Spis treści

Spis treści
Wykaz ważniejszych skrótów
Glosariusz
Wstęp
.:
Rozdział 1
Prawno-historyczny i prawno-filozoficzny
rozwój wolności sumienia i religii
20
22
24
32
A. Rozwój prawno-historyczny wolności sumienia i religii. 32
1.
1)
a)
b)
2)
a)
b)
c)
d)
3)
a)
b)
c)
d)
e)
4)
5)
Pojęcie sumienia i religii w starożytności
Sumienie, religia i struktura społeczeństwa
w starożytnym Egipcie
Sumienie a struktura biologiczna jednostki
Sumienie a struktura społeczna i państwowa
Rozumienie sumienia i religii w greckim Polis
Syneidesis, jako wyraz sumienia politycznego
Moralność i polityka w strukturze Polis
Rozumienie pojęcia sumienia a wolność myśli i ducha
w poglądach stoików
Sumienie, jako decyzja pomiędzy dobrem a złem
w greckiej i rzymskiej filozofii antycznej
Poglądy na sumienie i religię w starożytnym Rzymie
Struktura społeczna a familia i pater familias
Konieczność tolerancji religijnej
Położenie chrześcijan
Ograniczenia praw innowierców
Położenie wyznawców judaizmu
Jedność władzy państwowej i kościelnej Bizancjum
Podsumowanie
32
32
32
33
34
34
35
36
37
39
39
40
40
41
42
43
44
5
http://d-nb.info/1033137901
II. Jedność polityki i religii w epoce Średniowiecza
46
1) Wpływ filozofii antycznej na poglądy filozofów
Średniowiecza. Prawo natury w rozumieniu filozofii
średniowiecznej, pojęcie religii i sumienia w nauce
prawa natury
46
a) Wprowadzenie
46
b) Podłoże filozoficzne epoki na przykładzie decyzji
między dobrem a złem według Tomasza z Akwinu
47
i. Sumienie jako poczucie odpowiedzialności
„47
ii. Konkretyzacja praw boskich w porządku ziemskim
48
iii. Obowiązek posłuszeństwa wobec nakazów kościoła
49
c) Prawo natury jako podstawa dla działania ustawodawcy 49
d) Prawo natury a prawa ziemskie
50
e) Prawo natury - natura państwa - prawo a państwo
51
2) Wolność religijna jako prawo kolektywne
53
a) Położenie wyznawców odłamów religijnych
53
b) Pierwsze próby reform w kościele; ruch husycki
53
3) Podsumowanie
54
III. Wolność sumienia i religii w okresie Reformacji
1) Podłoże filozoficzne rozwoju wolności sumienia i religii..
a) Uwagi ogólne
b) Sumienie, jako instacja karna według poglądów Lutra
i. Nakaz powinności i porządek boski
ii. Prywatność praktyk religijnych i odmowa służby
wojskowej; sumienie jako instancja karna
iii. Istota boska jako instancja karna
c) Kontynuacja myśli Lutra w poglądach Filipa
Malanchtona - władza religijna jako nakaz
posłuszeństwa wobec nakazów boskich a władza
państwowa
2) Wpływ myśli reformatorskiej na rozwój wydarzeń
i rozwój polityki na terenie Niemiec: postanowienia
Pokoju Augsburskiego...
a) Prawo księcia do decydowania o sprawach religii
swoich poddanych
b) Prymat kościoła luterańskiego i wykluczenie innych
wyznań protestanckich
6
55
55
55
56
56
57
58
58
60
60
61
c)
3)
4)
5)
6)
7)
a)
b)
i.
ii.
iii.
iv.
v.
c)
d)
i.
ii.
e)
f)
g)
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
lus emigrandi - emigracja ze względu na wyznanie
oraz indywidualne prawo jednostki do własnej religii— .61
Wpływ Reformacji na rozwój aktów prawnych na
terenie Francji: Edykt z Nantes
62
Wolność religii w Niederlandach Postanowienia Unii
Utrechckiej...
63
Tolerancja religijna w Polsce...
