Pobierz PDF - Wydawnictwo Adam Marszałek

Pobierz PDF - Wydawnictwo Adam Marszałek

Krakowskie Studia Małopolskie
2013, nr 18
Bożena Popiołek
MAGDALENA Z TARŁÓW LUBOMIRSKA (ZM. 1728),
WOJEWODZINA KRAKOWSKA. PRÓBA BIOGRAFII
MAGDALENA OF TARŁO LUBOMIRSKA (D. 1728).
ATTEMPT TO CONSTRUCT THE BIOGRAPHY
Budowanie kobiecej biografii z okruchów źródeł, w których zachowała się
pamięć o osobie jest zadaniem mozolnym i nigdy w pełni niezakończonym.
Niewielka ilość źródeł pisanych wytworzonych przez kobiety sprawia, że ich
losy i działania ciągle pozostają w cieniu, nawet jeśli należały do znakomitych
rodzin, jak w przypadku Magdaleny z Tarłów Lubomirskiej (zm. w 1728 roku),
wojewodziny krakowskiej. Jej biografię możemy odtworzyć właściwe tylko
na podstawie spisanego przez nią testamentu oraz szczątkowo zachowanej
i rozsianej po różnych archiwach korespondencji rodzinnej. Magdalena była
jedną z córek Stanisława Tarły (zm. w 1705 roku), wojewody lubelskiego, i jego
drugiej żony, poślubionej w 1682 roku Teresy z Duninów-Borkowskich (zm.
w kwietniu 1723 roku), wnuczką Piotra Aleksandra Tarły (zm. w 1649 roku),
wojewody lubelskiego. Jej matka Teresa Tarłowa była córką Stanisława Dunin-Borkowskiego ze Skrzynna i jego drugiej żony niejakiej Słupeckiej, kasztelanki lubelskiej. Teresa miała dwie przyrodnie siostry z pierwszego małżeństwa
ojca z Zamoyską, kasztelanką kijowską – Dorotę za Adamem Piotrem Tarłą
(zm. w 1719 roku), starostą stężyckim, wojewodą lubelskim, bratankiem swego męża oraz nieznaną z imienia Gozdawską, starościnę korytnicką1. Stanisław Tarło poślubił Teresę z Duninów-Borkowskich po śmierci swojej pierw1 Dorota z Duninów-Borkowskich Tarłowa (zm. przed 1702 rokiem) poślubiła w 1696
roku Adama Piotra Tarłę, syna Zofii z Babina Pszonczanki i Karola Tarły (zm. 1702), podkanclerzego koronnego. Małżeństwo nie trwało długo, gdyż po 1702 roku Adam Piotr ożenił się
ponownie z Marianną z Potockich Jabłonowską (zm. 1749), wdowa po oboźnym koronnym
Stanisławie Karolu Jabłonowskim. K. Niesiecki, Herbarz polski, t. I, Lipsk 1839, s. 244.
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
435
szej żony Teresy Chełmskiej. Wydaje się, że jego pierwsze małżeństwo było
bezdzietne. Drugi ślub wojewody odbył się w Lublinie 1682 roku, co uczczono wspaniałym panegirykiem weselnym autorstwa Sebastiana Jelińskiego2.
Wczesna śmierć Stanisława Tarły, wojewody lubelskiego, pozbawiła ojcowskiej opieki i wsparcia ośmioro jego dzieci. Większość z nich przekroczyła już
co prawda wiek dziecięcy, ale przyczyniła matce sporo trosk. Teresa Tarłowa
przeżyła męża o prawie dwadzieścia lat i zmarła na wiosnę 1723 roku, sądząc
z listu jej syna Jana Tarły, który zajął się przygotowaniem ceremonii pogrzebowej matki, jej śmierć nastąpiła na przełomie marca i kwietnia, pogrzeb zaś
został zaplanowany na czerwiec 1723 roku3.
Magdalena z Tarłów Lubomirska miała liczne rodzeństwo. Wydaje się, że
wszystkie dzieci Stanisława Tarły pochodziły z drugiego związku z Teresą z Duninów-Borkowską. Z czterech braci Magdaleny przeżył tylko najstarszy – Jan
Tarło (1684–1750), pułkownik wojsk koronnych, podstoli koronny (od 1715
roku), wojewoda lubelski (od 1719 roku) i wreszcie wojewoda sandomierski
(od 1736 roku), aktywny politycznie szczególnie w okresie drugiego bezkrólewia saskiego. Dwóch nieznanych z imienia braci Magdaleny zmarło w latach
1713–1714 roku4, a w 1717 roku zmarł bezpotomnie kolejny brat – Hieronim.
Magdalena miała jeszcze trzy siostry – Annę, Konstancję, Franciszkę. Prawdopodobnie najstarszą z dziewcząt była Anna, która jako pierwsza wyszła za
mąż w 1704 roku za Franciszka Cetnera (zm. 5.01.1732 roku), wojewodę smoleńskiego. Młodsza od Magdaleny – jak się wydaje – była Konstancja od 1712
roku żona Józefa Wandalina Mniszcha (1670–1747), marszałka wielkiego koronnego. Najmłodsza z Tarłówien – Franciszka (zm. w 1755 roku) – została
benedyktynką w Sandomierzu.
Brat Magdaleny Jan Tarło przez jakiś czas przebywał w podróży edukacyjnej we Francji, studiował w Paryżu, narażając owdowiałą matkę na znaczny
koszt, czego nie omieszkała mu wyrzucać w kolejnych listach5. Po powrocie
z Paryża „w samo Nowe Lato” – 1 stycznia 1711 roku – ożenił się wbrew woli
2 Por. K. Mroczek, Epitalamium staropolskie. Między tradycją a obrzędem weselnym,
Wrocław 1989, s. 135.
3 J. Tarło do A.M. Sieniawskiego, Lublin 10.04.1723, BCz 5966, l. 43426. Warto jednak
odnotować, że w jednym z listów do drugiej żony Elżbiety z Modrzewskich, Jan Tarło zaprasza
ją do przyjazdu do swego domu i wspomina, że będzie oczekiwał żony wspólnie ze swoją matką, która jest dość słaba. List, co prawda nie posiada daty, ale można by go datować na 1728
rok. J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 19.09.1728?, BCz 1790 III, k. 14.
4 List J. Tarły do A.M. Sieniawskiego, 1714, BCz 5966, l. 43397.
5 Listy T. Tarłowej do J. Tarły, BCz.
436
Bożena Popiołek
rodziny z Marią (Marianną) Lubowiecką (zm. w 1726 roku), córką Joanny Filipkowiczówny i Adama Józefa Lubowieckiego (zm. przed 11.06.1726 rokiem),
starosty oświęcimskiego (w latach 1685–1725), o czym z niechęcią i żalem jego
matka Teresa z Duninów-Borkowskich Tarłowa pisała w liście do najstarszej
córki Anny Cetnerowej6. Małżeństwo nie przetrwało próby czasu i już kilka
lat po ślubie w domu Tarłów doszło do tak poważnych niesnasek, że Lubowiecki w 1715 roku zabrał córkę do siebie7. Być może Jan Tarło zmienił zdanie
co do swojej wybranki pod naciskiem znanej z przykrego charakteru matki.
Wkrótce w 1717 roku Tarło podjął aktywne działania na rzecz unieważnienia swojego małżeństwa pod pretekstem braku odpowiedniego kapłana przy
ceremonii zaślubin, co w czasach saskich było zjawiskiem częstym8. Z pewnością dzięki wsparciu krewnych, wśród których było wielu biskupów, m.in.
jego stryjowie – Bartłomiej Tarło (zm. w 1716 roku), biskup poznański, i Jan
Tarło (zm. w 1732 roku) wpierw biskup kijowski (od 1717 roku), a następnie
poznański (od 1723 roku) – uzyskał zgodę na unieważnienie małżeństwa. Marianna Lubowiecka wyszła ponownie za mąż za Franciszka Rzewuskiego (ok.
1688–1730 roku), starostę czułczyckiego, najmłodszego syna Michała Floriana
Rzewuskiego (zm. w 1687 roku), podskarbiego nadwornego koronnego, i jego
trzeciej żony Anny Potockiej (zm. po 1724 roku). Marianna z Lubowieckich
Rzewuska zmarła w 1726 roku, a Franciszek ożenił się ponownie z Anną Kunicką (zm. ok. 1766 roku).
