Pobierz publikację

Przedsiębiorczość i Zarządzanie
Wydawnictwo SAN ISSN 1733–2486
tom XVI, zeszyt 8, część III, ss. 215–224
Nierówności dochodowe mają istotny wpływ na spójność społeczno-gospodarczą. Ich wysoki poziom wpływa m.in. na wzrost bezrobocia, obniżenie
kwalifikacji, wzrost przestępczości oraz obniżanie się poziomu zdrowia wśród
społeczeństwa. Ograniczenie nierówności dochodowych prowadzi do wzrostu zamożności całego społeczeństwa. Powszechność i trwałość występowania
zjawiska nierówności dochodowych skłania do poszukiwania skutecznych narzędzi ich niwelowania. Możliwość i tempo ograniczania nierówności społecz-
* [email protected]
nych uzależnione są od podziału wytworzonego dochodu pomiędzy bogatych
i biednych.
Celem artykułu jest próba oceny możliwości wykorzystania wydatków publicznych do niwelowania nierówności dochodowych. Analizie poddane zostało oddziaływanie przyczynowo-skutkowe zachodzące pomiędzy wydatkami na
cele socjalne a poziomem nierówności dochodowych. Główne metody badawcze zastosowane w pracy to krytyczna analiza wyników badań prezentowanych
w literaturze przedmiotu, analiza danych OECD oraz Ministerstwa Finansów,
a także proste metody statystyczne, takie jak korelacja Pearsona.
Dane zaprezentowane w Tabeli 1 potwierdzają występowanie istotnych nierówności dochodowych w Polsce. Warto zauważyć, że w badanym okresie większe
i rosnące nierówności dochodowe mierzone wskaźnikiem Giniego występowały na wsi, co spowodowane było największymi nierównościami dochodowymi
wśród rolników, dla których wskaźnik Giniego w 2013 r. wzrósł do 0,599.
Zróżnicowanie dochodowe emerytów i rencistów jest stosunkowo niewielkie,
co wynika głównie z transferowego charakteru ich dochodów. Spośród grup
objętych PIT największe zróżnicowanie występowało wśród osób pracujących
na własny rachunek, dla których wskaźnik Giniego był wysoki, jednak w badanym okresie obniżył się z 0,403 w 2014 r. do 0,374 w roku 2013.
Chociaż w badanym okresie zanotowano zarówno podokres wysokiego
wzrostu gospodarczego, jak i osłabienia wywołanego światowym kryzysem gospodarczo-finansowym, to przeciętne miesięczne wynagrodzenie nominalne
brutto w gospodarce narodowej wzrosły z 2 360,62 zł w 2005 r. do 3 659,40 zł
w 2013 r. [GUS, <http://strateg.stat.gov.pl> (22.05.2015)]. Podobna tendencja charakteryzowała przeciętne miesięczne dochody rozporządzalne na osobę
w gospodarstwie domowym, które wzrosły z 761,46 zł w 2005 r. do 1 299 zł
w 2013 r. Wzrostowi wynagrodzeń i dochodów w badanym okresie towarzyszyło zmniejszenie nierówności dochodowych mierzonych wskaźnikiem Giniego (por. Wykres 1.).
0,344
0,371
0,491
0,403
0,243
0,290
0,331
0,330
Gospodarstwa domowe w Polsce,
w tym:
pracowników
rolników
pracujących na własny rachunek
emerytów
rencistów
MIASTA
WIEŚ
0,336
0,333
0,281
0,241
0,397
0,497
0,371
0,345
2005
0,331
0,329
0,283
0,245
0,415
0,496
0,358
0,340
2006
0,341
0,325
0,289
0,236
0,413
0,548
0,352
0,340
2007
0,343
0,315
0,294
0,242
0,387
0,572
0,340
0,339
2008
0,338
0,312
0,287
0,241
0,378
0,536
0,343
0,336
2009
0,339
0,323
0,291
0,249
0,375
0,533
0,347
0,342
2010
0,337
0,317
0,292
0,244
0,373
0,539
0,346
0,338
2011
0,343
0,317
0,279
0,242
0,382
0,559
0,343
0,338
2012
0,352
0,312
0,280
0,239
0,374
0,599
0,341
0,338
2013
Źródło: GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., Dane przeglądowe za lata 2000–2013, <http://stat.gov.pl/> 28.05.2015.