64
Wolność sumienia i wyznania a sekularyzacja
władzy państwowej
64
Rozwój wolności sumienia i religii na terenie Anglii
65
Podłoże polityczne.
65
Tomasz Morus a poglądy na swobodę sumienia na
tle politycznego konfliktu z państwem;
67
Powstanie konfliktu z królem
67
Równouprawnienie poglądów religijnych
68
Postulat religii minimalnej i wolność obrządków;
religia a ateizm (stosunek do ateistów)
69
Rola religii
71
Podsumowanie
71
Reakcja polityki państwowej na ruchy reformatorskie
i katolickie po śmierci Henryka VIII
72
Relacja między państwem a religią w angielskiej myśli
filozoficznej
—
73
Wiedza boska i wiedza naturalna według Francisa Bacona 73
Porządek ziemski w poglądach Hobbes'a
74
Wydarzenia polityczne w Anglii w wieku XVII
76
Prawo natury jako wyznacznik dla ustawodawcy
- Locke i Blackstone
79
John Locke i jego dzieła Letters Concerning Toleration
(Listy o tolerancji) (1689)
80
Postulat zakazu ingerencji państwa w sprawy religii
obywateli
- 80
Postulat prawa do wyboru religii...
—
80
Postulat zakazu ograniczania praw ze względów
religijnych
81
Postulat zakazu przymusu do praktyk religijnych
82
Nakaz tolerancji, jako dobra najwyższego
82
Brak tolerancji wobec ateistów i katolików
84
7
vii. Podsumowanie
8) Podsumowanie
IV. Wolność sumienia i religii w Europie w XVII
i XVIII wieku
1) Duch i materia, jako substancje rządzące światem;
nakaz rozsądku - Baruch de Spinoza
2) Wydarzenia w Niderlandach: postanowienia Synodu
z Dort i cofnięcie praw dla arian
_
3) Francja - odwrót od tolerancji i wzmocnienie
katolicyzmu
4) Inne regulacje epoki; postanowienia Pokoju
Westfalskiego
85
85
87
87
91
92
94
V. Wolność sumienia i religii w epoce przemian
zapoczątkowanych przez epokę Oświecenia
96
1) Proces wykształcenia wolności sumienia i religii
w okresie powstawania Stanów Zjednoczonych
Ameryki
96
a) Konstytucje poszczególnych kolonii powstających
Stanów Zjednoczonych Ameryki
96
b) Spory na tle powstania postanowień prawnych
Deklaracji Niepodległości i Pierwszej Poprawki
100
2) Wpływ Rewolucji Francuskiej na rozumienie pojęć
sumienia i religii
103
a) Sytuacja polityczna
103
b) Wpływ Rewolucji Francuskiej na pojmowanie praw
natury
103
c) Wpływy Rewolucji Francuskiej i idei Oświecenia
Pojęcie religii, moralności i sumienia przez Rousseau
105
i. Odróżnienie dobra i zła, amour de soi i amour propre. 106
ii. Rola religii w życiu jednostki
107
iii. Państwo a religia
107
d) Podsumowanie
108
3) Przemiany polityczne wprowadzone w wyniku
Rewolucji Francuskiej
109
8
4) Regulacje prawne Fryderyka II na terenie Niemiec;
Landrecht Pruski (Allgemeine Preussische
Landrecht, ALR)
a) Zakaz religii sprzecznej z interesami państwa
b) Ochrona prywatnych przekonań i prawo „pana domu"
do zarządzenia obrządku religijnego.