Kilka lat później w dniu 7 lutego 1722 roku Jan Tarło zawarł drugie małżeństwo z wdową po Aleksandrze Michale Łaszczu (zm. w 1720 roku), wojewodzie bełskim, Elżbietą z (Modrzewskich) Modrzejewskich (przed 1683–1728
rokiem), podskarbianką koronną, dziedziczką znacznej fortuny, który to majątek wojewoda przejął na mocy spisanej intercyzy małżeńskiej9. Elżbieta była
córką Urszuli z Krasickich, kasztelanki przemyskiej, i Andrzeja Modrzewskie6 T. Tarłowa do A. Cetnerowej, 18.01.1711, CPAH Lwów, fond 181, op. 2, spr. 2798, k. 25.
J. Rafałowiczówna do E. Sieniawskiej, Warszawa 29.08.1715, [w:] J. Rafałowiczówna,
A z Warszawy nowiny te... Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, wst. i oprac. B. Popiołek, Kraków 2000, s. 103.
8 Materiały rozwodowe Tarłów w konsystorzu krakowskim, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta officialia 166, k. 613–614, 653, 964–972.
9 W dokumentach Elżbieta występuje jako „Elżbieta de Modrzewo na Wielkich Oczach
i Sośnicy Łaszczowa” lub Modrzewska, w niektórych opracowaniach pojawia się także forma
nazwiska Modrzejewska. Intercyza małżeńska Elżbiety z Modrzewskich Łaszczowej, wojewodziny bełskiej, i Jana Tarły, wojewody lubelskiego, spisana na Zamku Łaszczowskim w lutym
1722 roku, CPAH Lwów, fond 13, op. 1, spr. 531, k. 303–307.
7 Magdalena z Tarłów Lubomirska...
437
go (zm. w 1683 roku), pułkownika i podskarbiego nadwornego koronnego,
jednego z najbliższych współpracowników króla Jana III Sobieskiego. Sądząc
po zachowanej, niezwykle starannie pisanej korespondencji, podskarbianka
koronna była osobą dobrze wykształconą, być może znającą łacinę, rezolutną i zapobiegliwą. Jej matka Urszula z Krasickich Modrzejewska po śmierci
pierwszego męża wyszła za Prokopa Jana Granowskiego, starostę żytomierskiego10, wchodząc w krąg rodziny Sieniawskich. Stąd ich bliskie kontakty
z Sieniawskimi i późniejsze małżeństwo Elżbiety z Aleksandrem Michałem
Łaszczem, wiernym współpracownikiem Adama Mikołaja Sieniawskiego (zm.
w 1726 roku), hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego, po
którym objął w 1710 roku województwo bełskie. Z kolei znajomość z żoną
hetmana Elżbietą z Lubomirskich Sieniawską wojewodzina Elżbieta Łaszczowa wyniosła z dworu królowej Marii Kazimiery lub ze szkoły klasztornej
wizytek, która była tradycyjnym miejscem wychowania magnackich panien.
Łaszczowie mieli troję dzieci – córkę Mariannę (zm. w 1773 roku), która wyszła w 1719 roku za Stanisława Potockiego, strażnika wielkiego litewskiego,
oraz synów-bliźniaków, z których jeden – Jan Franciszek – zmarł wcześnie (po
1711 roku), zaś drugi – Józef – po przejściu poważnej choroby został kaleką.
Paraliż dotknął jego kończyn, na skutek czego utykał na jedną nogę. Matka
głęboko ubolewała nad losem swoich dzieci w listach do przyjaciółki podkanclerzyny litewskiej Anny Katarzyny Radziwiłłowej11. Kilka lat później zabiegała
też o pomoc jej męża, wówczas już kanclerza litewskiego Karola Stanisława
Radziwiłła, o starostwo grabowieckie dla syna, gdyż „z domu naszego wyszło”12. Jeszcze w 1719 roku starała się o korzystny ożenek dla syna i sugerowała
związek z jedną z córek swej przyjaciółki kanclerzyny litewskiej, ale ta mierzyła wyżej13. Odrzucony Józef Łaszcz wybrał stan duchowny, a z czasem został
biskupem chełmińskim. W niedatowanym bileciku adresowanym do matki
upewniał ją o swojej radości z wyboru jakiego dokonała, wychodząc za mąż za
Jana Tarłę. „Nie mogła mię bardziej żadna ukontentować wiadomość jako ta,
którą odbieram o mariażu JMci Pani Dobrodziejki z WM Panem wojewodą
10 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 4, Lipsk 1839, s. 275.
E. Łaszczowa do A.K. Radziwiłłowej, Łaszczów 29.10.1711, AGAD, AR V, teka 186,
nr 8793, k. 3.
12 Ta do K.S. Radziwiłła, 27.04.1718, AGAD, AR V, teka 186, nr 8793, k. 30.
13 Ta do A.K. Radziwiłłowej, 1719 r., ibidem, k. 46; por. B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II..., s. 208.
11 438
Bożena Popiołek
lubelskim, czego jako całym winszuję jej sercem...”14. Sama Elżbieta też ciężko
chorowała, dręczył ją ustawiczny kaszel i słabość, zmarła prawdopodobnie na
gruźlicę latem 1728 roku, na co wskazują informacje w listach Józefa Plichty
do Michała Konarskiego, starosty bachtyńskiego – „JW. J Pani wojewodzina
lubelska barzo słaba, kaszlem i suchotami przyciśniona”15. W niedatowanym,
choć nieco późniejszym liście Plichta pisał – „JM Pani wojewodzina dużo słaba, kaszle i J. Pan wojewoda nie pomaga”16.
Rychła śmierć Elżbiety Tarłowej skłoniła wojewodę lubelskiego do zawarcia
trzeciego małżeństwa, a jego wybranką została wdowa po Franciszku Ksawerym Potockim (zm. w 1731 roku), staroście sokalskim, Elżbieta Branicka (zm.
w 1746 roku), którą poślubił w 1732 roku. Pierwsze małżeństwo Branickiej
z Franciszkiem Ksawerym, synem Michała Potockiego, pisarza polnego koronnego, trwało zaledwie osiem lat, gdyż zostało zawarte w 1723 roku. Interesujący
jest fakt, że jego ojciec Michał Potocki, jeszcze w 1721 roku zabiegał dla niego o rękę Ludwiki Mniszchowej, starszej córki Józefa Wandalina, podczas gdy
on bawił za granicą w podróży edukacyjnej. Obiecywał nawet zrzec się na jego
rzecz pisarstwa koronnego. Mniszech odmówił wówczas Potockiemu, uznając
że „to rzeczy dalekie”17. Elżbieta Branicka, trzecia małżonka Jana Tarły, była córką Katarzyny Scholastyki Sapieżanki (zm. w 1720 roku) i Stefana Branickiego
(zm. w 1709 roku), wojewody podlaskiego, siostrą Jana Klemensa (1689–1771),
generała artylerii koronnej (od 1728 roku), hetmana polnego koronnego (od
1735 roku), wojewody krakowskiego (od 1746 roku), następnie hetmana wielkiego koronnego (od 1752 roku) i wreszcie kasztelana krakowskiego (od 1762
roku). Małżeństwo Jana Tarły z Branicką poszerzyło krąg rodzinny wojewody
lubelskiego i wzbogaciło go o nowe majątki. Związek ten wydaje się dość udany,
o czym świadczy obszerna korespondencja małżonków. Elżbieta z Branickich
Tarłowa zmarła jednak po kilkunastu latach małżeństwa 17 kwietnia 1746 roku
w Opolu Lubelskim, gdzie została pochowana jako hojna fundatorka w miejscowym kościele w dniu 4 sierpnia, a mąż uczcił jej pamięć zachowanym do dzisiaj
14 J. Łaszcz do E. z Łaszczów Tarłowej, b. d., BCz 1779 III, k. 115.
J. Plichta do M. Konarskiego, Sośnica 18.02.1728, Biblioteka im. W. Stefanyka, Biblioteka Baworowskich (dalej cyt. BBaw.), fond 209, rkps 370, k. 5v. (skany BOss. Wrocław).
Zob. też: Kazanie na pogrzebie Elżbiety z Branickich Tarłowej, wojewodziny sandomierskiej
w Opolu miane Roku 1746 dnia 4 sierpnia.
