ZMIANY STANU ZACHOWANIA OBIEKTÓW GÓRNICZYCH W

Nr 111
Konferencje
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Nr 43
Nr 111
2005
relikty robót górniczych,
zabezpieczenie obiektów górniczych,
rudy ołowiu i srebra, Góry Sowie
Elżbieta LIBER*
ZMIANY STANU ZACHOWANIA OBIEKTÓW GÓRNICZYCH
W OKOLICACH ZAGÓRZA ŚLĄSKIEGO
– W REJONIE NIEISTNIEJĄCEJ WSI SCHLESIERTHALE
W pracy przestawiono stan zachowania z roku 1996 i 2005 reliktów dawnych robót górniczych
w okolicach Zagórza Śląskiego. Stan zachowania większości badanych obiektów górniczych nie został
znacznie zmieniony. Zachowane wyrobiska podziemne (sztolnia w Bystrzycy Górnej i w Walimiu)
zostały zabezpieczone i przygotowane do celów turystycznych. Część śladów robót górniczych w rejonie
nieistniejącej wsi Schlesierthale (hałda skały płonnej pochodząca co najmniej z końca XVIII w.) została
zniszczona, podczas budowy drogi i parkingu leśnego.
1. WSTĘP
W latach 1994–1996 przeprowadzono inwentaryzację dawnych robót górniczych
prowadzonych na obszarze Gór Sowich, w okolicach miejscowości Zagórze Śląskie,
Bystrzyca Górna, Dziećmorowice oraz Walim. W wyniku tych prac powstało opracowanie dokumentujące stan zachowania obiektów górniczych oraz historię wydobycia
ubogich rud ołowiu, srebra i cynku w tym rejonie [5]. Opisane w tym opracowaniu
najlepiej zachowane wyrobiska podziemne, takie jak sztolnie w Bystrzycy Górnej
i w Walimiu, zostały zabezpieczone i przygotowane do wykorzystania do celów turystycznych. Sztolnie te oraz pozostałe zinwentaryzowane relikty działalności górniczej
dokumentują ważną dziedzinę rozwoju gospodarczego opisywanego obszaru i stanowią jego materialne dziedzictwo historyczne. Niestety stan zachowania opisanych
pozostałości działalności górniczej w rejonie nieistniejącej wsi Schlesierthale
w ostatnich latach został bardzo niekorzystnie zmieniony.
__________
* Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, 50-051 Wrocław, pl. Teatralny 2.
156
2. ZARYS HISTORII PROWADZENIA ROBÓT GÓRNICZYCH
Pierwsza wiadomość o istnieniu górniczej wsi Schlesierthale pochodzi z wykazu
lokacyjnego księstwa świdnickiego z 1548 roku [1].
W piśmie z 1575 r. wystosowanym do Kamery Śląskiej wymieniane są gwarectwa
m.in. z rejonu Bystrzycy, takie jak: St. Stephans Achter, Geistliche Hilfe Gottes
i St. Johannnesstolle. Ze względu na brak odpowiedniego udokumentowania kartograficznego trudno jest obecnie zlokalizować najstarsze kopalnie znajdujące się w dolinie rzeki Bystrzycy. Wyrobiska kopalni Geistliche Hilfe Gottes być może znajdowały
się na prawym brzegu Bystrzycy w dolinie pomiędzy górami Lipiec i Przygrodną [6].
Pod koniec XVI w. i na początku XVII w. miejscowe górnictwo i rozwijające się
na jego bazie hutnictwo powoli upadało [3]. Eksploatacja ubogich złóż ołowiu i srebra nie przynosiła spodziewanych zysków, a niekiedy powodowała wręcz straty finansowe. Kryzys pogłębiła wojna trzydziestoletnia (1618–1648), w czasie której całkowicie wstrzymano eksploatację miejscowych złóż.
W 1781 roku na polecenie F. Redena na obszarze dawnej wsi Schlesierthal wznowiono roboty poszukiwawcze w celu dokładniejszego rozpoznania złóż rud metali
nieżelaznych. W latach 1811–1819 na stokach góry Lipiec założono wylot sztolni
badawczej [4, 6]. Zachowane plany górnicze z 1819 i 1824 roku [7] pozwalają sądzić,
że złożem tym interesowano się również w tym czasie.
W latach 60. XX w. była tu podjęta próba uruchomienia kopalni Michael, zarejestrowanej w ówczesnym Wałbrzyskim Urzędzie Górniczym [6].
