innych
kapliczek, krzyży i figur. Ich zage˛szczenie na szczytowym plateau jest tak
duże, że tworza˛ niezwykle malowniczy krajobraz.
Z Mariańskiej Górki schodzimy wzdłuż Drogi Krzyżowej do żółtego szlaku
(trasa A2), nim w prawo, do szosy i centrum Kłodzka.
3.55 / 0.15 Po dojściu do ul. Korfantego skre˛camy w prawo, przez wiadukt
w lewo i zaraz znów w prawo, wzdłuż torów do stacji. 4.10 / 0.00 Stacja
PKP Kłodzko Główne.
A4
Pa˛tniczymi ścieżkami
Wokół Barda
Wycieczka okre˛żna pozwalaja˛ca poznać miasto i jego otoczenie. Biegnie
ulicami, ścieżkami i odcinkami znakowanych szlaków. Cze˛ść obiektów
spotykanych po drodze opisano w haśle „Bardo” w słowniku miejscowości
( 291).
3.50
430
85
86
A
Góry Bardzkie
0.00 / 3.45 Bardo, rynek, we˛zeł szlaków znakowanych. Idziemy w strone˛
kościoła i dalej ul. Kolejowa˛, do kamiennego mostu na Nysie Kłodzkiej.
Pierwotny most zbudowany został w tym miejscu w 1589 r.; potem kilkakrotnie był
przebudowywany, m.in. w 1909 r., kiedy otrzymał elementy neogotyckie, przez co
niesłusznie zwany bywa Mostem Gotyckim. W czasie II wojny światowej został dość
poważnie uszkodzony, po wojnie odbudowany.
Tuż za mostem w lewo. Za znakami niebieskimi i zielonymi w strone˛ lasu. Po
lewej panorama obrywu skalnego z doskonale widocznym białym krzyżem.
0.15 / 3.30 Na skraju lasu rozpoczyna sie˛ tzw. Biała Droga, prowadza˛ca na
szczyt Kalwarii. Przy niej pierwsza kaplica — jedna z siedmiu kaplic maryjnych. Stacje Drogi Krzyżowej zaczynaja˛ sie˛ kilkadziesia˛t metrów dalej. Sa˛
to kapliczki słupowe przykryte półkolistymi tympanonami, zbudowane w latach 1833–39. Malowane na blasze obrazy pochodza˛ z 1894 r. Przy stacji
„Jezus bierze krzyż na ramiona” po przeciwnej stronie drogi kolumna maryjna z 1733 r.
0.30 / 3.20 Kaplica Jezusa Nauczaja˛cego w Świa˛tyni. Dróżka odchodza˛ca
w lewo za kaplica˛ prowadzi do ruin zamku. Po kilkuset metrach mijamy
pozostałości fosy i wchodzimy na jego dawny dziedziniec.
Warowna strażnica na zboczu Kalwarii, maja˛ca chronić droge˛ przez przełom Nysy
Kłodzkiej, powstała prawdopodobnie pod koniec XIV w., lecz istnieje też teoria, że
zbudował ja˛ Brzetysław II po najeździe na Śla˛sk w 1096 r. — w Kronice Czechów
Kosmasa jest zapis, że po zniszczeniu grodu nad rzeka˛ wzniósł on zamek na wysokiej
skale, nazwany Kamieniec. Również koniec warowni owiany jest tajemnica˛, o jej
zniszczenie podejrzani sa˛ husyci, którzy w 1426 r. spalili Bardo.
Prowadzone tu od 1982 r. prace wykopaliskowe pozwoliły odkryć wiele fragmentów budowli oraz blisko 10 000 różnego rodzaju przedmiotów: odłamki naczyń, groty
bełtów, noże, podkowy, sierpy, a także kości do gry i kawałki dwóch glinianych figurek. Zamek oddzielała od podgrodzia sucha fosa, a dostać sie˛ do niego można było
przez most wsparty na kamiennym filarze. Zachowały sie˛ dolne partie cylindrycznej
wieży średnicy 10 m i pozostałości przyziemia budynku mieszkalnego. Obiekt nie jest
zagospodarowany, zwiedzanie samodzielne.
Ta˛sama˛ścieżka˛wracamy do Białej Drogi i nia˛dalej w góre˛. 0.55 / 3.00 Kaplica Matki Bożej z 1893 r., kryja˛ca we wne˛trzu źródełko.
Tradycja głosi, że w 1672 r. odzyskał tutaj wzrok młody Czech ze Zlatych Hor. Od tej
pory pielgrzymi przemywali woda˛ oczy, uważano bowiem, że źródło ma cudowna˛
moc uzdrawiania. Źródło jest bardzo popularne wśród mieszkańców Barda, którzy
cze˛sto przychodza˛ tutaj z plastikowymi butelkami i pojemnikami.
Za źródłem oba szlaki stromo podchodza˛ ku szczytowi Kalwarii. Gdy szlak
zielony odchodzi w lewo, idziemy za znakami niebieskimi, mijaja˛c kolejne
stacje Drogi Krzyżowej i kaplice maryjne. Przy kaplicy Złożenia Chrystusa
w Grobie odsłania sie˛ panorama na Góry Stołowe, Bardzkie i Sowie. Doskonale widoczny jest Szczeliniec Wielki, Koruna po czeskiej stronie, a także
forty w rejonie Przełe˛czy Srebrnej.
Wokół Barda
A4
1.45 / 2.25 Kalwaria (593 m), przez mieszkańców okolicy nazywana Bardzka˛ Góra˛, a w literaturze również Brona˛ lub Góra Kapliczna˛. Na szczycie stoi
kaplica Matki Bożej Płacza˛cej.