16 J. Plichta do M. Konarskiego, b.d. (marzec 1718?); ibidem, k. 10.
17 J.W. Mniszech do K. Mniszchowej, Jaworów 3.12.1721, AGAD, Z.A. Czołowskiego,
rkps 357 (mf 38964), k. 21.
15 Magdalena z Tarłów Lubomirska...
439
nagrobkiem. Wydaje się, że Jan Tarło, mimo częstych i wielokrotnych ożenków
był dobrym i odpowiedzialnym mężem, a swoje małżonki otaczał miłością i szacunkiem. Żadna też nie skarżyła się na niego, jedynie trzecia z nich – Elżbieta
Branicka – miała mu za złe częste wyjazdy i nadmierne zaangażowanie w sprawy publiczne. Zdawała sobie jednak sprawę, że aktywność męża miała na celu
pomnożenie ich wspólnej fortuny. Starała się też utrzymywać dobre kontakty
z rodziną swej poprzedniczki, zwłaszcza z synem zmarłej Elżbiety z Modrzewskich, księdzem Józefem Łaszczem, wstawiając się za nim u męża, aby Łaszcz
„miał protekcje i promocje do honorów”18. Tarło nie uniknął jednak konfliktów
majątkowych z córką swojej drugiej żony Marianną z Łaszczów i jej mężem Stanisławem Potockim19.
Mimo trzykrotnych ożenków Tarło nie doczekał się potomstwa, ale wkrótce po śmierci trzeciej żony podjął rozpaczliwą próbę ratowania domu Tarłowskiego przed wymarciem i poślubił młodziutką Zofię Krasińską (1718–1790),
kasztelankę wiślicką. Jednak i ten związek nie przyniósł Janowi Tarle dziedzica.
Trzeba jednak przyznać, że dzięki rozsądnej polityce matrymonialnej zdołał
rozszerzyć swoje koligacje z pierwszymi domami Rzeczypospolitej i znacznie
powiększyć swoją fortunę, a jej spadkobierczynią i dysponentką uczynił ostatnią małżonkę20. Dał się też poznać jako hojny fundator kościołów i autor programu opieki nad ubogimi w swoich dobrach. Zofia Tarłowa wyszła ponownie
za mąż za Antoniego Lubomirskiego, kasztelana krakowskiego.
Starsza siostra Magdaleny Lubomirskiej – Anna z Tarłów (ok. 1686–1733),
„stosując się do dispozycyi i przyrzeczenia Boskiego, tudzież do usilnego starania Wielmożnego JMci Pana starosty kamionackiego i przez ludzi wielkich
i zacnych wniesione”, w 1704 roku została drugą żoną Franciszka Cetnera
(zm. w 1731 roku), starosty kamioneckiego, pułkownika wojsk królewskich,
późniejszego wojewody smoleńskiego (od 1714 roku)21. U progu XVIII wieku
Cetnerowie nie byli szczególnie zamożną rodziną, ani też nie dzierżyli krze18 E. Tarłowa do J. Tarły, Sokal 18.05.1732, BCz rkps 1779 III, k. 200.
Zob. Sprawa Marianny z Łaszczów i Stanisława Potockich, starostów halickich, przeciwko Janowi Tarle, wojewodzie lubelskiemu w 1729 roku, CPAH Lwów, C.C.P fond 13, op. 1,
spr. 532, k. 27–28, 47–49.
20 Testament Jana Tarły, wojewody sandomierskiego, spisany w 1750 roku; Por. W. Bondyra, Testament Jana Tarły, wojewody sandomierskiego, z 1750 r., „Res Historica” 2008, z. 26,
s. 141–153; O. Вінниченко, Заповіт сандомирського воєводи Яна Тарла (1750 р.), „Вісник
Львівського університету. Серія історична. Львів” 2009, nr 44, s. 385–415.
21 Intercyza ślubna Anny z Tarłów i Franciszka Cetnera, spisana w Lublinie 15.12.1703
roku CPAH Lwów, fond 181, opis 2, spr. 2797, k. 3.
19 440
Bożena Popiołek
seł senatorskich, trudno więc powiedzieć, dlaczego Tarłowie zdecydowali się
wydać swoją córką za starostę kamionackiego22. Być może decyzja była podyktowana chęcią przejęcia majątku, który pozostawiła Cetnerowi pierwsza żona
Anna z Chodorowskich, a może spowodował to nienajlepszy stan zdrowia Stanisława Tarły i jego rychła śmierć, która nastąpiła niespełna rok po zamęściu
córki. Jeśli Tarłowie liczyli na możliwość przejęcia pieczy nad majątkiem Anny
z Chodorowskich, to niewiele na tym zyskali. Centerowa zapisała wszystko
córce Zofii, która w 1711 roku wstąpiła, mimo sprzeciwu ojca i macochy, do
klasztoru sakramentek we Lwowie (Maria od św. Benedykta), wnosząc im – po
śmierci matki – swój ogromny posag, co znacznie wpłynęło na rozwój tego
zgromadzenia. Ślub Anny Tarłówny i Franciszka Cetnera odbył się w zapusty
1704 roku w Opolu Lubelskim. Na mocy intercyzy przedślubnej sporządzonej
w obecności rodziców Anny, Teresy z Duninów-Borkowskiej i Stanisława Tarły, wojewody lubelskiego oraz przyszłego małżonka Franciszka Cetnera i jego
matki Pauli Franciszki Cetnerowej, Anna Tarłówna miała otrzymać w posagu
100 tys. złp. w gotowiźnie i klejnotach, do którego młodzi nabywali praw w rok
po ceremonii ślubnej, ale gotowe pieniądze mieli otrzymać dopiero po śmierci
rodziców panny23. Teresa Tarłowa w 1704 roku sporządziła na rzecz córki i zięcia zapis, w którym darowała Annie klejnoty warte 10 tys. „otaksowane przez
jubilerów”, które „daje, daruje i pozwala zażywać, przerabiać i przedać”, byle
tylko Franciszek Cetner zapisał żonie 10 tys. złp. na swoich dobrach24. Mimo
tych zapisów realizacja umowy posagowej ciągle napotykała jakieś przeszkody,
podobnie jak w przypadku pozostałych sióstr, gdyż starszy brat Jan Tarło zasłaniał się ciągle złym stanem majątków i niemożnością wypłaty zaległych sum
posagowych. Sprawy majątkowe między rodzeństwem uregulowano dopiero
po śmierci brata Hieronima (zm. w 1717 roku) i matki. Kiedy w 1723 roku
zmarła Teresa Tarłowa, wojewodzina lubelska, rodzeństwo Anny Cetnerowej
– brat Jan Tarło i jej dwie siostry Konstancja Mniszchowa i Magdalena Lubo22 O koligacjach rodzinnych Cetnerów na przełomie XVII i XVIII wieku zob. B. Popiołek,
Szlachcic w podróży, Regestr wydatków podróżnych Jan i Antoniego Cetnerów z lat 1724–1727,
[w:] Z Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej z Ukrainą i Stolicą Apostolską.
Księga Jubileuszowa z okazji 35-lecia pracy naukowej profesor Teresy Chynczewskiej-Hennel,
red. M.R. Drozdowski, W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2012, s. 2–18.
23 Intercyza ślubna Anny z Tarłów i Franciszka Cetnera spisana w Lublinie 15.12.1703,
CPAH Lwów, fond 181, opis 2, spr. 2797, k. 3.
24 Regestr klejnotów posagowych, spisany w Lublinie w grudniu 1704 roku; ibidem,
k. 1; zob. też: Regestr klejnotów, które się daje Jego Mci Pani starościnie kamioneckiej (Annie
z Tarłów Cetnerowej) spisany w 1704 roku dnia 1 stycznia. Ibidem, k. 9–10.
