Wieś w gospodarce wiedzy, twórczości i emocji

Dzisiaj wieś potrzebuje przemyślenia na nowo zasobów, moŜliwości, kierunków
rozwoju.
Wieś w gospodarce wiedzy, twórczości i emocji
Ranek w Dehli, stolicy Indii, w jednym z parków tłum śmiejących się
do rozpuku ludzi. Niczego nie oglądają, nie ma wśród nich komika. Tak po
prostu śmieją się. Jesteśmy świadkami spotkania jednego z setek klubów
śmiechu, które zaczęły powstawać najpierw w Indiach, a potem w innych
krajach świata.
Spotkania takie zapoczątkował dr Madan Kataria. Postanowił on zrobić
szerszy uŜytek z wiedzy na temat leczniczych własności śmiechu. Skoro śmiech
powoduje wydzielanie się w organizmie hormonów szczęścia - endorfin, to
moŜe być zamiennikiem wielu leków poprawiających nastrój, lekarstwem w
depresji a nawet środkiem pomocniczym w leczeniu raka. Śmiechoterapeuci
twierdzą, Ŝe pięć do 20 minut śmiechu dziennie wystarczy, by odczuć jego
dobroczynne działania na ciało i umysł1.
Śmiechoterapia rodzi się w nowej gospodarce. Jest znakiem czasu,
przejścia od gospodarki, w której dominowały przemysł i rolnictwo do
gospodarki, którą określić moŜna jako gospodarkę wiedzy, emocji i twórczości.
Zaistnienie w takiej gospodarce wymaga zerwania ze schematami i
przyzwyczajeniami, ale takŜe odwagi wchodzenia na nowe ścieŜki, mierzenia
się z krytyką, śmiechem, niepewnością, brakiem przykładów. Kiedyś pytaliśmy,
czy juŜ ktoś coś takiego zrobił i było to podstawą do tego, Ŝeby powtarzać.
Dzisiaj, w gospodarce, która coraz bardziej przypomina Hollywood lub arenę
sportową, najbardziej liczą się ci, którzy zrobili coś pierwszy raz, pobili rekord.
Dla powtarzających jest juŜ mniej miejsca.
Klasa kreatywna
Nowa gospodarka rozwija się lepiej tam, gdzie jest więcej ludzi
naleŜących do klasy kreatywnej. Richard Florida2 zalicza do niej osoby
pracujące w zawodach związanych z nauką, twórczością artystyczną, edukacją i
rozrywką. Twierdzi on, Ŝe im wyŜszy poziom klasy kreatywnej w danym
mieście czy regionie, tym lepiej prosperuje tam gospodarka. Zarówno jej nowe
branŜe związane z wiedzą, twórczością i emocjami, jak i te naleŜące do
przemysłu. Bowiem jakość otoczenia kulturowego, obfitość miejsc kultury,
1
Więcej o tym na stronie: www.laughteryoga.org
Znaczenie klasy kreatywnej dla rozwoju miast i regionów opisuje R. Florida w ksiąŜce pt. The Rise of the
Creative Class, Z tezami Floridy moŜna się teŜ zapoznać na stronie http://www.creativeclass.org/
2
rozrywki oraz wypoczynku i wreszcie odpowiedni poziom wykształcenia i
motywacji potencjalnych pracowników przyciąga inwestorów.
Kapitał społeczny
Pośród wielu innych czynników mających wpływ na poziom rozwoju
gospodarczego wymienia się równieŜ jakość kapitału społecznego. Kapitał ten
jest większy tam, gdzie ludzie są lepiej zorganizowani i mają więcej ufności –
zarówno w stosunku do siebie nawzajem, jak i w stosunku do organów
administracji państwowej i samorządowej. Kapitał ten jest szczególnie waŜny w
czasach przemian, kiedy ludzie zmuszeni są do częstej zmiany zawodów,
przekonań i przyzwyczajeń związanych z pracą i Ŝyciem rodzinnym.
Łatwiej ryzykować, zaczynać od nowa, porywać się na nieznane w
środowisku, które akceptuje odmienność zachowań, jest twórcze i
zorganizowane, gwarantuje pomoc i oparcie w razie poraŜki. Łatwiej się
odwaŜyć między podobnie „zwariowanymi” i odwaŜnymi oraz tymi, którym
moŜna zaufać, Ŝe nie wyśmieją, nie podłoŜą nogi.
