dawne lasy prywatne

Leszek Sławomir Pręcikowski
DAWNE LASY PRYWATNE
Poświęcę teraz nieco miejsca dawnym lasom prywatnym w Polsce, jako że temat ten dziś
jest niemal całkiem zapomniany...
U Słowian pierwotnie cała ziemia – a więc i lasy – była traktowana jako dobro wspólne
wspólnoty plemiennej, z której swobodnie korzystali jej członkowie. W czasach późniejszych
w wyniku rozwoju stosunków gospodarczych i zawłaszczenia dóbr przez możnych oraz
ewoluowania owej wspólnoty w kierunku społeczności o charakterze feudalnym pojawiła się
indywidualna własność dóbr. Lasy traktowano jednak nadal w znacznej mierze jako dobro
wspólne. W Polsce za panowania Piastów, którym udało się pokonać panów plemiennych i
zawłaszczyć plemienne „opola”, całe państwo, także dobra ziemskie i lasy, poczęto traktować
jako własność monarszą. Władca miał prawo rozporządzania wszelkimi dobrami z prawem
pociągania swych poddanych do danin, posług, służby wojskowej itd.; cały kraj stał się jedną
wielką królewszczyzną (domeną rodu panującego).
Sytuacja taka nie trwała jednak długo. Jako pierwszy wyłom w tych stosunkach uczynił
Kościół, który wymusił na władcy nietykalność swych dóbr i uzyskał liczne przywileje i
zwolnienia podatkowe. Tak powstała potężna kategoria dóbr duchownych (w tym lasów
duchownych i zakonnych), zwolnionych z podatków i służby wojskowej – co wydatnie
osłabiło zdolność obronną ówczesnego państwa polskiego. Piastowie jako władcy „rozrzutni”
lekką ręką pozbyli się swej domeny, rozdając królewszczyzny tzw. „dobrze zasłużonym”,
m.in. za służbę wojskową. Szlachta polska obdarzona została ponadto licznymi przywilejami,
które ograniczały jej powinności wobec kraju z nadanych ziem i oddały chłopa w niewolę
panu. Poczęła się tworzyć dziedziczna własność ziemska (w tym leśna) – tzw. dobra
dominialne, które niebawem znacznie przerosły dobra należące do władcy.
Zgoła odmienne stosunki własnościowe w chwili zawarcia unii polsko-litewskiej (1385)
panowały na Litwie. Jagiellonowie zdołali zachować jeszcze znaczny zasób dóbr ziemskich, z
czego istotny odsetek stanowiły rozległe puszcze królewskie, potężne zwłaszcza na obszarze
Białej, Czarnej i Czerwonej Rusi. Puszcze owe podporządkowano wówczas gospodarce
łowieckiej, która była główną obok pozysku drewna dawną formą „przemysłu leśnego”.
Proces zmniejszania się własności należącej do króla postępował jednak nadal,
przyczyną były kolejne nadania, jak i zawłaszczanie królewszczyzn przez magnaterię. W
drugiej połowie XVIII wieku już blisko 80% własności ziemskiej Rzeczpospolitej stanowiły
różnego rodzaju dobra niepubliczne (w tym prywatne).
W Królestwie Polskim (Kongresówce) lasy niepubliczne (prywatne) stanowiły
przytłaczającą większość spośród form własności. Stosunki własnościowe na przestrzeni lat
1817-1911 kształtowały się tam następująco:
Lata
Liczba
ludności
tys.
OBSZAR
Kraju
lasów
rządowych
lasów nierządowych
lasów
ogółem
Ha
ha
ha
ha
Pow. leśna
Lesistość
przypadająca
na 1 mieszk.
ha
%
1817 – 1824 3 457 000
12 695 537
1 228 000
2 587 132
3 816 070
1,104
30
ok. 1827
3 850 658
12 695 537
906 472
2 680 272
3 586 744
0,931
28,7
1834
4188112
12695537
913754,46
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
1848
4790061
12695537
850739,48
b.d
b.d.
b.d.
b.d.
1852
4812577
12695537
861794
2894001
3755795
0,780
30
1869
5800438
12695537
775716
2303580
3079296
0,531
25
1880
7104864
12695537
656022
2091641
2747663
0,387
22
1898
b.d.