Około 1400 r. młody Czech miał tutaj ujrzeć Marie˛ płacza˛ca˛nad losem okolicznych wsi,
które czekało wkrótce wiele nieszcze˛ść podczas wojen husyckich. W skale wieńcza˛cej
wzniesienie odcisne˛ły sie˛ stopy Bogarodzicy. Miejsce to stało sie˛ wnet celem licznych
pielgrzymek i przedmiotem kultu. Ślady stóp, odłupywane kawałek po kawałku jako
relikwie, w końcu zanikły. Te, które ogla˛damy obecnie, to replika wykonana dla zachowania tradycji.
Z pocza˛tku stała w tym miejscu drewniana kapliczka z figurka˛ Matki Bożej.
W 1617 r. biskup wrocławski Karol Habsburg polecił zbudować kaplice˛ murowana˛,
finansowo wspomógł przedsie˛wzie˛cie hrabia von Rozdrazow. W dwa lata później
kaplice˛ poświe˛cono, wewna˛trz znajdowała sie˛ tablica informuja˛ca o historii miejsca.
W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1622 r. zniszczyli ja˛ żołnierze szwedzcy, którzy
zabrali nawet dzwony, ale szybko ja˛ odbudowano. W 1792 r. Jan Hartmann wykonał
nowy ołtarz główny i dwa ołtarze boczne, których pozostałościa˛ sa˛ figury na konsolach.
Na pocza˛tku XVIII w. na Kalwarii powstała pustelnia, która dotrwała do 1822 r.,
kiedy zmarł ostatni z pustelników. Z przekazów wiadomo, że w 1760 r. zamieszkał
tutaj i spe˛dził ostatnie lata życia generał austriacki Losy von Losenau.
W zwia˛zku z licznymi pielgrzymkami klasztor w Kamieńcu Za˛bkowickim, do którego należał teren, ufundował w latach 1714–27 na stoku Kalwarii siedem kaplic
maryjnych. Przedstawiaja˛ one Boleści Matki Bożej: Proroctwo Symeona, Ucieczke˛
do Egiptu, Zgubienie Pana Jezusa, Bolesne spotkanie na Drodze Krzyżowej, Śmierć
Pana Jezusa, Zdje˛cie z Krzyża i Złożenie do Grobu. W latach 1833–39 z inicjatywy proboszcza z Barda F. Müllera urza˛dzono Droge˛ Krzyżowa˛złożona˛z 14 prostych kapliczek
słupowych.
Z kaplica˛ na Kalwarii zwia˛zane sa˛ cudowne uzdrowienia. Pierwsza wzmianka
o nich pochodzi z dzieła jezuity B. A. Balbino Diva Wartensis. Zdarzały sie˛ też nawrócenia, np. protestantki, która po wejściu do środka nagle omdlała i upadła na
podłoge˛. Po dojściu do siebie uznała, że to znak od Boga, i przeszła na katolicyzm.
Miejsce to było również świadkiem wydarzeń tragicznych, m.in. w 1899 r. piorun
uderzył w grupe˛ pielgrzymów, zabijaja˛c 5 osób.
Po obejrzeniu kaplicy idziemy dalej szlakiem niebieskim na południe, by po
kilkudziesie˛ciu metrach skre˛cić w lewo, w nieznakowana˛ścieżke˛, tzw. Polska˛
Droge˛ Krzyżowa˛; jedynymi punktami orientacyjnymi be˛da˛ teraz jej kolejne
stacje. W razie wa˛tpliwości trzeba kierować sie˛ w dół.
W XIX w. zabroniono pielgrzymom polskim i czeskim korzystania z Białej Drogi,
wie˛c wytyczono dla nich inne dojście na szczyt, od strony Janowca, zboczem Koguciej Ostrogi. Wzdłuż Polskiej Drogi ustawiono proste, piaskowcowe stacje Drogi
Krzyżowej z malowanymi na blasze obrazami.
2.00 / 1.55 Dolny kraniec Polskiej Drogi Krzyżowej. Za jej I stacja˛ idziemy
jeszcze kilkadziesia˛t metrów prosto, do drogi, która˛ prowadzi zielony szlak.
Skre˛camy w lewo, trawersuja˛c zbocza Kalwarii, i dochodzimy do punktu
widokowego nad osuwiskiem 2.25 / 1.35 .
Obryw skalny na północno-zachodnim zboczu Kalwarii — najwie˛kszy w Sudetach —
jest jednym z najbardziej znanych miejsc w okolicy Barda. Określenie „obryw” jest
niezbyt ścisłe, gdyż w rzeczywistości jest to górna cze˛ść niszy wielkiego osuwiska.
87
88
A
Góry Bardzkie
W sierpniu 1598 r. okolice Barda nawiedziły ulewne deszcze. Kiedy wezbrana Nysa
Kłodzka podmyła stoki Kalwarii, tysia˛ce ton skał i ziemi zsune˛ło sie˛ do rzeki, tarasuja˛c
jej koryto. Wstrza˛s był tak silny, że jemu właśnie przypisuje tradycja odchylenie sie˛
od pionu Krzywej Wieży w Za˛bkowicach. Przypuszcza sie˛, że pierwotna przyczyna
osunie˛cia była natury tektonicznej, a podmycie przez rzeke˛ tylko przyspieszyło proces.
Spie˛trzona przez osuwisko Nysa groziła zalaniem Barda, na szcze˛ście rzeka utorowała sobie nowa˛ droge˛. Legenda powiada, że za sprawa˛ jednego z zakonników,
który zgromadził w kościele dzieci i wraz z nimi gora˛co modlił sie˛ o ocalenie miasta.
Ślady tych wydarzeń to pote˛żna ściana wysokości blisko 90 m oraz leża˛ce nad
Nysa˛ Kłodzka˛ pote˛żne bloki skalne i ślady usypiska przecie˛tego przez rzeke˛ (obecnie
jest tam teren wypoczynkowy dla mieszkańców Barda). Na skraju osuwiska znajduje sie˛ zabezpieczone barierkami miejsce widokowe, z którego roztacza sie˛ pie˛kna
panorama Barda i okolic. Stoi tu biały, drewniany krzyż, doskonale widoczny z dołu.