Przyciąganie kreatywnych
Przedstawiciele klasy kreatywnej nie wszędzie czują się dobrze. Skoro są
coraz bardziej poszukiwani i przyciągani3, to mogą teŜ wybierać. Co wybierają?
DuŜe atrakcyjne miasta (przykładem jest tu Nowy York, ale takŜe nasz
Wrocław), regiony znane z wydarzeń kulturalnych i sportowych, miasta
uniwersyteckie. Niektórzy z nich szukają teŜ miejsc poza miastem. Najlepiej w
ładnym krajobrazie i jednak nie za daleko od miasta4.
Czy w takiej sytuacji małe miasta i wsie, połoŜone na mniej atrakcyjnych
terenach i ze słabszą infrastrukturą techniczną, skazane są na wegetację na
uboczu nowej gospodarki i odpływ aktualnych oraz potencjalnych
przedstawicieli klasy twórczej? Wiele wskazuje na to, Ŝe tak. Barierą we
wchodzeniu do nowej gospodarki jest teŜ polityka wielu gmin, które szans
rozwojowych upatrują, jak kiedyś, w przyciąganiu inwestorów związanych z
przemysłem i ogólnie pojętą turystyką. Towarzyszy temu załoŜenie, Ŝe
problemy lokalne mogą być rozwiązane przez ingerencję z zewnątrz.
Z czego Ŝyć na wsi
Gdy na wsi coraz mniej rodzin moŜe wyŜyć z rolnictwa, pozostaje
niewiele alternatyw. Na pytanie, z czego dzisiaj Ŝyje się na wsi - mieszkańcy
wiosek z gminy Nowogard w zachodniopomorskim wymienili szybko: praca w
mieście, praca za granicą, renty, zasiłki, kradzieŜ, kłusownictwo. Na pytanie o
3
Przyciągani są jednak przewaŜnie do miejsc, w których docenia się znaczenie klasy kreatywnej. Niestety, nie
moŜna do nich zaliczyć wielu polskich gmin.
4
Wynika to np. z badań przeprowadzonych w USA, por.
http://www.nycreativeeconomy.cornell.edu/downloads/events/Recasting_Creative_Class.pdf
rolnictwo odpowiedziano – rolników jest coraz mniej, małe gospodarstwa
upadają, szanse mają tylko więksi. Na pytanie o pomysły na biznes, który
moŜna dzisiaj i w przyszłości prowadzić na wsi odpowiedziano: agroturystyka,
drobna przedsiębiorczość, biopaliwa, rolnictwo ekologiczne. I zaraz potem
dodano „na agroturystykę stać tylko niektórych i najczęściej są to osoby, którym
jako tako się powodzi albo przeprowadzili się na wieś z miasta”.
Podobny repertuar moŜliwości rozwoju wsi powtarza się w wielu
publikacjach na ten temat i w strategiach rozwoju gmin.
Nowa wieś powstaje w głowie
Na kongresie ”Nowa wieś”, który odbył się we wrześniu 2000 roku w
Konstancji5, delegaci z jedenastu krajów europejskich, po dyskusji o wsi w XXI
wieku, przyjęli deklarację pn. „Nowa wieś powstaje w głowie”. Dając tym do
zrozumienia, Ŝe wieś potrzebuje przede wszystkim nowych idei, nowego profilu,
nowego pomysłu na swoje miejsce w gospodarce globalnej i następującej po
rolnictwie i przemyśle erze gospodarki opartej na wiedzy. Uczestnicy
konferencji zgodzili się, Ŝe w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości
polityka rozwoju obszarów wiejskich powinna zmierzać do tego, Ŝeby były one
regionami „uczącymi się”, poniewaŜ „nowa wieś powstaje w głowie” ze świeŜej
myśli, z idei, których tworzenie wymaga szukania, dociekania, uczenia się,
poszerzania wyobraźni.
Wieś potrzebuje dzisiaj tego, co w biznesie określa się jako rethinking,
czyli przemyślenia na nowo zasobów, moŜliwości, kierunków rozwoju.