Budowa zapory na rzece Bystrzycy (1912–1917) spowodowała zalanie terenu wsi
Schlesierthal; z wyjątkiem terenów górzystych, gdzie w latach 1994–1996 zinwentaryzowano ślady dawnych robót górniczych [5].
3. OPIS STANU ZACHOWANIA WYBRANYCH OBIEKTÓW GÓRNICZYCH
Głównym przedmiotem poszukiwań i eksploatacji w opisywanym rejonie Gór Sowich były ubogie rudy ołowiu, srebra i cynku towarzyszące kwarcowo-barytowym
żyłom hydrotermalnym. Żyły te okruszcowane są srebronośną galeną i blendą cynkową wraz z minerałami miedzi i żelaza (np. chalkopiryt i arsenopiryt) rzadziej niklu
i kobaltu. Przejawy mineralizacji związane są ze spękaniami i strefami tektonicznymi,
stąd bieg żył jest zazwyczaj nieregularny a ich zasięg występowania nieznaczny.
Miąższość żył zazwyczaj wynosi od kilku do kilkudziesięciu cm, rzadko powyżej 1m.
Okruszcowane żyły występują w obrębie prekambryjskich gnejsów sowiogórskich.
Sposób występowania tych żył oraz ich niewielkie rozprzestrzenienie stworzyły trudne warunki do eksploatacji.
W ramach przeprowadzonej w latach 1994–1996 inwentaryzacji zachowanych reliktów działalności górniczej w Górach Sowich opisano m.in. wyrobiska górnicze
157
zlokalizowane na lewym i prawym brzegu jeziora zaporowego na rzece Bystrzycy
(rys. 1). Wyrobiska te stanowią pozostałości robót górniczych prowadzonych w okolicach nieistniejącej wsi Schlesierthal [5].
Relikty wyrobisk górniczych na lewym brzegu jeziora Bystrzyckiego zlokalizowane są we wschodniej części szczytowych partii góry Kurzętnik. Zachowane wyrobiska
stanowią prawdopodobnie pozostałości robót poszukiwawczych, związanych z działalnością górniczą osady Schlesierthal. Być może poszukiwania złóż prowadzono już
w XVI w. Lokalizacja tych robót jest potwierdzona na mapie geologicznej wykonanej
w latach 1901–1921 [2].
Rys. 1. Lokalizacja reliktów wyrobisk górniczych w okolicy Zagórza Śląskiego:
1– Wyrobiska górnicze na górze Kurzętnik,
2 – Wyrobiska górnicze na stoku gór Lipiec i Przygrodna
Fig. 1. The localization of old mining objects in the Zagórze Śląskie region.
Explanations: 1 The mining works relics on the Kurzętnik mountain,
2 – The mining works relics on the Lipiec and Przygodna mountains
158
Najlepiej zachowanym tutaj wyrobiskiem jest szybik o głębokości około 3 m
o przekroju zbliżonym do kwadratu (o boku 1 m) przechodzący w najgłębszej części
w komorę (początek chodnika) o długości około 2,5 m. W sąsiedztwie szybiku znajdują się liczne pozostałości robót poszukiwawczych, w postaci rowów i płytkich zagłębień.
Stan zachowania wyrobisk znajdujących się na górze Kurzętnik jest dobry, prawdopodobnie ze względu na położenie w znacznej odległości od dróg i osad ludzkich.
Ślady dawnych robót górniczych uległy częściowemu zatarciu na skutek prowadzonej
na stokach góry gospodarki leśnej.
Relikty wyrobisk górniczych na prawym brzegu jeziora Bystrzyckiego zlokalizowane są na południowo-zachodnim zboczu góry Lipiec i Przygrodnej. Głównym wyrobiskiem była tutaj sztolnia, której wylot znajdował około 350 m od brzegu rzeki
Bystrzycy (obecnie około 150 m od brzegu zbiornika retencyjnego na tej rzece)
w wąwozie wpadającego do niej strumienia.
Główna sztolnia o przebiegu NW-SE i o długości około 300 m prowadzona była
wzdłuż żyły barytowej o słabym okruszcowaniu. Wejście do sztolni znajdowało się
w połowie jej długości; stanowił je chodnik o długości około 10 m. W odległości
około 30 m w kierunku południo-wschodnim był szyb o głębokości około 35 m sięgający poniżej poziomu głównej sztolni, gdzie rozpoczęto drążenie chodnika, równolegle do jej przebiegu. Sztolnie z powierzchnią łączył jeszcze jeden płytki szyb
(o głębokości około 8 m), zlokalizowany około 30 m dalej w tym samym kierunku.