Idziemy dalej szlakiem zielonym do poła˛czenia z niebieskim i wzdłuż Białej
Drogi wracamy do Barda. Po wyjściu z lasu warto podejść kawałek w prawo,
by z bliska zobaczyć skutki obrywu sprzed ponad czterystu lat. Po drugiej
stronie rzeki widać pozostałości grodziska.
Przekraczamy kamienny most i kierujemy sie˛ w prawo, do kościoła
i klasztoru. 3.00 / 0.45 Plac przed kościołem (opis
292). Poza wne˛trzem
świa˛tyni warto obejrzeć ruchoma˛szopke˛ oraz Muzeum Sztuki Sakralnej. Dalej ul. Noworudzka˛ na północ, po czym pierwsza˛ uliczka˛ w prawo. Mijaja˛c
rynek, idziemy za znakami żółtymi i niebieskimi; po lewej budynek Ochotniczej Straży Pożarnej z wykonana˛ przez Jana Giejsona rzeźba˛ św. Floriana na
frontowej ścianie.
3.10 / 0.40 Kaplica św. Alfonsa di Liguori, założyciela zakonu redemptorystów. Autorem drewnianej rzeźby wewna˛trz był Ciril dell’Antonio, dyrektor Szkoły Rzemiosł Drzewnych (Holzschnittschule) w Cieplicach. Od kaplicy pod góre˛, do pierwszej z kaplic różańcowych. Tu szlak żółty odchodzi
w prawo. Dalszy odcinek trasy wiedzie za znakami niebieskimi, obok kolejnych kaplic rozmieszczonych na stoku Różańcowej (380 m). Po 10 min., na
rozstaju szlaków, skre˛camy w prawo, znowu za znakami żółtymi.
Różańcowa (380 m) to niewysokie wzniesienie zamykaja˛ce grzbiet zachodni Gór
Bardzkich, drugie po Kalwarii miejsce kultu religijnego w okolicy miasta. Zanim
stane˛ły na niej kaplice, była obiektem zainteresowania inżynierów wojskowych —
w I poł. XVIII w. pod jej szczytem Austriacy zbudowali fortyfikacje ziemne, stanowia˛ce
wysunie˛ty element systemu twierdzy srebrnogórskiej.
Na pocz. XX w. do Barda przybyli redemptoryści, którzy po przeje˛ciu kościoła
i klasztoru podje˛li starania o zagospodarowanie Różańcowej. W 1902 r. zakon
otrzymał spora˛ dotacje˛ od Augusta Förstera. Natychmiast wykupiono ziemie˛ od prywatnych właścicieli i w 1905 r. rozpocze˛to prace budowlane, które do dziś nie zostały
ukończone. Każda z kaplic obrazuje jedna˛ z tajemnic różańcowych. W chwili zainicjowania budowy było ich pie˛tnaście (w 2002 r. papież Jan Paweł II wprowadził nowa˛
cze˛ść różańca — pie˛ć tajemnic światła). Obecnie istnieje dwanaście kaplic (ostatnia
powstała w latach 1989–90), na pozostałe trzy brak funduszy. Architektura kaplic
nawia˛zuje do różnych stylów i epok, od gotyku i baroku po motywy mauretańskie
widoczne w Kaplicy Znalezienia Chrystusa w Świa˛tyni.
Be˛da˛c w wie˛kszej grupie, można poprosić w klasztorze o klucze do kaplic. Ich
rozmieszczenie jest zgodne z ruchem wskazówek zegara.
Wokół Barda
A4
1. Kaplica Zwiastowania Najświe˛tszej Marii Panny, wybudowana jako jedna
z pierwszych, poświe˛cona 16 VII 1905 r. Neoromańska, na planie krzyża greckiego, wne˛trze nakryte kasetonowym stropem. Rzeźbiona w drewnie kotara
do złudzenia przypomina prawdziwa˛, wykonana˛ z grubego materiału.
2. Miejsce na kaplice˛ Nawiedzenia św. Elżbiety — drewniany krzyż i namalowana
na blasze scena Nawiedzenia.
3. Kaplica Narodzenia Pana Jezusa — posiada efektowne malowidła na stropie,
przedstawiaja˛ce m.in. wjazd Marii do Betlejem, pokłon Trzech Króli i rzeź niewinia˛tek. W stajence nakrytej strzecha˛ figury Marii z Dziecia˛tkiem, św. Józefa,
pasterzy i zwierza˛t.
4. Kaplica Ofiarowania Jezusa Bogu — skromna w kształcie i wystroju. Na ścianie
tablica z nazwiskiem fundatorów (rodziny Wróblów z Wrocławia) i data˛ 1939.
5. Kaplica Odnalezienia Jezusa z 1906 r., neogotycka, z dwiema wieżami oraz
elementami mauretańskimi z glazurowanej cegły. Po obu stronach szerokie
przedsionki. Wewna˛trz figury Jezusa i słuchaja˛cych go me˛drców, Marii i Józefa. Sufit i ściany sa˛ bogato zdobione ornamentami.
6. Kaplica Modlitwy w Ogrójcu, kamienna, ze spadzistym dachem. Wewna˛trz,
we wne˛ce wyobrażenie modla˛cego sie˛ Chrystusa, przed którym stoi anioł
z kielichem goryczy. Malowidło w tle przedstawia widok na miasto.
7. Kaplica Biczowania, na rzucie ośmioboku, nakryta kopulastym dachem z latarnia˛. Wewna˛trz bogate zdobienia na ścianach, na sklepieniu osiem malowideł przedstawiaja˛cych sceny z Nowego Testamentu.