c) Obowiązki jednostki wobec państwa, brak prawa do
zachowania milczenia w sprawach religii
d) Wolność sumienia i religii w Landrechcie - uwagi
końcowe
5) Aspekty rozumu, sumienia i religii w filozofii XVIII
wieku
a) Rozum jako wartość podstawowa w wyrokowaniu
przez jednostkę według Kanta
b) Sumienie a jednostka; poczucie sumienia i moralności
według Kanta
c) Hegel - sumienie, jako wyraz dobra Sumienie, jako
katalog nakazów i obowiązków
6) Powstanie Związku Reńskiego oraz Związku
Niemieckiego. Postanowienia na temat wolności religii
w Niemczech XIX wieku
7) Sekularyzacja we Francji w XIX wieku
8) Protestantyzm w Austrii i represje XVIII wieku
9) Regulacje prawne w Niemczech XIX wieku
a) Konstytucja paulińska; Paulkircherverfassung
b) Sekularyzacja postanowień prawnych w Niemczech
10) Rozumienie religii i sumienia przez intelektualistów
XIX wieku
a) Sumienie i społeczność w rozumieniu Nietzsche'go
i. Jednostka w obliczu religii
ii. Jednostka i jej sumienie
iii. Pozycja jednostki wobec religii i wolności sumienia
iv. Uwarunkowanie historyczne jednostki
v. Wynik ostateczny
b) Etyczny i prawny nakaz sumienia według Freuda
i. Świadomość i jej odczuwanie
ii. Odczucia religijne jednostki i wpływ na jej psychikę
11) Podsumowanie
III
III
112
113
114
116
116
118
119
121
124
125
125
125
127
129
129
129
130
132
132
133
134
134
135
136
9
VI. Regulacja prawna wolności sumienia i religii
w XX wieku
138
1) Rozdział kościoła od państwa we Francji w XX wieku
138
2) Konstytucja Weimarska (Weimarer Verfassung)
139
a) Ciągłość tradycji pruskich
139
b) Wolność religijna w okresie narodowego socjalizmu
140
3) Wolność religii i sumienia a dominacja przekonań
katolickich w Austrii
141
4) Wolność religii i sumienia w Europie okresie
międzywojennym i po 1 Wojnie Światowej
142
5) Prawa natury a pozycja kościoła
143
6) Podsumowanie
....143
VII. Rozwój historyczny wolności religii, wyznania i
sumienia - podsumowanie
144
Rozdział II.
Wolność sumienia, wyznania i religii
w doktrynie prawa
149
1.
1)
2)
a)
b)
3)
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
Pojęcia „religia", „wyznanie" oraz „sumienie"
Uwagi ogólne
Pojęcie terminów „religia" i „wyznanie"
Etymologia pojęć „religia" i „wyznanie"
Naukowa i prawna definicja pojęcia religii
Pojęcie sumienia
Etymologia terminu „sumienie"
Współczesne definicje pojęcia sumienia
Pojęcie sumienia z punktu widzenia filozofii
Historyczny wymiar pojęcia sumienia...
Pojęcie sumienia z punktu widzenia socjologii
Pojęcie sumienia z punktu widzenia psychologii
Wolność sumienia a decyzje o naturze politycznej oraz
podejmowane w ramach wykonywanego zawodu
h) Pojęcie sumienia z punktu widzenia doktryny prawa podsumowanie
10
149
149
149
149
150
152
152
154
155
156
158
158
159
160
II. Dyskuje na temat wolności wyznania, wiary i religii
w doktrynie prawa niemieckiego
1) Wolność wyznania
2) Wolność wiary
3) Wolność wyznania a wolność religii
4) Rozgraniczenie wolności religii od wolności sumienia
163
163
163
164
166
III. Wolność sumienia w doktrynie prawa niemieckiego
168
1) Rozgraniczenie pojęcia wolności sumienia od pojęć
wolności religii i wolności wyznania
168
a) Wprowadzenie - tło historyczne
168
b) Pojęcie sumienia - integralna część osobowości
169
c) Powaga decyzji sumienia
171
d) Decyzja na temat dobra i zła
173
e) forum internum a forum externum
174
f) Podsumowanie - decyzje sumienia w prawie
niemieckim - definicja pojęcia sumienia
—175
Rozdział 111.
Regulacje prawne wolności sumienia wyznania i religii
Regulacja wolności sumienia, wyznania i religii w
aktach międzynarodowych.....