Dotyczy to całej wsi, jak i jej pojedynczych mieszkańców. Jak do rozwoju wsi
wykorzystać świetlicę, szkołę, park, miejsce po Ŝwirowni? Co robić w
gospodarstwie z pustą oborą i stodołą, gdy nie ma juŜ hodowli? Jak wykorzystać
inaczej podwórko, łąkę, sad? Jak na nowo wykorzystać wiedzę i doświadczenie
rolników?
Na te pytania są juŜ na szczęście odpowiedzi. Jest wielu rolników, którzy
nie ograniczając się do podstawowych zajęć związanych z uprawą roli i
hodowlą próbują znaleźć swoje miejsce w gospodarce wiedzy, emocji i
twórczości. Najczęściej spotykanym rozwiązaniem jest agroturystyka, do
rzadszych naleŜy prowadzenie gospodarstwa edukacyjnego. Gospodarstwa takie
powstają od kilku lat w Niemczech, Szwajcarii i Austrii, ale takŜe w Polsce.
Sześć z nich, które są jednocześnie gospodarstwami ekologicznymi, wydało
wspólny folder pn. „Gospodarstwa ekologiczne miejscem edukacji”. Nauka w
tych gospodarstwach jest wspomagana zestawem siedmiu podręczników pod
wspólna nazwą „O czym śpiewają skowronki?”
5
Por. http://www.wannweil.de/Wannweil_2001/internet-fuer-alle/mediendorf/konstanzer_erklaerung.htm
Ciekawym przykładem podejmowania przez mieszkańców wsi
działalności edukacyjnej jest współpraca szkół podstawowych ze wsi
połoŜonych nad Biebrzą z miejscowymi rolnikami. W jej efekcie powstała
wspólna oferta "Zielone szkoły" na biebrzańskim szlaku6.
Gospodarstwa oŜywają teŜ na nowo dzięki pasjom i zainteresowaniem ich
właścicieli takich jak np. twórca ludowy Marian Murek ze wsi Górsko, który
zamienił duŜy kurnik na galerię rzeźb ptaków Ŝyjących na terenie Przemęckiego
Parku Krajobrazowego. Ściany galerii pokrywają widoki lasów i jezior okolic
Górska, a zwiedzaniu towarzyszą nagrania ptasich śpiewów i szumu strumyka.
W wielu dawnych PGR ich nowi uŜytkownicy zaprzestali hodowli.
Dawne obory, stajnie i stodoły stoją teraz puste. Niestety, wiele z nich zostało
juŜ rozebranych, bo nie było pomysłu, co z nimi zrobić. W ten sposób z
krajobrazu wsi ginie architektura dawnych folwarków często o wartości
zabytkowej. Podobny los miał teŜ spotkać zabudowania gospodarstwa z
Podgórek w zachodniopomorskim. Na szczęście wymyślono, Ŝe staną się one
częścią krainy baśni i rowerów. Dzięki wsparciu Programu Małych Grantów
Globalnej Ochrony Środowiska UNDP udało się zamienić część dawnej obory
w miejsce do zajęć artystycznych oraz szkoleń i spotkań związanych z
rowerami.
Helmut Eiselsberger specjalista od marketingu produktów rolniczych,
pracujący w Górnoaustriackiej Izbie Rolnej, pomaga rolnikom sprzedawać
ziemniaki, zboŜe, warzywa, owoce i miód zapraszając na wieś zorganizowane
grupy klientów, aby bawić się z nimi w teatr. Dzięki temu oferując najpierw
rozrywkę i przygodę stwarza atmosferę, w której duŜo lepiej i droŜej sprzedają
się towary oferowane przez rolników.
Wioski tematyczne
Trudno zaczynać nowe przedsięwzięcia na wsi w pojedynkę. Na
przeszkodzie stoi brak finansów, strach przed ośmieszeniem się, obawa przed
poraŜką, brak pomysłów. Trudno teŜ samemu przyciągnąć klienta. Stąd tak
niewielu, którzy decydują się na rewolucyjne zmiany. Jednym ze sposobów na
te problemy jest tworzenie wioski tematycznej. Jest to wioska, która ma
wspólny pomysł na rozwój. Wokół tego pomysłu powstają indywidualne
sposoby na zarabianie.