8. Kaplica Koronowania Chrystusa Cierniem — nawia˛zuje architektonicznie do
średniowiecznych zamków. We wne˛trzu figura Chrystusa koronowanego
przez trzech żołnierzy korona˛ cierniowa˛.
9. Kaplica Chrystusa Niosa˛cego Krzyż, poświe˛cona 16 VII 1905 r. Wewna˛trz trzy
sceny figuralne: Chrystus biora˛cy krzyż na ramiona, Piłat umywaja˛cy re˛ce
i płacza˛ce niewiasty.
10. Kaplica Śmierci na Krzyżu — grupa pote˛żnych figur na wolnym powietrzu
(Chrystus i dwoch łotrów po bokach), otoczona niskim murem ceglanym.
11. Kaplica Zmartwychwstania, poświe˛cona w 1906 r., neogotycka, na rzucie
krzyża, z ośmioboczna˛ wieża˛ zwieńczona˛ figura˛ anioła graja˛cego na tra˛bie.
We wne˛trzu sklepienie krzyżowo-żebrowe, ściany i sufit bogato zdobione
roślinnymi ornamentami.
12. Miejsce na kaplice˛ Wniebowsta˛pienia Chrystusa — drewniany krzyż z malowidłem na blasze.
13. Kaplica Zesłania Ducha Świe˛tego, neoromańska. Wewna˛trz wyobrażenie trzynastu postaci z charakterystycznymi je˛zykami ognia nad głowami. Bogato
zdobiona malowidłami na ścianach i sklepieniu.
14. Miejsce na kaplice˛ Wniebowzie˛cia Najświe˛tszej Marii Panny — drewniany
krzyż.
15. Kaplica Ukoronowania Najświe˛tszej Marii Panny z 1990 r., o skromnym wystroju. Drewniana figura Matki Bożej, nad która˛unosza˛sie˛ dwa anioły z korona˛.
16. Kaplica Dusz Czyśćcowych z 1906 r., bogato zdobiona malowidłami na ścianach i sklepieniu. Wewna˛trz ołtarz, nad nim fresk przedstawiaja˛cy Chrystusa
w koronie, a u Jego stóp dusze cierpia˛ce w czyśćcu. Kaplica ta nie jest cze˛ścia˛
właściwego założenia.
Za ostatnia˛ kaplica˛ wychodzimy na droge˛, gdzie szlak żółty spotyka sie˛ ponownie z niebieskim i ida˛ dalej razem w lewo. 3.50 / 0.00 Bardo, rynek.
89
90
A
A5
Góry Bardzkie
Grzbietem Gór Bardzkich
Srebrna Góra – Mała Przełe˛cz Srebrna – Żdanów – Wielka
Cisowa – Leszek – Bardo
Jedna z najpopularniejszych tras w Górach Bardzkich, prowadza˛ca szczytami grzbietu zachodniego i ła˛cza˛ca dwie najciekawsze miejscowości
w tym rejonie. W wie˛kszości wiedzie lasami, mało na niej miejsc widokowych, można ja˛ polecić miłośnikom długich marszów. Znaki żółte, potem
niebieskie.
4.40
460 490
0.00 / 4.45 Srebrna Góra ( 435), przystanek PKS. Idziemy w góre˛ szlakiem żółtym — najkrótsza˛ droga˛ na Mała˛ Przełe˛cz Srebrna˛, która na wielu
mapach mylnie nazywana jest Przełe˛cza˛ Srebrna˛ (ta druga leży 1,5 km dalej
na zachód, w pobliżu stalowego mostu nad sztucznym wa˛wozem).
0.20 / 4.30 Mała Przełe˛cz Srebrna, we˛zeł szlaków znakowanych (trasy A6,
B1; zob. plan na str. 93). Odta˛d za znakami niebieskimi, do Wiaduktu
Srebrnogórskiego, potem jeszcze 500 m dawna˛ trasa˛ Kolei Sowiogórskiej,
po czym w prawo, momentami dość stromo w dół. 0.50 / 3.40 Żdanów
( 476). Przekraczamy droge˛ wiejska˛, podchodzimy do lokalnej szosy do
Wilczej i nia˛ w prawo.
1.35 / 3.10 Przełe˛cz Wilcza (532 m). Opuszczamy szose˛. Idziemy grzbietem
przez Wilczak (637 m), Przełe˛cz Mikołajowska˛ (nazwa pochodzi od pobliskiej
wsi Mikołajów) i Radosz (590 m).
2.50 / 2.15 Wielka Cisowa Góra (590 m). Dawniej porastało ja˛ sporo cisów; ich pozostałości możemy znaleźć w rezerwatach „Cisy” i „Cisowa
Góra” na północny wschód i wschód od wierzchołka. Przez Kukułe˛ (570 m),
dwuwierzchołkowy Klimek (567 m) i Leszek (546 m) dochodzimy do drogi
Brzeźnica–Opolnica. Za nia˛ stromym stokiem obchodzimy od południa
szczyty Młynarza (412 m) i Lisiury (450 m).
Przed II wojna˛ światowa˛ rejon ten był popularny wśród turystów. W pobliżu szczytu
Leszka istniało niewielkie schronisko „Zum halben Wege” („w połowie drogi” —
z Barda do Srebrnej Góry). Z Klimka można było podziwiać wspaniałe panoramy,
bowiem istniała tu drewniana wieża widokowa. Atrakcja˛ były też forty ziemne, stanowia˛ce przedpole twierdzy srebrnogórskiej. Dzisiaj zarośnie˛te i zniszczone, wówczas były pod opieka˛ leśników, którzy oczyszczali je z zarośli. Jeden z fortów
można obejrzeć 1 km na wschód od szczytu Lisiury, w pobliżu niewielkiej kulminacji
stokowej.
4.20 / 0.25 Me˛żyk, zbieg szlaków, z lewej dochodzi szlak żółty z Brzeźnicy.
4.40 / 0.00 Bardo ( 291).