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
441
mirska – uregulowali sprawy majątkowe z Cetnerami, chociaż i wówczas nie
obyło się bez konfliktów i prawnych zatargów. Jan Tarło prosił jednak siostry,
by miały wzgląd na zniszczoną i zrujnowaną fortunę rodzicielską i odstąpiły
od roszczeń z wyjątkiem wziętych posagów. Siostry zrzekły się na rzecz Anny
sumy 120 tys. złp., wpłacając jej po 16 666,20 złp., zaś resztę miał jej dopłacić
brat. Jan Tarło darował więc Annie część swoich dóbr Szczekarków i Wilków
oraz wsi Kłodnicę, Żmijowiska, Urzędków, Borek i Jasionkę z wszelkimi należącymi do tych dóbr poddanymi i przywilejami25. Nadal jednak zwlekał z regulacją umów, gdyż jego szwagier Józef Wandalin Mniszech, mąż Konstancji
Tarłówny, prosił żonę, by unikała „kompanii i dyskursów złośliwie upornego
i zawziętego” brata i przekonywał –„My swoją drogą idziemy, kiedy on bez nas,
my tako bez niego być możemy, czy to przez zgodę, czy przez prawo”26. Anna
i Franciszek Cetnerowie mieli troje dzieci – córki Marię (zm. po 1708 roku)
i Franciszkę oraz syna Jan (zm. w 1734 roku). Franciszka Cetnerówna w kwietniu 1725 roku została drugą żoną Michała Rzewuskiego, starosty wyszyńskiego27. Franciszek Cetner, wojewoda smoleński, zmarł we wrześniu 1731 roku,
o czym Anna zawiadomiła swoją młodszą siostrę Konstancję Mniszchową –
„z dożywotnim moim przyjacielem wieczną praktykowałam separację”28. Pół
roku później został pochowany w Ostrowie – 5 stycznia 1732 roku. Wkrótce
i Anna rozstała się z życiem, chorowała bowiem na gruźlicę już od 1712 roku,
o czym wspominała jej matka – „te początki suchot bardzo mię turbują”29.
Anna Cetnerowa zmarła 29 września 1733 roku, a w ślad za rodzicami podążył
ich syn Jan Cetner, kuchmistrz koronny. Wydaje się, że Anna była ukochaną
córką Teresy Tarłowej, z którą ta utrzymywała stałą korespondencję, w przeciwieństwie do swej młodszej siostry Konstancji Mniszchowej.
Młodsza siostra Magdaleny Lubomirskiej, wojewodziny krakowskiej, Konstancja /Ludwika?/ z Tarłów (zm. w 1739 roku) była drugą żoną Józefa Wandalina Mniszcha (1670–1747), marszałka wielkiego koronnego, syna Anny
25 Umowa majątkowa z Anną Cetnerową, wojewodziną smoleńską, Lublin 9.08.1723,
ibidem, k. 27–29.
26 J.W. Mniszech do K. Mniszchowej, 28.07.1723, AGAD, Zb. A. Czołowskiego rkps 357
(mf 38964), k. 42.
27 Regestr wyprawy i rzeczy przez JW. Panię Franciszkę z Cetnerów Rzewuska, starościnę
wyszyńska od J.W. Cetnerowej, wojewodziny smoleńskiej Matki wziętych 27.06.1725, CPAH
Lwów, f. 181, opis 2, spr. 368, k. 1–6.
28 A. Cetnerowa do K. Mniszchowej, 4.09.1731, BOss. rkps 2639/I, k. 188.
29 T. Tarłowa do A. Cetnerowej, 11.04.1712, CPAH Lwów, fond 181, op. 2, spr. 2798,
k. 27.
442
Bożena Popiołek
z Chodkiewiczów i Jerzego Jana Mniszcha (zm. w 1693 roku). Józef Wandalin
był blisko związany z rodziną Sieniawskich, później zaś – z racji sprawowanego
urzędu – z królem Augustem II. W kręgu ich przyjaciół byli także podskarbi
wielki koronny Jan Jerzy Przebendowski (1638–1729) i jego żona Małgorzata Elżbieta z Flemmingów. Konstancja Tarłówna poślubiła Józefa Wandalina
w 1712 roku po śmierci jego pierwszej żony Eleonory Ogińskiej (zm. w 1711
roku), miecznikówny litewskiej, z którą był związany od 1694 roku30. Eleonora
zmarła w połogu w kwietniu lub na początku maja 1711 roku31. Z małżeństwa
tego Józef Wandalin Mniszech miał dwie córki – Teresę (1694–1746), żonę
Jana Franciszka Stadnickiego, a następnie Józefa Lubomirskiego, wojewody
czernihowskiego, oraz Annę, zakonnicę benedyktynkę. Pierwotnie o rękę
Konstancji zabiegał wojewoda inflancki Jan Kos, o czym donosiła w liście do
swojej ukochanej córki Anny Teresa Tarłowa, wojewodzina lubelska. Wojewoda Kos przybył do niej wraz z licznym orszakiem swoich koligatów, a w jego
imieniu czynili starania o rękę panny podskarbi koronny Jan Jerzy Przebendowski, miecznik koronny Stanisław Denhoff, książę Czartoryski, a nawet
Teodor Wolf von Ludinghausen, biskup inflancki, jego rodzony wuj. Prowadzone przez nich rozmowy zyskały przychylność matki i zamierzano spisać
kontrakt. Teresa Tarłowa proponowała jednak termin dopiero po św. Janie
(24 czerwca) i taką datę przyjęto32. Tymczasem śmierć Eleonory Mniszchowej
zniweczyła plany wojewody inflanckiego i Teresy Tarłowej, gdyż Konstancja
– nieoczekiwanie dla wszystkich – wybrała Józefa Wandalina Mniszcha, z którym łączyło ją skryte uczucie. Z pewnością jej postawa musiała wywołać towarzyski skandal, kto wie czy matka nie próbowała zmusić Konstancji do małżeństwa z Kosem, gdyż w jednym ze swoich małżeńskich listów Mniszchowa
bardzo narzekała na swoją matkę i doznane od niej krzywdy. Konstancja i Józef
Wandalin darzyli się ogromną miłością i szacunkiem, o czym świadczą zachowane listy obojga małżonków33. Marszałek pozostawał pod silnym wpływem
swojej ukochanej żony, ona zaś uważała małżeństwo z nim za swoje największe
30 H. Perzanowska, Mniszech Józef Wandalin, PSB, Wrocław 1976, t. XXXI/1, z. 88,
s. 474–478.
31 Zob. B. Popiołek, Kostusieńka i Józieniek. Listy miłosne Konstancji z Tarłów i Józefa
Wandalina Mniszcha, marszałkostwa wielkiego koronnego jako przykład relacji małżeńskich
w epoce saskiej, [w:] Epistolografia dawnej Rzeczypospolitej, t. III: Perspektywa historycznoliteracka (XV–XIX wiek), red. P. Borek, M. Olma, Kraków 2013, s. 171–200.
32 T. Tarłowa do A. Cetnerowej, 11.04.1711, CPAH Lwów, f. 181, o. 2, spr. 2798, k. 28.
33 B. Popiołek, Kostusieńka i Józieniek...
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
443
szczęście tym bardziej, że od 1715 r. pozostawała w nienajlepszych stosunkach
z matką Teresą Tarłową. Uważała, że matka była przyczyną jej nieszczęścia,
ale nieznane są powody tych animozji. Być może – jak wspomniano – matka przeciwna była szybkiemu małżeństwu córki z dopiero co owdowiałym
Mniszchem, a ich zażyłe kontakty sięgały czasów jego małżeństwa z Eleonorą Ogińską i zerwania ustaleń zaręczynowych z Kosem. Konflikt musiał być
znaczny, gdyż Konstancja nie chciała nawet złożyć matce życzeń noworocznych i utrzymywać z nią korespondencji w czasie swojego pobytu w Dreźnie
w 1717 roku34. Mniszchowie mieli liczne potomstwo, ale stracili kilkoro dzieci.
W 1717 roku urodził się im w Saksonii syn Stanisław, który zmarł w kwietniu
1719 roku35. W 1719 roku Konstancję ledwie docucono na wieść o śmierci
trzyletniej córeczki, którą oddano pod opiekę sakramentek warszawskich,
gdzie zmarła na odrę36. Prawdopodobnie jeszcze w 1730 roku Konstancja urodziła dziecko37. Wieku dorosłego doczekała jednak tylko czwórka – najstarsza
córka Ludwika (1712–1785), od 1732 roku żona Józefa Potockiego, wojewody
kijowskiego, która wpierw była swatana jego synowi Stanisławowi38, Elżbieta (zm. w 1746 roku), która w 1725 roku wyszła za Karola Wielopolskiego,
oraz synowie – Jerzy August (1715–1778)39, późniejszy marszałek nadworny
koronny i kasztelan krakowski, i Jan Karol (1716–1759), podkomorzy wielki
litewski. Konstancja zmarła w połowie października 1739 roku40, a pogrzeb
odbył się w styczniu następnego roku41.