* Wskaźnik Giniego liczony jest na podstawie dochodu rozporządzalnego na osobę w gospodarstwie domowym. Gospodarstwom o dochodzie ujemnym przypisano wartość równą zero.
2004
Wyszczególnienie
Tabela 1. Wskaźnik Giniego* za lata 2004–2013
Wykres 1. Wskaźnik Giniego oraz przeciętne miesięczne dochody rozporządzalne na osobę w gospodarstwach domowych ogółem (zł) w latach
2004–2013
Źródło: GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., Dane przeglądowe za lata
2000–2013, <http://stat.gov.pl/> 28.05.2015.
Współczynnik korelacji Pearsona (Tabela 2) wskazuje na silną ujemną zależność pomiędzy dochodami rozporządzalnymi na osobę w gospodarstwach
domowych a wskaźnikiem Giniego. Badanie potwierdziło, że wzrostowi dochodów rozporządzalnych towarzyszył spadek nierówności dochodowych
w gospodarstwach domowych w Polsce.
Tabela 2. Korelacja Pearsona przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na osobę (zł) oraz wskaźnika Giniego w gospodarstwach
domowych ogółem w Polsce w latach 2004–2013
Dochód
rozporządzalny
Wskaźnik Giniego
1
-,713*
Korelacja Pearsona
Dochód
rozporządzalny
Wskaźnik
Giniego
Ist. (dwustr.)
,021
I
10
10
Korelacja Pearsona
-,713*
1
Ist. (dwustr.)
,021
I
10
10
* Korelacja jest istotna na poziomie 0,05 (dwustr.).
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2013
r., Dane przeglądowe za lata 2000-2013, <http://stat.gov.pl/> 28.05.2015
Nadmierne nierówności dochodowe mogą być łagodzone za pomocą polityki redystrybucyjnej państwa [Sztyber 2005, s. 758]. Z.C. Mueller wyróżnia
dwie grupy redystrybucji: 1) altruistyczną, polegającą na przepływie środków
od ludzi bogatych do biednych, oraz 2) związaną z ubezpieczeniami społecznymi, których zadaniem jest zabezpieczenie ludzi w warunkach działania różnych
grup ryzyka [Mueller 2001, ss. 124–126]. Na poziom nierówności dochodowych wpływa polityka redystrybucyjna państwa, realizowana głównie przez
wydatki budżetowe na cele socjalne [Bartak 2013, s. 147].
W Tabeli 3 przedstawiono dane obrazujące wartości wskaźnika Giniego
w wybranych krajach OECD uszeregowane według rosnącego wpływu polityki fiskalnej na zmniejszenie nierówności dochodowych (różnica między wskaźnikiem Giniego przed podatkami i transferami oraz wskaźnikiem Giniego po
podatkach i transferach) w zestawieniu z poziomem wydatków na cele socjalne. Z analizy tych danych wynika, że w krajach o najmniejszym oddziaływaniu
polityki fiskalnej (m.in. Chile, Korea Południowa, Turcja) zanotowano niski
poziom wydatków publicznych na cele socjalne w relacji do PKB (ok. 10%).
Z kolei w krajach, gdzie zanotowano największy wpływ polityki fiskalnej na
obniżenie wskaźnika Giniego (m.in. Finlandia, Austria), wydatki publiczne na
cele socjalne przekraczały 27% PKB.