Srebrna Góra – Ostróg – Donżon – Srebrna Góra
A6
A6
Po ze˛bach do twierdzy
Srebrna Góra centrum – Kolej Sowiogórska – Wiadukt
Żdanowski – Wiadukt Srebrnogórski – Fort Ostróg – Donżon –
Srebrna Góra centrum
Wycieczka okre˛żna prezentuja˛ca najwie˛ksze atrakcje okolicy, od śladów
jedynej w północnych Sudetach kolei ze˛batej, poprzez imponuja˛cych rozmiarów architekture˛ kolejowa˛ i stare sztolnie, po pote˛żne fortyfikacje
położone po obu stronach tzw. Małej Przełe˛czy Srebrnej. Szlak cze˛ściowo
prowadzi ścieżka˛ dydaktyczna˛ „Ze˛batka”. Bez znaków, potem znaki zielone i żółte.
2.40 2.25
310
0.00 / 2.25 Srebrna Góra ( 435), przystanek PKS, we˛zeł szlaków (trasy
A5, B1). Z centrum wsi przy dawnym kościele ewangelickim schodzimy
ul. Letnia˛ na wschód.
Kościół ewangelicki 30 lat temu przebudowany został na hotel i restauracje˛, a obecnie,
cze˛ściowo zrujnowany, jest nieużytkowany. Przy ul. Letniej stoi pomnik ofiar I wojny
światowej, a przy jednym z domów kamienna grupa Ukrzyżowania z pocza˛tku XIX w.
Przez brame˛ i dalej zadaszonymi schodami w góre˛ prowadzi wejście do kościoła
katolickiego. Z cmentarza przy kościele pie˛kne widoki na Obniżenie Za˛bkowic.
0.10 / 2.10 Granica wsi Srebrna Góra i Budzów. W prawo odchodzi wyraźna
droga, która˛prowadzi szlak rowerowy do Za˛bkowic Śla˛skich, biegna˛cy trasa˛
dawnej kolei.
Trzynastokilometrowa linia kolejowa z Za˛bkowic Śla˛skich do Srebrnej Góry powstała
w 1908 r. jako cze˛ść Za˛bkowickiej Kolei Powiatowej. W Srebrnej Górze ła˛czyła sie˛
z Koleja˛ Sowiogórska˛.
Po krótkim marszu szlakiem rowerowym skre˛camy w prawo, w mniej wyraźna˛ polna˛ droge˛, wioda˛ca˛ dawnym torowiskiem Kolei Sowiogórskiej. Po drodze ciekawa panorama Masywu Grochowej.
0.40 / 1.40 Wiadukt Żdanowski
(pierwotnie nazywany Mostem
Dziewiczym) wysokości 24 m. Zbudowany jest z cegieł, co nadaje mu
monumentalny wygla˛d, zwłaszcza
gdy stanie sie˛ u samego podnóża.
Powstał w 1901 r., niektóre elementy pochodza˛ z twierdzy srebrnogórskiej. Podczas przechodzenia zachować ostrożność — brak
barierek ochronnych. Za wiaduktem, już przy zielonym szlaku, miej-
91
92
A
Góry Bardzkie
sce odpoczynku i drewniana wieża z widokiem znacznie jednak ograniczonym przez korony drzew.
Idziemy teraz za znakami zielonymi, trasa˛ ścieżki dydaktycznej „Ze˛batka” utworzonej w 2002 r. z inicjatywy Kłodzkiego Towarzystwa Oświatowego i srebrnogórskiego
Centrum Turystyki Niekonwencjonalnej. Kolejne przystanki na trasie zapoznaja˛ nas
m.in. z historia˛Srebrnej Góry, atrakcjami przyrodniczymi (fauna i flora okolicy), geologicznymi (zjawisko fliszu) i architektonicznymi (wiadukty kolejowe), a także z dziejami
Kolei Sowiogórskiej.
Kolej Sowiogórska
Kolej Sowiogórska na pocz. XX w. stanowiła nie lada atrakcje˛, nie tylko ze
wzgle˛du na pie˛kne widoki, jakie można było podziwiać z okien wagonów, ale
także z powodu zastosowania ze˛batki, która wobec dużego nachylenia toru
pomagała składowi przejechać przez Przełe˛cz Srebrna˛. Było to jedyne tego
typu rozwia˛zanie na Śla˛sku.
Przed jej powstaniem we˛giel do fabryk w okolicach Dzierżoniowa dostarczano z dalekiego Górnego Śla˛ska, podczas gdy duże jego złoża, i to lepszej
jakości, znajdowały sie˛ w pobliskich kopalniach noworudzkich. Góry Sowie
stanowiły bowiem poważna˛ przeszkode˛ w transporcie we˛gla furmankami
zaprze˛żonymi w konie. Postanowiono wie˛c zbudować linie˛ kolejowa˛. Planowano mie˛dzy innymi tunel pod Przełe˛cza˛ Jugowska˛, ale z powodu ogromnych kosztów projekt upadł. W końcu poprowadzono linie˛ z Dzierżoniowa
podnóżem Gór Sowich, naste˛pnie do Srebrnej Góry i przez Przełe˛cz Srebrna˛
na druga˛ strone˛ grzbietu. Ten pomysł, choć karkołomny, okazał sie˛ znacznie
tańszy i przysta˛piono do budowy.
Prace w łatwiejszym terenie posuwały sie˛ szybko i 1 IV 1900 r. otwarto
pierwszy odcinek z Dzierżoniowa do Pieszyc Górnych; w cia˛gu tygodnia
sprzedano prawie 8000 biletów. W dniu 12 XII udekorowany odświe˛tnie
pocia˛g wtoczył sie˛ na stacje˛ w Srebrnej Górze. Teraz zacza˛ł sie˛ najtrudniejszy
etap budowy: kucie wa˛wozów, budowanie wiaduktów. Odcinek do Ścinawki
Średniej oddano do użytku dopiero 5 VIII 1902 r.