Najmłodsza z sióstr Magdaleny Lubomirskiej – Franciszka Tarłówna (zm.
w 1755 roku) wybrała życie zakonne i została ksienią benedyktynek sandomierskich.
Nie znamy daty urodzin Magdaleny Tarłówny, być może przyszła na świat
ok. 1688 lub 1690 roku, prawdopodobnie jako druga z sióstr Tarłówien. Data
34 K. Mniszchowa do J.W. Mniszcha, Drezno 10.10.1717 roku, BOss. 2648/I, k. 29v.
J. Rafałowiczówna, op.cit., s. 195–196. W jednym z listów do Konstancji przebywającej
wówczas w Dreźnie jej mąż martwił się o jej zdrowie i pozdrawiał „Stasieczka”, zalecając, by
zasłużył na miłość mat. 12.12.1717, k. 19.
36 J. Rafałowiczówna, op.cit., s. 189.
37 A. Szembekowa do K. Mniszchowej, 31.12.1720, BOss. rkps 2676/I, k. 15–16.
38 Zob. B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II...
39 Zob. szerzej: M. Czeppe, Kamaryla pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego
Jerzego Augusta Mniszcha 1750–1763, Warszawa 1998.
40 I. Czartoryska do J.W. Mniszcha, 15.10.1739, BOss. rkps 2640/I, k. 46.
41 J. Lipski do M. Rzewuskiego, Kielce 25.01.1740, CPAH Lwów, f. 181, op. 2, spr. 2097,
k. 99.
35 444
Bożena Popiołek
jej śmierci, która pojawia się niekiedy w różnych opracowaniach także jest nieprawidłowa. Należy przyjąć, że Magdalena zmarła w Dreźnie w dniu 17 stycznia 1728 roku lub dzień później. Pod koniec marca 1712 roku Magdalena poślubiła owdowiałego zdaje się Franciszka Szembeka (ok. 1667–1712 roku),
chorążego nadwornego koronnego (od 1702 roku), stolnika koronnego (od
1706 roku), syna Barbary Anny z Rupniewskich (zm. w 1706 roku) i Franciszka Szembeka (zm. w 1693 roku), kasztelana kamienieckiego42. Jej matka Teresa
Tarłowa pisała 11 kwietnia 1711 roku w liście do drugiej córki Anny Cetnerowej, że „dwa tygodnie temu odbył się w ślub Magdusi z panem stolnikiem
koronnym, był król i siła ludzi na kolacji”43. Małżeństwo nie trwało długo,
gdyż zaledwie rok po ślubie Franciszek zmarł w Gdańsku 7 październiku 1712
roku44. Sprawą pogrzebu stolnika zajęli się krewni – Krzysztof Antoni Szembek
(zm. w 1748 roku), biskup inflancki i jego brat prymas Stanisław Szembek, którym zrozpaczona młoda wdowa podporządkowała się bez protestów. Szembekowie zadecydowali, że ciało Franciszka powinno spocząć w Krakowie.
Dlatego też Magdalena „obrządzenie uczyniwszy z Jegomości ks. biskupem
inflanckim wysłała przodem ciało prosto do Krakowa”, a sama miała pojechać
do Warszawy, by tam oczekiwać na przybycie swojej matki i wspólnie z nią
podążyć na pogrzeb45. Teresa Tarłowa nalegała, by młoda wdowa pozostała
na czas żałoby pod jej opieką, ale jeszcze na początku listopada Magdalena nie
dotarła do Warszawy46. Jednocześnie Teresa Tarłowa przestrzegała córkę, by
nie odrzucała żadnej pomocy Szembeków, których „łaska i protekcja świeżą
wdowę zaszczyca bardzo”47. Szembekowie szybko pięli się po drabinie godności kościelnych i senatorskich, w czym wojewodzina lubelska upatrywała
dla siebie i swoich dzieci pewnych korzyści. Jeden z braci zmarłego Franciszka Krzysztof Andrzej Szembek (zm. w 1740 roku) był biskupem chełmskim,
wkrótce miał przywdziać kolejno w 1718 roku infułę przemyską, a w 1724 roku
warmińską. Drugi z braci Aleksander Kazimierz Szembek (zm. w 1756 roku)
42 k. 28.
43 T. Tarłowa do A. Cetnerowej, Lublin 11.04.1711, CPAH Lwów, f. 181, op. 2, spr. 2798,
Ibidem.
Wiadomość o śmierci Szembeka w liście E. Sieniawska do K.S. Radziwiłła, 14.10.1712
roku, AGAD, AR V, teka 353, nr 14275, cz. III.
45 J. Rafałowiczówna do E. Sieniawskiej, Warszawa 26.10.1712, [w:] J. Rafałowiczówna,
A z Warszawy nowiny te... Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, wstęp i oprac. B. Popiołek, Kraków 2000, s. 30.
46 J. Rafałowiczówna do E. Sieniawskiej, Warszawa 3.11.1712; idem, k. 31.
47 J. Rafałowiczówna do E. Sieniawskiej, Warszawa 26.10.1712, BCz rkps 2745 II, k. 45.
44 Magdalena z Tarłów Lubomirska...
445
po śmierci Franciszka został stolnikiem koronnym, a w 1729 roku wojewodą
sieradzkim.
Z pierwszego małżeństwa z Franciszkiem Szembekiem Magdalena miała
córkę Barbarę (1712–1735?), która wychowywała się u jej boku, bawiąc często
z matką i ojczymem Jerzym Dominikiem Lubomirskim, podkomorzym koronnym, w Warszawie. W czerwcu 1726 roku rozpoczął starania o rękę Barbary dla swojego starszego syna Stanisław Mateusz Rzewuski (zm. w 1728 roku),
hetman wielki koronny. Seweryn Józef Rzewuski (zm. w 1754 roku), podczaszy
koronny, był jego synem z drugiego małżeństwa z Ludwiką Eleonorą Kunicką. W jednym z listów do podkomorzyny koronnej Magdaleny Lubomirskiej
hetman wyrażał nadzieję, że podkomorzyna koronna mu nie odmówi, skoro
panna była przychylna Sewerynowi w Warszawie. Zapowiadał swoją wizytę
wraz z synem w Radomiu, gdzie chciał „upaść do nóg” Magdalenie i jej córce48.
Lubomirska wyraziła zgodę na spotkanie, na którym wyznaczono termin ślubu na 11 sierpnia 1726 roku, o czym Rzewuski pisał do Stefana Humieckiego,
wojewody podolskiego49. Podkomorzynie zaś dziękował w kolejnym liście –
„to osobliwsza WM Pani Dobrodziejki sprawuje łaska, że jedyny swój klejnot
raczysz dobrotliwie złożyć w Domku moim, nie tylko syn mój pierwsze onemu
w sercu swoim znajdzie miejsce, ale i ja na nieporównanym szacunku jego dozgonnie znać się będę”50. Intercyza ślubna została spisana w Janowcu w przeddzień wesela 10 sierpnia 1726 roku w imieniu Barbary Szembekówny przez
jej matkę i ojczyma, a jako gwaranci umowy wystąpili – brat matki Jan Tarło,
wojewoda lubelski, Paweł Karol Sanguszko, marszałek wielki litewski, Antoni Czermiński, kasztelan małogoski, Karol Tarło, starosta stężycki, Wacław
Rzewuski oraz Franciszek Dzieduszycki, chorąży lwowski51. Stronę młodego
reprezentował on sam, jego ojciec Stanisław Mateusz Rzewuski, przyjaciel ojca
Stefan Humiecki, wojewoda podlaski, Potoccy – Stefan, zapewne marszałek
nadworny koronny i Stanisław Władysław, strażnik litewski, Michał Kunecki,
Andrzej Małachowski i Tomasz Skarbek Kiełczewski, chorąży lubelski. Bar48 S.M. Rzewuski do M. Lubomirskiej, 20.06.1726, BCz rkps 562 IV, k. 374.
S.M. Rzewuski do S. Humieckiego, 26.07.1726; ibidem, k. 405.