Tabela 3. Wskaźnik Giniego oraz wydatki publiczne na cele socjalne
(% PKB) w wybranych krajach OECD w 2011 roku
Państwa
Wskaźnik GinieRóżnica między wskaźnikiem
Wydatki pugo (po podat- Giniego przed podatkami i transfe- bliczne na cele
kach i transfe- rami oraz wskaźnikiem Giniego po socjalne (%
rach)
podatkach i transferach
PKB)
Chile
0,503
0,029
10,1
Korea
Południowa
0,311
0,031
9,0
Turcja
0,412
0,062
12,2
Szwajcaria
0,289
0,079
19,3
Izrael
0,377
0,103
15,6
USA
0,389
0,118
19,0
Kanada
0,316
0,122
17,4
Nowa
Zelandia
0,323
0,130
20,7
Islandia
0,251
0,155
18,1
Słowacja
0,262
0,158
18,1
Estonia
0,323
0,160
16,8
Szwecja
0,273
0,161
27,2
Polska
0,304
0,163
20,1
Norwegia
0,250
0,173
21,8
Hiszpania
0,344
0,176
26,8
Dania
0,253
0,178
30,1
Włochy
0,321
0,180
27,5
Wielka
Brytania
0,344
0,181
22,7
Portugalia
0,341
0,196
24,8
Francja
0,309
0,203
31,4
Czechy
0,256
0,204
20,1
Luksemburg
0,276
0,204
22,5
Niemcy
0,293
0,213
25,5
Słowenia
0,245
0,215
24,0
Austria
0,282
0,215
27,7
Finlandia
0,265
0,218
28,3
Grecja
0,335
0,220
25,7
Irlandia
0,302
0,266
22,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD, Statistics database, <http://stats.oecd.
org> 28.05.2015.
Tabela 4. Korelacja Pearsona wskaźnika Giniego oraz wydatków publicznych na cele socjalne w wybranych krajach OECD w 2011 roku
Wskaźnik Giniego
Wydatki publiczne
(po podatkach
na cele socjalne (w %
i transferach)
PKB)
Wskaźnik Giniego
(po podatkach
i transferach)
Wydatki publiczne na cele socjalne (w % PKB)
Korelacja Pearsona
1
Ist. (dwustr.)
-,487*
,009
I
28
28
Korelacja Pearsona
-,487*
1
Ist. (dwustr.)
,009
I
28
28
* Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustr.).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD, Statistics database, <http://stats.oecd.
org> 28.05.2015].
Siłę i kierunek zależności pomiędzy poziomem nierówności, mierzonych
za pomocą wskaźnika Giniego, a poziomem wydatków publicznych na cele
socjalne zbadano z wykorzystaniem wskaźnika korelacji Pearsona (Tabela 4).
Badanie pozwala stwierdzić negatywną umiarkowaną korelację (-0,487) pomiędzy badanymi zmiennymi, co potwierdza, że wraz ze wzrostem wydatków
na cele socjalne następuje spadek poziomu nierówności.
Do podobnych wniosków prowadzi badanie zależności pomiędzy wskaźnikiem Giniego a przeciętnym miesięcznym dochodem ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych na osobę w gospodarstwie domowym. Obserwowana zależność jest negatywna i silna, co oznacza, że wzrostowi dochodów ze świadczeń
towarzyszył spadek nierówności dochodowych w Polsce. L. Agnello i R. Sousa
zauważyli, że ograniczanie zadłużenia, a co za tym idzie wydatków publicznych, prowadzi do wzrostu nierówności dochodowych [Agnello, Sousa 2011,
s. 12].
Tabela 5. Korelacja wskaźnika Giniego oraz dochodów ze świadczeń
z ubezpieczeń społecznych w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce
w latach 2004–2013
Wskaźnik Giniego Dochód ze świadczeń
(po podatkach
z ubezpieczeń spoi transferach)
łecznych
Wskaźnik Giniego
(po podatkach
i transferach)
Dochód ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych
Korelacja Pearsona
1
Ist. (dwustr.)
-,696*
,026
I
10
10
Korelacja Pearsona
-,696*
1
Ist. (dwustr.)
,026
I
10
10
* Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustr.).
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2013
r., Dane przeglądowe za lata 2000-2013, <http://stat.gov.pl/> 22.05.2015.