Kolej Sowiogórska nie spełniła pokładanych w niej nadziei. Wie˛kszość
transportów z we˛glem szła nadal szlakami okra˛żaja˛cymi Góry Sowie, a z samych przewozów pasażerskich nie można było utrzymać linii. Stopniowo
ograniczano kursy, a w 1931 r. zawieszono ruch na odcinku z ze˛batka˛, przerywaja˛c cia˛głość trasy. Dwa lata później rozpocze˛to demontaż torowiska na
odcinku Srebrna Góra–Srebrna Góra Twierdza, a w naste˛pnym roku na odcinku do Nowej Wsi Kłodzkiej.
Po II wojnie światowej ruch na trasie z Dzierżoniowa do Srebrnej Góry
nadal był utrzymywany, podobnie było z drugiej strony gór, na odcinku Ścinawka Średnia–Wolibórz. Ostatni pocia˛g pasażerski odjechał ze Srebrnej
Góry 22 V 1977 r., a ostatni towarowy dziesie˛ć lat później. Tory zdemontowano w połowie lat 90., a cze˛ścia˛ torowiska poprowadzono ścieżke˛ przyrodnicza˛.
Srebrna Góra – Ostróg – Donżon – Srebrna Góra
A6
1.20 / 1.05 Wiadukt Srebrnogórski (pierwotnie zwany Mostem Katarzyny).
Powstał w tym samym czasie co Żdanowski; ma nieco inna˛ architekture˛
i jest o 3 m wyższy. Również on nie ma zabezpieczeń, wie˛c przejście dostarcza silnych wrażeń. Przed wiaduktem skre˛camy w prawo (znaki zielone
i niebieskie), pocza˛tkowo ostro pod góre˛, obchodzimy dookoła Fort Ostróg
i wychodzimy na droge˛ dojazdowa˛ do niego 1.55 / 0.50 .
Fort Ostróg zbudowany został w drugim etapie prac nad twierdza˛srebrnogórska˛, w latach 1768–70. Jako jedyny leży po południowej stronie drogi prowadza˛cej na Przełe˛cz
Srebrna˛. Jego załoge˛ stanowiło ponad 300 żołnierzy, którzy mieli do swej dyspozycji
27 dział. W forcie wykuto w skale studnie˛ o głe˛b. 84 m. Fort nie jest udoste˛pniony do
zwiedzania, znajduje sie˛ tutaj ośrodek wypoczynkowy Zespołu Szkół Technicznych
z Sosnowca, kontynuuja˛cy tradycje schroniska młodzieżowego istnieja˛cego już przed
I wojna˛ światowa˛. Było to najwie˛ksze tego typu miejsce noclegowe na ówczesnych
terenach Niemiec.
Po obejrzeniu fortu wracamy do szlaków i schodzimy szosa˛ w dół. Przed
polem do paintballu od szosy odchodzi w lewo niewyraźna ścieżka przez
las, która˛ można dojść do jednej ze sztolni dawnych kopalni srebra (zima˛
jest zamykana z powodu zimuja˛cych tam nietoperzy).
2.00 / 0.45 Mała Przełe˛cz Srebrna, we˛zeł szlaków (trasy A5, B1). Miejsce to cze˛sto zwane jest błe˛dnie Przełe˛cza˛ Srebrna˛, także w przewodnikach. W rzeczywistości przełe˛cz rozdzielaja˛ca Góry Bardzkie i Sowie leży
przeszło kilometr dalej w strone˛ Nowej Rudy. Idziemy do schroniska PTTK
„Srebrna Góra”, po czym cia˛gle pod góre˛ za znakami żółtymi i czerwonymi
do Donżonu.
Budynek obecnego schroniska powstał na pocz. XX w. Jego budowe˛ wia˛że sie˛
z osoba˛ Hermanna Scherwata, prezesa Towarzystwa Sowiogórskiego i dzierżawcy
popularnej restauracji, która wówczas istniała w Donżonie. Był to wówczas pensjo-
93
94
A
Góry Bardzkie
nat dla gości z pełnym portfelem. Funkcje schroniska turystycznego zacza˛ł budynek pełnić dopiero w 1957 r., gdy przeje˛ło go PTTK. Okresowo zamykane, schronisko
przetrwało do dnia dzisiejszego i jest jednym z najpopularniejszych miejsc w regionie.
Mieści sie˛ w nim Centrum Turystyki Niekonwencjonalnej, zajmuja˛ce sie˛ propagowaniem m.in. wspinaczki, turystyki konnej i rowerowej.
2.15 / 0.35 Brama wejściowa do Donżonu (historia twierdzy
436). Wste˛p
płatny. Zwiedzaja˛cym udoste˛pniono jedynie cze˛ść pomieszczeń oraz dziedziniec i korone˛ donżonu, ska˛d rozpościeraja˛ sie˛ ciekawe panoramy. Zwiedzanie trwa ok. 40 min. Na dziedzińcu sklep z wydawnictwami i pamia˛tkami.
Po obejrzeniu twierdzy schodzimy ta˛ sama˛ droga˛ do we˛zła szlaków, po
drodze podchodza˛c jeszcze boczna˛ droga˛ asfaltowa˛ w lewo, do bram fortu
Wysoka Skała.
Fort Wysoka Skała leży na wschód od głównej cze˛ści twierdzy. Jego załoge˛ stanowiło
120 żołnierzy, a na uzbrojenie składało sie˛ 14 dział. Mieściły sie˛ tutaj także magazyny
żywności, narze˛dzi i amunicji. Dzisiaj jest to miejsce wykorzystywane do imprez
integracyjnych, a latem spotkać można na dziedzińcu fortu namioty.