50 S.M. Rzewuski do M. Lubomirskiej, sierpień 1726, BCz rkps 562 IV, k. 424.
51 Intercyza ślubna między J.O. Książętami Ichm podkomorzemi koronnemi a J.W.W. Ich
M P. P. wojewodą podlaskim hetmanem koronnym ojcem i starostą chełmskim synem Rzewuskiemi Anno 1726, BOss. rkps 6733 (DE 2036, Archiwum Lubomirskich z Równego VI); por.
M. Zimenramn, Intercyza przedślubna Barbary Szembekówny i Seweryna Rzewuskiego z 1726
roku, „Genealogia” 2006, nr 18, s. 127–134, http://genealogia.wydawnictwo-historyczne.pl/
pdf/Gene18_05.pdf [dostęp: 6.07.2013].
49 446
Bożena Popiołek
dziej prawdopodobne wydaje się jednak, że umowa przedślubna została przygotowana przynajmniej tydzień wcześniej, jak to było wówczas w zwyczaju,
a jedynie sfinalizowana pod wyznaczoną datą, następnie roborowana w księgach grodzkich lubelskich 27 sierpnia 1726 roku. Wesele odbyło się w Janowcu
pod Lublinem w posiadłości jej ojczyma Jerzego Dominka Lubomirskiego,
co zostało upamiętnione dwoma mowami weselnymi52. W posagu Barbara
miała otrzymać część dóbr ojcowskich w województwie krakowskim – Słupów
i Nadzów – a jej matka jako czasowa właścicielka tych majątków miała złożyć
stosowną rezygnację. Lubomirscy ponadto przekazali na rzecz Barbary i jej
przyszłego męża w dowód miłości rodzicielskiej starostwo bratkowskie. Obiecano jej także zachowanie prawa do majątku macierzystego na równi z innymi
potencjalnymi spadkobiercami. Posag Barbary uzupełniała znaczna wyprawa
w klejnotach. Z kolei podczaszy koronny otrzymał od ojca Rejowiec w województwie chełmskim, na którym miał oprawić posag swojej żony, obiecał
jej również sumę 100 tys. złotych jako zabezpieczenie majątków oraz 50 tys.
złotych, które z kolei zabezpieczył na starostwie lubomskim, a które stanowiło jego prywatny majątek. Dorobił się go na wyprawie wojennej. Hetman
Rzewuski oddał synowi starostwo chełmskie, dobra dziedziczne Woroszyłówkę w województwie bracławskim i Szumowce w województwie podolskim
oraz królewszczyzny Serebryszcze i Stajne. Rzewuski zobowiązał się również
do wypłacania małżonkom sumy 8000 zł rocznie lub ulokowania 80 tys. na
dobrach ziemskich, w taki sposób, by dawały im identyczną kwotę w formie
corocznej renty do chwili podziału majątku ojcowskiego między synów hetmana. Małżeństwo Barbary i Seweryna Józefa Rzewuskiego, podczaszego koronnego, późniejszego wojewodę wołyńskiego, nie przetrwało długo i jeszcze
52 Zob. Aureli August Chryczkiewicz, Flora polska codzienną wiosnę w nieomylnych
herbownego klejnotu i kwitnącej wielkich imion koligacji prognostykach, sarmackiemu światu głosząca. Jaśnie Wielmożna Jmci Panna Barbara na Słupowie Szembekówna Stolnikówna
koronna; przy ślubnych kontraktach z Jaśnie Wielmożnym Jmci Panem Sewerynem hrabią na
Rozdole i Rejowcu Rzewuskim chełmskim, nowosielskim itd. starostą, hołdowniczym wiecznej obligacji trybutem, przez Apolina Warszawskiego Scholarum Piarum adorowana. Roku
kontraktującego z naturą ludzką Boga 1726, w Warszawie w drukarni J.K.M. OO. Scholarum
Piarum, 2°, k. 11; Sebastian Wykowski, Dux amor in campo honoris et fortunae marti bellonam illustrimo excellent. DD. Severino comiti in Rozdoł et Rejowiec Rzewuski chełmensi
neosielecensi etc. capitaneo illustrissimam excellentissimam dominam D. Barbaram Szembekoviam dapiferidam Regni desponsans a devinctissimo magnis nominibus panegiryco cultu
adornatus, Anno Domini M DCC XXVI Varsaviae typis S.R.M. Scholarum Piarum 1726, 2°,
k. 14.
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
447
przed 1732 rokiem zostało unieważnione. W związku tym od początku źle
się działo, gdyż już w 1727 roku wuj Barbary, Jan Tarło pozdrawiał z Warszawy żonę i zapraszając ją do stolicy wspominał o przybyciu tam swojej siostry
Magdaleny Lubomirskiej, wojewodziny krakowskiej, z córką podczaszyną koronną, „która z swoim mężem jednakowo nieszczęśliwa jak była”53. O fatalne
pożycie małżonków Magdalena oskarżała przede wszystkim siebie, kładąc to
na karb młodego wieku małżonków i przymuszenia córki do wczesnego zamążpójścia54. Drugi związek Barbary z Janem Klemensem Branickim (zm.
w 1771 roku), wówczas generałem artylerii koronnej, owdowiałym po śmierci
Katarzyny Barbary Radziwiłłówny (zm. w 1730 roku) zawarty w 1732 roku
także nie przetrwał długo i zostało rozwiązany zaledwie po dwóch latach55.
Barbara Szembekówna wyszła po raz trzeci za mąż za Woldemara hr. Loewendala (1700–1755), marszałka francuskiego. Z trzeciego małżeństwa Barbary
przyszła na świat córka Benedykta Anna, wydana następnie za Aleksandra
Ossolińskiego, miecznika litewskiego56. Rzewuski zaś ożenił się z Antoniną
Potocką. Barbara uchodziła za osobę niezrównoważoną psychicznie.
Po śmierci pierwszego męża Franciszka Szembeka Magdalena z Tarłów,
być może pod naciskiem rodziny, wyszła szybko za mąż za Jerzego Dominika Lubomirskiego (ok. 1665–1727), podkomorzego koronnego (1702–1726),
następnie wojewodę krakowskiego (1726–1727). Był on najmłodszym synem
Barbary z Tarłów i Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, hetmana polnego koronnego, a więc bliskim krewnym Magdaleny. W 1695 roku poślubił on piękną
Urszulę Katarzynę Bokumównę (1685–1743), która wkrótce po przybyciu do
Polski króla Augusta II Wettyna została jego pierwszą polską kochanką. Lubomirski, skompromitowany skandalem związanym z małżonką, po rozwodzie
z nią przez jakiś czas pozostawał samotny. Król osłodził mu utratę małżonki
podkomorstwem koronnym (1702) i komendą nad gwardią królewską. Mimo
to w okresie wojny północnej Lubomirski okazał się stronnikiem wątpliwym
53 J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 19.09.1727, BCz rkps 1790 III, k. 18.
Testament Magdaleny z Tarłów Lubomirskiej, wojewodziny krakowskiej spisany
w Dreźnie 1728, BCz rkps 208, k.
55 Por. W. Dworzaczek, Genealogia [4], tablica 157; I. Kulesza-Woroniecka, Rozwody
w rodzinach magnackich w Polsce w XVI–XVIII wieku, Białystok 2002, s. 34 i n.; B. Popiołek,
Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich,
Kraków 2003, s. 211–216.
56 Portret graficzny marszałka Waldemara de Loevendala, [w:] E. Łomnicka-Żakowska,
Grafika portretowa epoki saskiej w relacji z późnobarokową grafiką europejską, Warszawa 2033,
ryc. 31.
54 448
Bożena Popiołek
i już w 1704 roku przeszedł na stronę Stanisława Leszczyńskiego, a później
jeszcze dwukrotnie zmienił orientację polityczną, być może pod wpływem
znanych z zaangażowania politycznego i intryganctwa braci. Dopiero 1710
rok i powrót króla spowodował, że Jerzy Dominik – pozbawiony silnej i realnej
opieki w rodzinie po śmierci braci, a seniorów rodu Stanisława Herakliusza
(zm. w 1702 roku), marszałka wielkiego koronnego i Hieronima Augustyna
(zm. w 1706 roku), hetmana wielkiego koronnego, stanął ponownie przy Auguście II, a kiedy rozpętały się działania konfederatów tarnogrodzkich, Lubomirski podjął się mediacji między nimi a Augustem II w 1716 roku. Jego
ostatnia akcja polityczna to zaangażowanie się w sprawę toruńską w 1724 roku,
kiedy to osobiście przyczynił się do ustanowienia wysokich kar dla uczestników tumultu, co nie przysporzyło mu chwały. Lubomirski należał ponadto do
wąskiego grona zaufanych dworzan Augusta II57.