12695537
648008
1890785
2538793
b.d.
20
1909
11935318
12695537
654747
1716624
2371371
0,199
19
1.01.1911
12467300
12695537
787402,08
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
Ciekawym przykładem owych stosunków było ówczesne województwo kaliskie. Dziś
jest to cała południowa część województwa łódzkiego wraz z przyległościami. Około 1826
roku, na tym terenie stosunki własnościowe w lasach wyglądały tak:
Województwo
Powierzch
nia leśna
ogólna
Własności
prywatnej
Korporacji
Lasy duchowne:
supry pojez
mow uicki
ane
e
Kaliskie
470 588
85,4
Lesistość
Jest w posiadaniu:
336
685
61,1
Królestw 3 586 720 2 576 66
650,9
3 467,6
o Polskie
0,2
9,3
2,0
Gminne
Ogółem
lasy
korporacji
ogółem
1 102
0,2
Ogółem lasy
rządowe
% wł.
rząd
108 555
19,7
23,1%
28,8%
906 461
25,3%
28,3
%
Lasów:
koro narod
nnyc owyc
h
h
24 24
6
4,4
25 348
4,6
62 268 41 328
103 596
11,3
Rządu
7,5
18,8
5,6 14,1
23,
0
141,5
164,5
a) wartości liczbowe oznaczone kolorem czerwonym podano w milach2, gdzie 1 mila2 = 9,841 morgi polskiej, a 1 morga
polska = 0,55976 ha
Przedstawiony powyżej obraz struktury lasów województwa kaliskiego nie był
elementem trwałym. Ulegał zmianom na niekorzyść lasów rządowych, wskutek podjętych
przez rząd Królestwa wielkich wyprzedaży dóbr i lasów – mających podreperować
państwową kiesę i umożliwić nowe inwestycje (m. in. rozbudowa Zagłębia Staropolskiego
oraz centrum przemysłu włókienniczego Królestwa w Łodzi i okolicy). Pierwsze takie – dość
radykalne – zmiany struktur administracyjnych w lasach na omawianym terenie miały miejsce
już w roku 1828. Proces ten pogłębiły później darowizny (majoraty) „najmiłościwiej
panującego”, przydzielane w ramach represji popowstaniowych różnym carskim urzędnikom
i oficerom.
Odrodzona – II-ga Rzeczypospolita wkraczała w niepodległość z 8 943 762 ha lasu,
co przy wielkości terytorium państwa 38 839 000 ha dawało lesistość 23,0%, tj. 0,33 ha lasu
na 1 mieszkańca. Rozmieszczenie lasów było wybitnie nierównomierne, największa ich część
(46% – tj. ok. 1 270 000 ha lasów państwowych i 41% – czyli ok. 2 500 000 ha lasów
prywatnych) znajdowała się na Kresach Wschodnich (tj. w województwach: wileńskim,
nowogródzkim, poleskim, wołyńskim, a także częściowo w białostockim – Puszcza
Augustowska, Grodzieńska i Białowieska).