Na podstawie badań pierwszych austriackich wsi tematycznych
stwierdzono, Ŝe wieś specjalizująca się w jakiejś dziedzinie, w porównaniu ze
zwykłymi wsiami, odnosi większe sukcesy na wielu polach. Jej mieszkańcy są
6
Por. http://www.downaryszp.webpark.pl/zielona.html
bardziej zgodni, chętniej współpracują ze sobą i mają więcej optymizmu.
Posiadanie wspólnego celu mobilizuje i podtrzymuje energię grup i jednostek.
Znalezienie tematu rozwojowego pozwala skoncentrować się na tym, co
najbardziej istotne. Dobry temat rozwojowy jest dla wsi tym, czym dla firmy
unikalna oferta sprzedaŜy.
Wieś tematyczna róŜni się od dotychczasowych sposobów
specjalizowania się wsi tym, Ŝe jej specjalizacja jest dopasowana do gospodarki
opartej na wiedzy, emocjach i twórczości oraz powstaje w oparciu o nowe
czynniki rozwoju, najczęściej natury niematerialnej i emocjonalnej. Temat
rozwojowy wsi nie jest dziełem przypadku - pracuje się nad nim systematycznie,
stosując róŜnorodne metody generowania pomysłów.
Europejskie wsie tematyczne zaczęły powstawać po 1990 roku w ramach
programu Unii Europejskiej - „Leader”. Ich tworzenie związane było z
poprawianiem pozycji konkurencyjnej obszarów wiejskich, na których upadły
dotychczasowe sposoby gospodarowania. Regiony, które nie były do tej pory
znane, uzyskały rozgłos i nowe źródła dochodów dzięki znalezieniu czegoś
specjalnego, czegoś, z czym moŜna się pokazać światu.
Koncepcja wsi tematycznych jest zbieŜna z takimi metodami rozwoju
regionalnego, jak np. program japońskiej prowincji Oita „Jedna wieś, jeden
produkt” oraz tworzenie tras i krain tematycznych. Najwięcej wsi tematycznych
jest dzisiaj w Dolnej Austrii.
Jedną z pierwszych polskich wiosek tematycznych jest wioska hobbitów
w Sierakowie Sławieńskim. Inspiracją do jej utworzenia był krajobraz
przypominający krainę Shire opisywaną w prozie J. R. R. Tolkiena.
Doświadczenia zebrane przy tworzeniu tej wioski są obecnie wykorzystywane
przez Partnerstwo na rzecz rozwoju „Razem”, które działa w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej Equal. Celem Partnerstwa jest utworzenie zespołu pięciu wsi
tematycznych7. Utworzenie zespołu wsi posłuŜy do wzmocnienia ich oferty i jej
lepszej promocji.
Forum dyskusyjne
Wprowadzanie wsi do nowej gospodarki nie jest łatwe. Przeszkadza w
tym tradycyjne myślenie o sposobach na zarabianie, ale takŜe niekiedy opór
ludzi, którym w obecnej sytuacji znośnie się powodzi. Nowe moŜe zagrozić ich
pozycji. Nowe jest teŜ niepewne. Co będzie, jak się nie uda? Lepiej więc robić
to, co sprawdzone, pewne. Gospodarstwa edukacyjne i wioski tematyczne nie są
sposobem na szybki i łatwy zarobek. Stąd, w obecnej sytuacji, wielu
7
Więcej o tym na: www.wioskitematyczne.org.pl
mieszkańców wsi woli wyjechać do pracy za granicę niŜ angaŜować się w coś,
co wymaga uczenia się i stopniowego dochodzenia do sukcesu. Stąd tak waŜne
jest wspieranie wsi w jej przemianach oraz szukanie sposobów na czynienie jej
atrakcyjną dla jej mieszkańców, ale takŜe dla przybyszów z miast, w tym
szczególnie dla przedstawicieli klasy kreatywnej, wśród których mogą się
znajdować promotorzy oraz inwestorzy gospodarki wiedzy, twórczości i emocji.
Problemy dotyczące miejsca wsi w nowej gospodarce zostały tu ledwo
zaznaczone. Wymagają one dalszego zgłębiania i szukania rozwiązań.
Zainteresowanych tymi zagadnieniami zapraszamy do dyskusji na forum, które
zostało niedawno uruchomione na stronie www.wioskitematyczne.org.pl.
Wacław Idziak
Autor jest koordynatorem współpracy ponadnarodowej i krajowej projektu
Partnerstwo na rzecz rozwoju „Razem”.