W 1711 roku podkomorzy Lubomirski zabiegał pierwotnie o rękę starościanki kowelskiej Anny Leszczyńskiej, dopiero co owdowiałej po śmierci Jana
Gniewosza, kasztelana zawichojskiego, a swatką chciał uczynić swoją bratanicę Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską, o czym ta z niechęcią pisała do swojego
męża Adama Mikołaja jesienią 1711 roku58. Ojciec panny był przeciwny małżeństwu córki z rozwiedzionym Lubomirskim, którego pierwsze małżeństwo
rozpadło się w atmosferze skandalu. Sprzyjał za to Franciszkowi Morsztynowi
(zm. w 1726 roku), kasztelanowi radomskiemu. Mimo jednak oporów starosty, na gorącą prośbę Lubomirskiego wojewodzina bełska, nie zważając na
mrozy i niewygody podróży, pognała w lutym 1712 roku„zwykłym wozem”
na złamanie karku, by nakłonić starostę kowelskiego do zgody na ślub córki
z podkomorzym koronnym59. Starościanka, a właściwie kasztelanowa zawichojska, poślubiła jednak innego kandydata – starostę bieckiego Aleksandra
Kazimierza Szembeka (zm. w 1756 roku). Lubomirski zaczął więc zabiegać
o rękę owdowiałej jesienią 1712 rokuMagdaleny Szembekowej, bratowej swo57 J.A. Gierowski, Jerzy Dominik Lubomirski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 18, red.
E. Rostworowski, Wrocław 1973, s. 21.
58 W 1711 r. starosta kowelskim był Stefan Leszczyński (ok. 1644–1722), w tym samym
roku został wojewodą kaliskim, zaś starostwo kowelskie przeszło w ręce jego zięcia Aleksandra Kazimierza Szembeka. Chodzi więc o Annę Leszczyńską (1697–1756), córkę Joanny Teresy z Brzostowskich i Jana Leszczyńskiego, od 1711 roku żonę Aleksandra Kazimierza Szembeka, stolnika koronnego (od 1712 roku), wojewody sieradzkiego (od 1726 roku).
59 E. Sieniawska do A.M. Sieniawskiego, Rytwiany 29.10.1711, BCz rkps 5943 III, list
37328; 13.02.1712, ibidem, list 37333. Por. B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II...,
s. 210.
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
449
jego konkurenta, którą wkrótce poślubił. Aleksander Kazimierz Szembek był
bowiem młodszym bratem jej męża, zmarłego Franciszka Szembeka.
Wydaje się, że mimo zawartego w pośpiechu małżeństwa Lubomirscy byli
kochającą się i zgodną parą. Sporo czasu spędzali w Rzeszowie, w Warszawie
lub w otoczeniu króla Augusta II w Dreźnie, na co wpływ miały bliskie kontakty
z królem zarówno Jerzego Dominika, jak i szwagra Magdaleny – Józefa Wandalina Mniszcha i jej siostry Konstancji. Z pewnością wpływ na zacieśnienie
kontaktów z dworem miały także dawne koligacje wojewodziny krakowskiej
z domem Szembeków. Wydaje się jednak, że Magdalena w przeciwieństwie do
swojej siostry Konstancji Mniszchowej, nie odegrała ważniejszej roli w kręgu
Augusta II, chociaż z pewnością była uczestniczką królewskich zabaw i często bawiła w Dreźnie. Oboje też przykładali znaczną uwagę do spraw gospodarczych, o czym świadczy zarówno testament wojewodziny krakowskiej, jak
i część zachowanej korespondencji. Jeszcze tuż po śmierci małżonka we wrześniu 1727 roku, przebywając w Warszawie Magdalena Lubomirska rozesłała
listy do zarządców majątków z prośbą o dopilnowanie normalnych zajęć gospodarskich i organizacji jarmarków i targów perkalowych m.in. w Mohylewie60.
Lubomirscy mieli kilkoro dzieci, ale przeżyło tylko dwóch synów – Antoni
Benedykt i Franciszek Ferdynand. Wiosną 1718 roku zmarł jeden z ich synów,
o którym nie wiadomo nic bliższego61. Jesienią 1720 roku Magdalena poroniła
kolejną ciążę, o czym donosiły gazety rękopiśmienne – „JMć Pani Podkomorzyna koronna, odprowadzając swojego Jejmość z Krakowa do Częstochowy
jadącego, w Skale z utrzęśnienia abortum passa”62. Pierworodny Antoni Benedykt (po 1713–1761 roku), o którym Magdalena wspomina w swoim testamencie, został generałem wojsk koronnych, generałem lejtnantem (od 1753
roku), a później miecznikiem koronnym (od 1754 roku) i kawalerem Orderu
Orła Białego. W 1737 roku poślubił on Annę Zofię Ożarowską (zm. w 1759
roku). Drugi syn Franciszek Ferdynand (zm. w 1774 roku) objął po śmierci
brata urząd miecznika koronnego (od 1761 roku), następnie został chorążym
wielkim koronnym (od 1773 roku), był też starostą bieckim oraz kawalerem
Orderu św. Huberta (1741) i Orderu Orła Białego (1762).
60 Listy do M. Lubomirskiej, Jassy 18.09.1727, Stefanyk, Archiwum ks. Lubomirskich
z Równego, f. 5, o. 1, rkps 6732 II, k. 65–67.
61 K. Radziwiłłówna do K.S. Radziwiłła, 11.05.1718, AGAD, AR IV, teka 53, kop. 692,
k. 192.
62 Nowiny rękopiśmienne dla E. Sieniawskiej, Warszawa 12.09.1720, BCz 2739 IV,
k. 215v.
450
Bożena Popiołek
Pod koniec życia Magdalena ciężko chorowała. Jej brat sprowadzał medyków, którzy mogliby jej ulżyć w cierpieniach, ale bezskutecznie. Lekarze
nie chcieli się podjąć kuracji w zaawansowanej chorobie wojewodziny, przepowiadając jej rychłą śmierć. Tarło nie ustawał jednak w zabiegach, poszukując lekarzy dla siostry w całej Rzeczypospolitej. Zatrudniał m.in. znanego
wówczas lekarza Sieniawskich Jakuba Thwila, chociaż Magdalena wyżej ceniła
nieznanego z nazwiska Wojciecha ze Lwowa, prosząc brata, by go sprowadził.
Wojewoda lubelski zaklinał swoją żonę, by zapłaciła mu nawet 30 czerwonych złotych, aby tylko przyjechał do Janowca i zbadał Magdalenę. Zobowiązał
żonę, by oddała mu swój cug koni, albo najęła furmana, który bez przeszkód
i zwłoki zawiezie lekarza do jego siostry. „Będziemy mu mieli obligatio, kiedy
w tak niebezpiecznym razie ratować będzie siostrę naszą”63. Wojewodzina krakowska chorowała prawdopodobnie na raka macicy, na co wskazują listy jej
brata. „Był wrzód koło macicy, ten wyszedł, przecież zgniłość jeszcze się znajduje i czarna przy plastrach wychodzi materia” – pisał w liście do drugiej żony
Elżbiety z Modrzewskich64. Jan Tarło wierzył zaś, że choć „cyrulicy w tamtej
deskrypcyi com posłał, barzi to magnifikują, ale nie jest tak źle, jako piszą”65.
Dwa dni później przesłał żonie z Warszawy dokładną informację z diagnozą
lekarzy dla Jakuba Twila, aby ten ocenił zdrowie Magdaleny („niech tylko zdanie swoje przyśle”). Ona sama upierała się jednak przy doktorze Wojciechu,
więc zalecał Elżbiecie, by go namówiła na przyjazd66. Zgromadzone w Warszawie konsylium lekarskie, do którego należeli najlepsi wówczas lekarze –
Dupont, Camuset, Gliński i dwóch lekarzy niemieckich króla Augusta II – nie
potrafiło jednak podjąć skutecznej kuracji67. W końcu i Tarło zaczął tracić wiarę w szanse siostry – „Bardziej życzymy sobie, niż się spodziewamy jej konwalescensy”68. Niepokój wojewody lubelskiego o zdrowie siostry był tym większy, że i jego żona Elżbieta z Modrzejewskich zapadła na śmiertelną wówczas
chorobę – gruźlicę. Lekarze i jej nie potrafili pomóc – „od tutejszych doktorów
innego nie masz konsylium, tylko aby balsamitica zażywać, lekarstwa żadnego
63 J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 20.09.1727, BCz rkps 1790 III, k. 36; por. B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich,
Kraków 2003, s. 158, 179.