1) Regulacja wolności sumienia i wyznania w aktach
prawa międzynarodowego publicznego
2) Formy ochrony wolności sumienia. Definicja wolności
sumienia w międzynarodowych aktach prawnych
3) Definicja pojęć „religia" i „światopogląd"
178
I.
II. Regulacja Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
i Podstawowych Wartości
1) Uwagi ogólne
2) Zasady prawne wynikające z Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka
3) Formy ochrony prawnej—
4) Zakaz indoktrynacji
178
178
181
182
183
-183
185
185
186
11
5)
Zakaz stosowania przymusu i ochrona wolności
sumienia w pojęciu Konwencji
6) Prawo do posiadania religii i jej praktykowania
7) Prawo do przekonywania w sprawach religijnych
8) Prawo do zmiany religii lub światopoglądu
111. Regulacja prawna wolności sumienia w prawie
europejskim
1) Postanowienia Traktatu Amsterdamskiego
2) Karta Praw Podstawowych; Nicea 2000
3) Postanowienia prawne Traktatu Konstytucyjnego
Unii Europejskiej
4) Zasada nieingerencji w prawo krajowe państw
Unii Europejskiej
5) Szczegółowe regulacje prawne w Unii Europejskiej
Rodział IV.
Wolność sumienia a ustawodawstwo krajowe
1)
a)
b)
i.
ii.
c)
d)
2)
12
Regulacja prawna wolności sumienia i religii w
Stanach Zjednoczonych
Uwagi ogólne
Wykładnia Pierwszej Poprawki do Konstytucji Stanów
Zjednoczonych
Zakaz kościoła państwowego
Zakaz wpływu na wykonywanie praktyk religijnych
w drodze ustawy - wolność do wykonywania praktyk
religijnych
Znaczenie Czternastej Poprawki do Konstytucji Stanów
Zjednoczonych - zakaz dyskryminacji ze względów
religijnych
Zakres regulacji prawnej na temat wolności religii
w Stanach Zjednoczonych - elementy ochrony
Regulacja wolności sumienia i wyznania w
ustawodawstwie niemieckim
187
188
189
189
190
190
190
191
193
193
196
196
196
197
197
198
199
200
201
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
i.
ii)
2)
3)
a)
b)
c)
d)
Zakres przedmiotowy regulacji prawnej; wolność
wyznania, sumienia i wolnego wyboru przekonania
religijnego i światopoglądowego
201
Doktryna prawa niemieckiego wobec wolności
wyznania i sumienia
203
Zakres wolności religii
. 204
Ochrona przekonań, jako zamkniętego systemu
wartości
205
Ochrona wolności sumienia
207
Wolność do decyzji na temat przynależności do
kościoła lub związku wyznaniowego lub braku takiej
przynależności
208
Prawo do milczenia w sprawach religii i światopoglądu.209
Wolność praktykowania i przekonywania do swojej
wiary
211
Negatywny wymiar praktykowania religii
..213
Nakazy zachowania wynikające z przekonań religii lub
sumienia
215
Ograniczenia wynikające z Ustawy Zasadniczej
216
Generalne ramy ograniczeń wynikających z Ustawy
Zasadniczej
216
Regulacja szczególna; zakres ochrony zwierząt
217
Prawa rodziców do wychowywania religijnego swoich
dzieci
219
Wzajemne stosunki państwa i związków religijnych
221
Zakaz kościoła państwowego lub religii
uprzywilejowanej w państwie (keine Staatskirche)
221
Nakaz neutralności ze strony państwa
222
Prawo do zrzeszania się w związkach religijnych
223
Ograniczenia dotyczące związków wyznaniowych
225
VII. Podsumowanie
227
13
Rodział V.
Wolność religii i sumienia w orzecznictwie - wybrane
zagadnienia
...230
I.
Wprowadzenie
II.