2.25 / 0.20 Od we˛zła szlaków na Małej Przełe˛czy Srebrnej schodzimy do
centrum wsi szosa˛, a nie szlakiem żółtym, co pozwoli nam zobaczyć budynki
dawnych koszar przy ul. Górne Miasto.
Koszary sa˛ świadectwem historii Srebrnej Góry. Wybudowano je równolegle z twierdza˛ i stanowiły siedzibe˛ blisko 1200 żołnierzy. Oprócz budynków zachowanych do
dzisiaj istniały jeszcze podobne, ustawione poprzecznie do drogi. Wraz z wartownia˛
stanowiły pierwsza˛ linie˛ obrony podczas ataku od strony wsi. Obecnie sa˛ niemal
ruina˛ i nikt w nich nie mieszka.
Bardo – rez. „Cisy” – Mikołajów – Przeł. Srebrna
A7
Tuż za koszarami idziemy w prawo, stromo w dół ścieżka˛ skracaja˛ca˛ serpentyny szosy, do żółtego szlaku, którym do przystanku autobusowego.
2.40 / 0.00 Centrum Srebrnej Góry, przystanek PKS.
A7
Dzikimi oste˛pami Gór Bardzkich
Bardo – Różańcowa – Me˛żyk – Lisiura – rezerwaty „Cisy”
i „Cisowa Góra” – Mikołajów – Żdanów – Mała Przełe˛cz
Srebrna
Trasa dla wprawnych turystów, wioda˛ca przez mało znane atrakcje Gór
Bardzkich: forty na Me˛żyku i Lisiurze oraz dwa rezerwaty cisów. Polecana miłośnikom ciszy i spokoju na szlaku. Bez znaków, pod koniec znaki
zielone.
4.45 4.05
730 420
0.00 / 4.05 Bardo ( 291), we˛zeł szlaków. Idziemy za znakami niebieskimi
i żółtymi do rozstaju na stokach Me˛żyka zwanego także Pańska˛ Góra˛ (na
jego szczycie pozostałości fortu ziemnego) i dalej za znakami niebieskimi do
najbliższego skrzyżowania dróg (250 m), gdzie szlak skre˛ca w lewo, a my
kierujemy sie˛ prosto na zbocza Lisiury.
1.00 / 3.20 Lisiura (450 m). Na wierzchołku, położonym nieco w lewo od
drogi, kolejny fort ziemny — pozostałość po systemie fortyfikacji pruskich.
Po jego obejrzeniu idziemy nadal droga˛na północny zachód. 1.25 / 3.00 Po
prawej rezerwat „Cisy”.
Rezerwat utworzono w 1954 r. na zboczach Brzeźnickiej Góry, na powierzchni prawie
20 ha, w celu zachowania unikatowego zbiorowiska ponad 1500 cisów. Bogaty świat
roślinny reprezentuja˛ tu storczyki, buławnik mieczolistny, orlik pospolity, naparstnica
zwyczajna; wśród okazalszych gatunków jarze˛bina, jawor, wia˛z górski i wiele innych.
Cisy wyróżniaja˛ sie˛ rozłożystościa˛, nie sa˛ wysokie, ale ich wiek ocenia sie˛ nawet na
200 lat.
Drewno cisa jest twarde i trwałe, wprost wymarzone na meble i broń, zwłaszcza
łuki. Drzewa te zostały wie˛c niemal zupełnie wyte˛pione, choć już w 1423 r. Władysław
Jagiełło wydał edykt zakazuja˛cy bezmyślnego wyre˛bu cisów.
Od rezerwatu schodzimy na północ, na skraj wsi Brzeźnica, gdzie stoi dawny
dwór, obecnie dom pomocy społecznej. Asfaltem w lewo do dworu i tuż
przed jego brama˛ w prawo, wyraźna˛ droga˛ w las wraz ze znakami szlaku
rowerowego.
2.30 / 2.00 Wyraźne wypłaszczenie pomie˛dzy Małym Buczkiem a Buczkiem, granica rezerwatu „Cisowa Góra”.
Rezerwat zajmuje ponad 18 ha. Leży na zboczach Buczka, czyli Cisowej Góry, od
której przyja˛ł nazwe˛. Chroni ok. 1000 okazów cisów. W gła˛b rezerwatu można wejść
jedna˛ z dróg leśnych.
Obchodzimy rezerwat od południa i zachodu. Na jego północnym krańcu
przekraczamy potok Studew, za którym biegnie droga. Nia˛ w lewo, tra-
95
96
A
Góry Bardzkie
wersuja˛c stoki Jeleńca, a potem Łysej (szczyty po prawej), dochodzimy do
wie˛kszej drogi, która˛ w prawo do Mikołajowa.
3.00 / 1.20 Mikołajów ( 379), centrum wsi. Napotykamy szlak zielony,
którym w lewo, w kierunku Srebrnej Góry.
Mikołajów próbuje w ostatnich latach wykorzystać swoja˛ nazwe˛ i na wzór fińskiego
Rovaniemi stworzyć Centrum Świe˛tego Mikołaja. Wszystko jest jeszcze w fazie organizacyjnej, ale już działa specjalna poczta, a listy z marzeniami można adresować:
Biuro Listów do Św. Mikołaja, Mikołajów 11, 57-213 Stoszowice.
Przekraczamy płyna˛cy przez wieś potok (prawy dopływ Wełny), a naste˛pnie
Wełne˛, i za znakami zielonymi podchodzimy na skraj lasu (ciekawe odsłonie˛cie skał). Dalej na niewielkie obniżenie mie˛dzy Głownia˛ i Żdanka˛, ska˛d
w dół do asfaltowej drogi z Budzowa do Wilczej, która˛ w prawo.
Góry Bardzkie powstały podczas orogenezy waryscyjskiej, ok. 340 mln lat temu.
Wcześniej istniało tu morze, w którym żyły m.in. graptolity, zaliczane do skamieniałości przewodnich, a wie˛c takich, które pomocne sa˛ w datowaniu wieku skał.