Należy pamiętać, że w 20-leciu międzywojennym prywatna własność leśna miała
zdecydowaną przewagę nad lasami własności państwa. Był to stosunek rzędu: 61,3%
własności niepaństwowej – do 38,7% lasów we władaniu państwa (dane z 1937 roku). Podział
lasów na kategorie własności, wg spisu z 1921 r., ilustruje poniższe zestawienie:
Lasy państwowe
Lasy inne
Ogółem
większej własności (powyżej 50 ha
mniejszej
ogólnego obszaru)
własności (poniżej
Województwo
prywatne
samorządowe, kościelne i in. publiczne
powierzchnia
ha
%
powierzchnia
ha
%
powierzchnia
ha
%
50 ha ogólnego
obszaru)
powierzchnia
ha
%
powierzchnia
ha
Warszawskie
109934
32
153416
45
6195
2
73344
21
348889
Lubelskie
93148
14
313619
49
12615
4
232111
33
651493
Kieleckie
245002
39
232957
37
3790
1
142619
23
624368
Łódzkie
80368
29
146445
52
2276
1
50396
18
279485
Białostockie
517522
75
124417
18
164
-
45196
7
687299
Nowogródzkie
174767
30
293540
51
10096
2
94702
17
573105
Poleskie
361677
28
743493
59
671
-
169973
13
1275814
Wołyńskie
271781
32
340547
40
2443
-
130776
28
845547
Wileńskie
205290
28
268621
38
734
-
242325
34
716970
Lwowskie
26253
4
440419
65
8332
1
201606
30
676610
Stanisławowskie
243016
39
192271
30
59597
9
133136
22
628020
Tarnopolskie
-
-
164173
60
6838
2
102929
38
273940
Krakowskie
21923
5
209883
51
4990
2
170861
42
407657
Poznańskie
199643
43
211440
46
4666
1
46364
10
462113
Pomorskie
275406
78
62070
17
3688
1
13790
4
354954
Śląskie
9676
7
113139
79
2786
2
17897
12
143498
Polska
2835406
31
4010450
45
129881
2
1968025
22
8943762
Mundur leśny okresu II Rzeczypospolitej to nie tylko mundur leśnika Lasów
Państwowych, ale również liczne wzory mundurowe obowiązujące w lasach prywatnych,
które stanowiły przecież przytłaczającą większość areału leśnego ówczesnej Polski i
zatrudniały pokaźną liczbę pracowników (w tym wielu fachowców, zatrudnionych w
służbach administracyjnych, którym przysługiwał mundur). Leśnicy lasów prywatnych
stanowili dobrze zorganizowaną grupę zawodową, zrzeszoną w Sekcji Leśników
Prywatnych Związku Leśników Polskich.
Należy pamiętać, że obecna struktura lasów, gdzie przytłaczająca większość
własności to Lasy Państwowe, a mundur leśnika prywatnego jest już jedynie mglistym
wspomnieniem – jest zaszłością po okresie pierwszych lat „władzy ludowej”.
Mocą dekretów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (dekret o reformie
rolnej i dekrety pokrewne) zostały przyjęte na własność państwa lasy własności
prywatnej. Najpierw wchodzące w skład podlegających reformie nieruchomościach
ziemskich, jeśli obszar łączny tych lasów przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej, lub 50
ha użytków rolnych (dolna norma 50 ha nie obowiązywała w województwach:
poznańskim, pomorskim i śląskim); potem także lasy i grunty leśne o powierzchni ponad
25 ha; wreszcie w oparciu o dekret o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele
publiczne w okresie wojny (z dn. 7 kwietnia 1948 roku), oraz ustawę o przejęciu na
własność państwa niektórych lasów i innych gruntów samorządowych (z dn. 18 listopada
1948 roku) i ustawę o przejęciu przez państwo “dóbr martwej ręki” (z dn. 20 marca
1950 roku) – ukształtowana została zupełnie nowa struktura własności leśnej w Polsce,
w której dominującą rolę odgrywają lasy będące własnością Skarbu Państwa.
Lasy Państwowe muszą pamiętać o tym, że np. obecna Regionalna Dyrekcja Lasów
Państwowych w Radomiu - gdyby nie dekrety PKWN z lat 40. i władz PRL z wczesnych
lat 50. XX stulecia - praktycznie nie istniałaby, gdyż prawie 90% lasów na tym terenie,
były to lasy prywatne (zobacz zestawienia poniżej, wg A. Połujańskiego):
Aleksander Połujański - nestor polskiego leśnictwa, wymienił następujące lasy prywatne,
leżące dziś w granicach RDLP w Radomiu:
Wymienione powyżej lasy prywatne, co do zasad gospodarowania w nich, pozostawały pod
nadzorem państwowym. Była to sytuacja podobna do dzisiejszej, gdzie nad lasami
prywatnymi nadzór merytoryczny sprawują leśniczowie ds. lasów prywatnych. Obok tychże
lasów, istniała jednak potężna powierzchniowo kategoria lasów prywatnych nieurządzonych,
które nie miały żadnego nadzoru ze strony państwa i rządzone były "swobodną ręką" przez
ich właścicieli... Oto niektóre z nich:
Lasy Państwowe - jako spadkobierca owych prywatnych własności -- winny szanować
historię i dorobek ówczesnych właścicieli tych lasów i pokoleń leśników tam
zatrudnionych, a także dbać o właściwy przekaz historyczny o ich dziejach!