1)
2)
3)
Wolność sumienia i religii a regulacja prawa pracy
231
Zasada zachowania umów według prawa niemieckiego.......23i
Przeciwdziałanie dyskryminacji w prawie amerykańskim232
Szczegółowa regulacja w prawie niemieckim i
amerykańskim
233
Święta religijne a prawo pracy
233
Uwagi ogólne
233
Kryteria przyjęte przez orzecznictwo niemieckie
234
Zastosowanie kryteriów w praktyce - uwagi ogólne
235
Uwagi ogólne
235
Kryterium przestrzegania interesu zakładu pracy
235
Szczególna regulacja prawna dotycząca urzędników
państwowych w prawie niemieckim.....
.237
Kryteria przyjęte przez prawo amerykańskie postanowienia ogólne
238
Wykładnia poszczególnych postanowień
239
Przesłanka „rozsądnych granic" - „reasonable
accommodation"
239
Konflikt na tle wolności religii i sumienia
240
Przesłanka poważnych trudności - undue hardship
241
Dyskryminacja i „molestowanie" (nękanie) na tle
religijnym „Religious Harassment"......
242
Granica pomiędzy dozwolonym przekonywanie do
swojej wiarym a „molestowaniem" religijnym w miejscu
pracy
.......244
Przykłady z orzecznictwa: wolność sumienia i religii w
miejscu pracy - odmowa wykonania obowiązków przez
pracownika ze względu na wolność sumienia i religii
245
Poglądy na temat aborcji w miejscu pracy
245
a)
i.
ii.
b)
i.
ii.
iii.
c)
d)
i)
ii)
iii)
iv)
v)
4)
a)
14
230
b) Problem "molestowania" (nękania) w miejscu pracy i
nakaz tolerancji w miejscu pracy - konflikt na tle
poglądów religijnych pracownika a postępowanie
pracodawcy
248
c) Poglądy polityczne pracownika w miejscu pracy a
konflikt sumienia - prawo pracy o ochrona wolności
sumienia ze względu na światopoglądy pacyfistyczne kryterium zachowania normalnego toku pracy
253
e) Obowiązki pracownicze a religijne dni świąteczne
257
f) Naruszenie wykonywania obowiązków pracowniczych
ze względów religijnych a prawo do korzystania z
uprawnień dla bezrobotnych
259
g) Prawo pracownika do przerwy w pracy z powodu religii
a obowiązki pracownicze w miejscu pracy
268
5) Ochrona wolności sumienia i wyznania w miejscu pracy
w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka
271
6) Podsumowanie
273
II. Obecność symboli religijnych - krzyż w miejscach
publicznych i szkole publicznej
1) Krzyż w publicznej szkole niemieckiej; sprawa
„Krucyfix"
2) Krzyż w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka
3) Krzyż w innych miejscach publicznych
4) Szkoła a symbole religijne w prawie amerykańskim
5) Uwagi końcowe
274
274
279
284
285
287
III. Praktyka religijna a konflikty na tle przekonań
światopoglądowych i religijnych w placówkach
oświatowych - lekcja etyki i religii w szkole publicznej .....289
1) Regulacja prawna w prawie krajowym
289
2) Lekcje religii w szkole amerykańskiej
290
3) Nakaz neutralności w prawie niemieckim
--293
4) Nakaz neutralności i zakaz dyskryminacji w orzeczeniu
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
294
5) Uwagi końcowe
300
15
IV. Przekonywanie do swojej wiary w szkole publicznej
1) Modlitwa w szkole a nakaz neutralności w prawie
niemieckim
2) Nakaz neutralności jako zachowanie „ściany separacji"
w prawie amerykańskim; modlitwa w szkole jako
rozpoczęcie codziennych zajęć w szkole
3) Przekonywanie do swojej wiary w formie cytowania
z pism wyznaniowych
V. Przekonywanie do swojej wiary w szkole publicznej:
treść programów szkolnych a wolność sumienia i
wyznania; tzw. „Małpie procesy"
301
301
303
305
306
VI. Świecki charakter szkoły publicznej a nakaz
neutralności
- - 3 H
1) Personel szkolny w amerykańskiej szkole publicznej
a wykonywanie obowiązków o charakterze religijnym 314
2) Nakaz neutralności ze strony państwa a dyskryminacja
na tle religijnym w formie odmowy udzielenia pomocy
finansowej
315
3) Nakaz neutralności a dyskryminacja na tle religijnym
ze względu na naruszenie prawa do praktyk religijnych.....316
4) Neutralność szkoły a dyskryminacja na tle religijnym
z powodu przekonywania do swojej wiary
317
5) Nakaz neutralności a dyskryminacja na tle religijnym
ze względu na finansowanie celów o charakterze
religijnym w szkole publicznej
„...321
6) Nakaz neutralności a wzajemna relacja kościół państwo; Lemon test
326
VII. Symbole państwowe - salutowanie i składanie
przysięgi na wierność fladze lub państwu a nakaz
neutralności
329
1)
Oddawanie hołdu w prawie amerykańskim
329
2)
Oddawanie hołdu wobec symboli państwowych oraz
przysięga w prawie niemieckim
333
3)
Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka na temat przysięg
334
16
VIII. Wolność do manifestowania przekonań religijnych
a ubiór o charakterze religijnym....