Dobrze zachowane fragmenty dużych kolonii sprawiaja˛wrażenie malowidła na skale,
sta˛d ich nazwa (gr. graptos – zapisany, lithos – skała). Najciekawszym i najbardziej
znanym miejscem, gdzie można je zobaczyć, jest odsłonie˛ta skarpa przy szosie z Budzowa do Wilczej, a szczególnie niewielkie rumowisko u jej stóp. Można pokusić sie˛
o odłupywanie fragmentów skały tuż pod szczytem skarpy i szukanie tych ciekawych
skamieniałości w przełamanym miejscu.
3.50 / 0.40 Żdanów ( 476). Szlak przekracza szose˛, omijaja˛c centrum wsi.
Podchodzimy łagodnie do wiaduktu dawnej Kolejki Sowiogórskiej, wspinamy sie˛ na nasyp i nim dalej, jak w wycieczce A6. 4.45 / 0.00 Mała
Przełe˛cz Srebrna, we˛zeł szlaków (trasy A5, A6, B1).
A8
W bardzkich lasach
Bardo – Opolnica – Wilcze Wa˛droże – Wilcza – Słup – Wojbórz
– Czerwieńczyce
Wycieczka dla osób cenia˛cych leśne pejzaże oraz... asfaltowe drogi. Prowadzi przez zapomniane zaka˛tki Gór Bardzkich, które przed wojna˛ cieszyły sie˛ sporym zainteresowaniem, głównie ze wzgle˛du na ładne panoramy z zarośnie˛tych dziś szczytów oraz pamia˛tki historyczne zwia˛zane
z twierdza˛ srebrnogórska˛. Fragmentami wycieczka trudna orientacyjnie.
Bez znaków.
4.40
380 330
0.00 / 4.35 Bardo ( 291). Z Rynku idziemy w kierunku ul. Noworudzkiej,
która˛ w prawo nad brzeg Nysy Kłodzkiej (be˛dzie nam towarzyszyła aż do
Opolnicy).
0.30 / 4.05 Opolnica ( 397), centrum wsi. Niewielki budyneczek mieści
uje˛cie wody mineralnej. Na zewna˛trz wystaje jedynie rura, a w środku
jest pompa, która˛ trzeba samodzielnie napompować sobie wody. Z reguły
drzwiczki sa˛ otwarte, gdyby jednak była na nich kłódka, o klucz trzeba
Bardo – Opolnica –Wojbórz – Czerwieńczyce
A8
zapytać w domu obok, po drugiej stronie asfaltowej dróżki, prowadza˛cej
w góre˛.
Ze wsi wychodzimy szosa˛w kierunku Wojborza, łagodnie pod góre˛, aż do
rozdroża w pobliżu leśniczówki Wilcza. Tu szosa skre˛ca w lewo. My idziemy
prosto leśna˛ droga˛, przez Wilcze Wa˛droże, wzdłuż potoku Wilcza.
Mnogość nazw zwia˛zanych z wilkami (oprócz wspomnianych jest także Przełe˛cz Wilcza, Wilczak i Wilczy Słup) sugeruje ich liczne wyste˛powanie w przeszłości, ale w rzeczywistości nazwy te powstały na skutek niefrasobliwego spolszczenia niemieckiej
nazwy wsi Wiltsch.
Dochodzimy do drogi Wojbórz–Srebrna Góra i skre˛camy w prawo.
2.10 / 2.35 Wieś Wilcza ( 463). Na skrzyżowaniu w centrum w lewo,
wa˛ska˛ droga˛ asfaltowa˛, w góre˛ potoku Wilcza, do końca asfaltu. Tu odbijamy w lewo, obok samotnego gospodarstwa, po czym przez duża˛ ła˛ke˛
do widocznego powyżej lasu. W lesie napotykamy poprzeczna˛ droge˛, która˛
w lewo. Po kilkuset metrach droga skre˛ca w prawo, obchodza˛c wierzchołek
Słupa 667 m (na niektórych mapach — Paździora).
Słup jest jednym z najwyższych wierzchołków tej cze˛ści Gór Bardzkich. Kiedyś cel
wycieczek, dzisiaj podobnie jak cała okolica jest zapomniany. Na szczycie znajdował
sie˛ jeden z fortów ziemnych należa˛cych do zespołu twierdzy srebrnogórskiej. Zbudowany w 1790 r., miał ochraniać droge˛ ła˛cza˛ca˛ twierdze w Srebrnej Górze i Kłodzku.
Nie odegrał jednak nigdy roli militarnej. Opuszczony przez wojsko, niszczał szybko,
a dziś możemy ogla˛dać jedynie jego nikłe resztki.
3.25 / 2.00 Spod wierzchołka Słupa droga˛ na zachód, do doliny potoku
Jasienica. Tuż przed dnem doliny, po prawej, pomnik postawiony dla
upamie˛tnienia bytności w tym miejscu ksie˛cia Fryderyka Wilhelma z data˛
15 XI (rok nieczytelny). Napis na bocznym cokole mówi o zasadzonym z tej
okazji de˛bie. Przekraczamy potok i napotkana˛ droga˛ w lewo.
4.00 / 0.55 Górna cze˛ść wsi Wojbórz ( 464). Po ok. 500 m odbijamy
w prawo, pod góre˛. Na rozstaju prosto, do skraju lasu. Przekraczamy mini-grzbiecik z panorama˛ Kotliny Kłodzkiej i Masywu Śnieżnika. Ła˛kami, wyraźna˛ droga˛ gruntowa˛ do Czerwieńczyc, gdzie obok szkoły wychodzimy na
szose˛. W lewo 100 m do kościoła.
4.45 / 0.00 Czerwieńczyce (
trasa B3 do Kłodzka.
311), kościół. Zaczyna sie˛ tu nieznakowana
97