Pomimo zauważalnego istotnego wpływu wydatków socjalnych na niwelowanie nierówności dochodowych, warto zwrócić również uwagę na możliwość braku lub negatywnego ich oddziaływania. Ryzyko takie występuje
w sytuacji, gdy wydatki na cele socjalne nie mają charakteru wyrównawczego
i są skierowane do całego społeczeństwa. Co więcej, wzrost wydatków publicznych musi znaleźć źródło sfinansowania, tym źródłem najczęściej jest
wzrost obciążeń podatkowych, skutkujący wzrostem kosztów pracy. Ponadto
źle skonstruowany system świadczeń społecznych może zniechęcać do podejmowania aktywności zawodowej, gdyż pewne grupy społeczeństwa mogą preferować pomoc państwa w formie zasiłków i świadczeń w stosunku do podjęcia pracy zarobkowej.
J. Bartak zbadał wpływ wydatków socjalnych na poziom nierówności społecznych w krajach UE, w podziale na kraje o stosunkowo dobrej sytuacji pod
względem długu publicznego oraz kraje o wysokim długu publicznym. Badanie wskazało, że w krajach o niskim zadłużeniu wzrost wydatków socjalnych
powoduje obniżenie nierówności społecznych, z kolei w krajach o wysokim
zadłużeniu publicznym wzrost wydatków socjalnych prowadzi do zwiększenia
nierówności dochodowych.
W artykule podjęto tematykę wykorzystania wydatków socjalnych do niwelowania nierówności dochodowych. Przeprowadzona analiza pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków. Po pierwsze, w badanym okresie utrzymywały się w Polsce istotne nierówności dochodowe. Po drugie, wzrostowi
wynagrodzeń i dochodów gospodarstw domowych towarzyszyło niewielkie
zmniejszenie nierówności dochodowych mierzonych wskaźnikiem Giniego.
Po trzecie, w krajach OECD o najmniejszym oddziaływaniu polityki fiskalnej na poziom nierówności dochodowych (różnica między wskaźnikiem Giniego przed podatkami i transferami oraz wskaźnikiem Giniego po podatkach
i transferach) zanotowano niski poziom wydatków publicznych na cele socjalne w relacji do PKB. Z kolei w krajach, gdzie zanotowano największy wpływ
polityki fiskalnej na obniżenie wskaźnika Giniego, wydatki publiczne na cele
socjalne były wysokie. Po czwarte, zaobserwowaną zależność potwierdza negatywna umiarkowana korelacja pomiędzy wydatkami na cele socjalne a poziomem nierówności dochodowych w krajach OECD. Do podobnych wniosków
prowadzi negatywna i silna korelacja pomiędzy wskaźnikiem Giniego a przeciętnym miesięcznym dochodem ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych na
osobę w gospodarstwie domowym, co oznacza, że wzrostowi dochodów ze
świadczeń towarzyszył spadek nierówności dochodowych w Polsce. Po piąte,
pomimo zauważalnego istotnego wpływu wydatków socjalnych na niwelowanie nierówności dochodowych, występuje ryzyko, że nie będą one miały charakteru wyrównawczego lub przyczynią się do pogłębiania nierówności, gdy
wydatki na cele socjalne nie mają charakteru wyrównawczego i są skierowane
do całego społeczeństwa.
Agnello L., Sousa R. (2011), Fiscal Consolidation and Income Inequality, NIPE
Working Paper 34.
Bartak J. (2013), Ograniczenie budżetowych transferów socjalnych a niwelowanie
nierówności ekonomicznych, „Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy”,
GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., Dane przeglądowe za lata 20002013, <http://stat.gov.pl/> 22.05.2015.
Mueller Z.C. (2001), Interest Groups, Redistribution and Size of Government, [w:]
S.L. Winer, H. Shibata, E. Elgar (red.), Political Economy and Public Finance,
Cheltenham UK.
OECD, Statistics database, <http://stats.oecd.org>.
Strojny J., Muszalska A. (2005), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy Polski
ze szczególnym uwzględnieniem wybranych elementów budżetu państwa, „Zeszyt nr
7, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał intelektualny część 2”,
Rzeszów.
Sztyber W. (2005), Zmiany i zróżnicowanie funkcji redystrybucyjnych finansów
publicznych, „Ekonomista”, nr 6.