336
1)
Tło socjalne spraw - wprowadzenie
336
2)
Chusty w szkołach publicznych noszonych przez
personel szkolny - sprawa Ludin
338
3)
Ubiór religijny uczniów (Burkini)
—343
4)
Ubranie o charakterze religijnym w orzecznictwie
sądów krajowych oraz w orzecznictwie Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka; wolność manifestowania
własnych przekonań
345
5)
Uwagi końcowe; dopuszczalność stroju o charakterze
wyznaniowym
348
IX.
1)
2)
X.
1)
2)
3)
a)
b)
XI.
Zakres ochrony praktyk religijnych
349
Praktyki religijne w formie zwoływania do modlitwy regulacja aktów prawnych w Niemczech
349
Meczety i zawołanie do modlitwy w orzecznictwie
sądów niemieckich
350
Ograniczenia wolności sumienia i religii; wolność
praktykowania a tolerancja państwa wobec nakazów
religijnych związków wyznaniowych
—351
Wolność sumienia i religii a wielożeństwo
351
Ograniczenia wolności sumienia i religii a nakazy
religijne związane z żywnością
354
Ograniczenia zakresu wolności przekonywania do
swojej wiary a ochrona porządku publicznego
—355
Spory o wolność przekonywania do swojej wiary w
prawie amerykańskim
355
Przekonywanie do swojej wiary a ochrona porządku
publicznego w orzecznictwie Trybunału Praw
Człowieka
-357
Wolność do uzewnętrzniania własnych przekonań
a ograniczenia wolności religii i sumienia w
orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka
—
360
17
Xli. Ograniczenia wolność przekonywania do swojej
wiary i do jej uzewnętrzniania a ochrona poglądów
pacyfistycznych
361
XIII. Ograniczenia wolności sumienia a ochrona zdrowia 363
1)
Odmowa podjęcia leczenia ze względów
wyznaniowych
363
a)
Odmowa leczenia w orzecznictwie sądów
amerykańskich
—363
b)
Odmowa leczenia w orzecznictwie niemieckim
364
c)
Elementy wspólne w orzecznictwie...
365
d)
Podsumowanie
366
2)
Ochrona prawa do religii i sumienia a przerywanie
ciąży
366
XIV. Nakaz zachowania neutralności światopoglądowej
w wojsku
1)
Przesłanki odmowy służby wojskowej
2)
Odmowa służby wojskowej przez żołnierza czynnej
armii ze względów sumienia
3)
Przekonywanie do swojej wiary w armii
368
368
369
369
XV. Poglądy polityczne i prawa polityków do działania
zgodnego z własnym sumieniem - zakaz
przekonywania do swojej wiary
372
XVI. Odmowa zapłaty podatków ze wględów sumienia
374
XVII. Obowiązek do ułatwienia praktykowania religii
376
XVIII. Podsumowanie
377
Wnioski końcowe
Bibliografia
Piśmiennictwo
Leksykony
Ważniejsze dokumenty.
Orzecznictwo
386
390
390
401
403
405
18