64 J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 20.09.1727, BCz rkps 1790 III, k. 36.
65 Ibidem, k. 36.
66 J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 20.09.1727; ibidem, k. 35.
67 J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 18.09.1727; ibidem, k. 37.
68 J. Tarło do E. Tarłowej, Warszawa 20.09.1727; ibidem, k. 32.
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
451
i żeby najmniejsze przeziębienie i pieczę iritacyi piersiom nie czyni i w cieple
się chować”69. Kilka lat później gruźlica zabrała – jak wspomniano – jego drugą siostrę Annę Cetnerową. Zanim jednak Magdalena rozstała się z życiem,
zmarł jej mąż, co także negatywnie wpłynęło na stan jej zdrowia.
Jerzy Dominik Lubomirski zmarł 28 lipca 1727 roku, ale uroczystości pogrzebowe odbyły się dopiero we wrześniu, kiedy to ciało wojewody krakowskiego w uroczystej procesji obwożono ulicami stolicy, a następnie złożono
na Jasnej Górze w Częstochowie. Magdalena Lubomirska nie wzięła udziału
w uroczystościach pogrzebowych męża, chociaż była w tym czasie w Warszawie, złożona ciężką, nieuleczalną chorobą, która stała się powodem jej śmierci
kilka miesięcy później. W jej zastępstwie szła za trumną bratanica zmarłego
Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, kasztelanowa krakowska. Ciało zmarłego, przybrane w kosztowne płótno obszyte koronką i złotymi szarfami spoczywało w trumnie wyłożonej biało-srebrna morą, w ręce włożono mu złoty
krucyfiks, a na zewnątrz zawieszono trumienny portret wojewody wykonany
na srebrnej blasze70. Trumnę wojewody „sześć koni kosztownych kapami karmazynowymi aksamitnymi, frędzlą złotą broderowanemi przykryte wiozły”71.
Tymczasem jeszcze w listopadzie 1727 roku wojewoda lubelski Jan Tarło
nie ustawał w staraniach o zdrowie siostry, nalegając, by żona za wszelką cenę,
bez względu na koszty sprowadziła Jakuba Twila i skłoniła go do leczenia Magdaleny. Lubomirska w tym czasie przebywała w Głogowie, ciągle chorując72.
Prawdopodobnie zdecydowała się na tę wyczerpującą podróż, by w Dreźnie
szukać pomocy u królewskich lekarzy. Choroba jednak czyniła coraz większe postępy, a Jan Tarło pisał do żony – „o wojewodzinie krakowskiej różne
są wiadomości, jedni tuszą życia, drudzy że incurabilis morbus i obawiają się
gangreny w macicy”73.
Magdalena Lubomirska zmarła w Dreźnie prawdopodobnie 18 stycznia
1728 roku, o czym świadczy nie tylko data spisanego przez nią w dniu 17 stycznia testamentu, ale i wiadomość przekazana przez Józefa Plichtę w liście do Mi69 Ibidem, k. 34.
Opisanie wyprowadzenia ciała świętej pamięci JW/ielmo/żnego JMci Pa/na/Lubomirskiego, wojewody krakowskiego die 2 septembris 1727 w Warszawie odprawionego, BCz rkps
208, k. 207–214. Por. Diariusze i relacje pogrzebowe z XVII i XVIII wieku jako źródła historyczne, [w:] Pamiętniki, dzienniki i relacje jako źródła do badań historycznych (XVIII–XX w.), red.
K. Karolczak, Kraków 2011, s. 48–61.
71 Opisanie wyprowadzenia ciała..., k. 207–214.
72 J. Tarło do E. Tarłowej, Drezno 12.11.1727, BCz rkps 1790 III, k. 31.
73 J. Tarło do E. Tarłowej, Góra pod Warszawą; ibidem, k. 23.
70 452
Bożena Popiołek
chała Konarskiego, starosty bachtyńskiego, oczekujących w Lublinie na Jana
Tarłę, wojewodę lubelskiego, który „ciało JW. J Pani Wo/jewod/ziny krakowskiej do Częstochowy zaprowadził z Saksoniej...”74. Jeszcze w styczniu w dniu
śmierci Magdaleny rozesłane zostały listy do podskarbiego koronnego Jana Jerzego Przebendowskiego (zm. w 1729 roku) i podkanclerzego koronnego Jana
Lipskiego (1690–1746) z prośbą o zachowanie starostw, będących w posiadaniu Lubomirskiej jako ius communicativum, dla jej synów75. On też wkrótce
po powrocie z Częstochowy do Lublina zajął się, zgodnie z wolą zmarłej siostry, uregulowaniem spraw majątkowych po Lubomirskich. „Woj. Lubelski
niedługo tu zabawi, bo na Wołyń do Połonnego, albo na Ukrainę odjedzie po
nieboszczyku śp. J Panu wojewodzie krakowskim [Jerzym Dominiku Lubomirskim – przyp. B.P.] dobra odbierać w opiekę na dzieci pozostałe, w przyszły
czwartek albo tu w Sośnicy, albo w Ostrowie za Radymnem u JKMci Pani Krakowskiej [Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej – przyp. B.P.] ma być zjazd na
konferencyja z Ichmościami opiekunami na pozostałe dzieci JP wojewody...”76.
W spotkaniu rodzinnym zapowiedzieli udział wszyscy wyznaczeni przez Magdalenę w testamencie opiekunowie – Lubomirski, oboźny koronny, Teodor
Lubomirski, starosta spiski, Franciszek Cetner, wojewoda smoleński, szwagier
zmarłej, oraz marszałkowstwo Józef Wandalin Mniszech z żoną, a siostrą Magdaleny Konstancją z Tarłów. Do spotkania egzekutorów testamentu doszło we
Lwowie, ale nie wszyscy zdołali przyjechać na czas. Choroba pokrzyżowała
plany marszałka wielkiego koronnego Mniszcha, o czym zawiadomił swoją
małżonkę Jan Tarło. Przybyły więc tylko jego siostry Konstancja Mniszchowa,
marszałkowa wielka koronna, i Anna Cetnerowa, wojewodzina smoleńska,
oraz Elżbieta Sieniawska, kasztelanowa krakowska, z którą w długiej, dwugodzinnej rozmowie omówił szereg spraw publicznych i prywatnych. Mimo
trwającego kilka godzin spotkania, nie podjęli decyzji o terminie egzekucji
testamentu77. Rychła śmierć Elżbiety Sieniawskiej, która zmarła zaledwie rok
później 21 marca 1729 roku, wykluczyła ją z grona egzekutorów testamentu
wojewodziny krakowskiej i opiekunów jej osieroconych dzieci.
74 J. Plichta do M. Konarskiego, Sośnica 18.02.1728, Biblioteka im. W. Stefanyka, BBaw.,
fond 209, rkps 370, k. 5.
75 Listy z 18.01.1728 roku, Stefanyk, Archiwum ks. Lubomirskich z Równego, f. 5, o. 1,
rkps 6732, k. 403–407 (skan BOss.).
76 J. Plichta do M. Konarskiego, b. d. (marzec 1728?), Biblioteka im. Stefanyka, BBaw.,
fond 209, rkps 370, k. 10. (skany Boss.)
77 J. Tarło do E. Tarłowej, b.d. (1728), BCz 1790 III, list 22, k. 87.
Magdalena z Tarłów Lubomirska...
453
Summary
Construction of a woman’s biography, which preserved the memory of a person, is an arduous task because of lack of sources and it is never completed
work. Biography of Magdalena Lubomirska could be based only on her written
will, and not numerous correspondence of her mother Teresa Tarło and brother Jan Tarło. We even don't know the date of Magdalena's birth or the exact
date of her death. The only document, the author of which is Magdalena, is her
last will.
Keywords: female biography, family, noblewoman, Saxon period