W odległości około 20 m w kierunku północno-zachodnim od chodnika wlotowego
była duża komora, związana prawdopodobnie ze zwiększoną miąższością okruszcowanej żyły lub natrafieniem na starsze wyrobisko górnicze. Naprzeciw wylotu sztolni
na powierzchnię znajdowała się hałda skały płonnej [’].
W kierunku północno-zachodnim od wylotu głównej sztolni w odległości około
150 m głębiono płytki szybik poszukiwawczy i dalej w odległości 25 m głębszy szyb
(o głębokości około 17 m), z którego drążono poziome wyrobiska w kierunku południowo-wschodnim.
W odległości 300 m również w kierunku północno-zachodnim od wylotu głównej
sztolni znajdowały się inne wyrobiska poszukiwawcze w postaci sztolni o długości
około 150 m, drążonej u podnóża góry na poziomie rzeki Bystrzycy oraz pochyłego
szybu drążonego powyżej sztolni [7].
Opisane powyżej wyrobiska górnicze są obecnie niedostępne. Określenie ich dokładnej lokalizacji w terenie jest trudne ze względu na ich słaby stan zachowania.
Dodatkowo wybudowanie na początku XX w. zapory na rzece Bystrzycy spowodowało zalanie części wyrobisk górniczych z rejonu wsi Schlesierthal. W związku z tym
zachowały się tylko nieliczne ich pozostałości.
W trakcie prac inwentaryzacyjnych prowadzonych w latach 1994–1996 na południowo-zachodnim zboczu góry Lipiec i Przygrodna natrafiono na zawalony wylot
sztolni [5]. Z miejsca tego sączy się z woda, której wypływ ujęty został w postaci
159
betonowego spiętrzenia z metalową rurką (fot. 1). Wypływ ten traktowany jest przez
miejscową ludność jako „źródełko”.
Fot. 1. Zawalony wylot sztolni w rejonie nieistniejącej wsi Schlesierthal – stan z 1996 r.
Phot. 1. The collapsed adit mouth in the area of unexisting village Schlesierthal from the year 1996
Zbocze góry powyżej wylotu sztolni pokryte jest drobnym urobkiem (pokruszony
baryt pochodzący z urabianej żyły). Bezpośrednio nad wylotem chodnika znajduję się
niewielkie zagłębienie będące prawdopodobnie efektem osunięcia się stropu chodnika. W odległości około 10 m w kierunku północnym na zboczu góry (powyżej)
i w odległości około 20 m w kierunku północno-wschodnim znajdują się relikty płytkich wyrobisk poszukiwawczych w postaci zagłębień o średnicy około 3 m i głębokości około 0,5–1 m, które są otoczone wałem z okruchów skały płonnej i barytu.
Lokalizację opisanego powyżej wyrobiska, jako wylotu chodnika dochodzącego
w połowie długości głównej sztolni poszukiwawczej, potwierdzono na postawie identyfikacji w terenie hałdy urobku (są to okruchy zwietrzałego gnejsu i barytu) (fot. 2)
znajdującej się w odległości około 15 m od wylotu chodnika.
Takie usytuowanie wylotu sztolni w stosunku do hałdy było przestawione na planie górniczym z 1819 r. [7], (rys. 2).
160
Fot. 2. Hałda przy wylocie sztolni w rejonie nieistniejącej wsi Schlesierthal – stan z 1996 r.
Phot. 2. The dump at adit mouth in the area of unexisting village Schlesierthal from the year 1996
Rys. 2. Plan górniczy z 1819 roku przestawiający wyrobiska poszukiwawcze
w rejonie nieistniejącej wsi Schlesierthal [7]
Fig. 2. The mining map from the year 1819 presenting the mining prospecting works in
the area of unexisting village Schlesierthal [7]
161
W trakcie ostatnich prac terenowych stwierdzono, że istniejąca co najmniej od początku XVII w. (prawdopodobnie od XVI w.) hałda została zniszczone w trakcie
utwardzania i poszerzenia drogi leśnej, a w jej miejscu utworzono parking. Być może
parking przy wąskiej drodze biegnącej wokół jeziora zaporowego na rzece Bystrzycy
jest potrzebny, ale jego obecna lokalizacja jest przykładem zupełnie niepotrzebnego
zniszczenia jednych z ostatnich reliktów robót górniczych z rejonu nieistniejącej już
wsi Schlesierthal. Tym bardziej, że lokalizacja tego parkingu mogła być również kilka
metrów bliżej drogi w miejscu gdzie i tak większość zatrzymujących się tutaj samochodów jest parkowana.
Ślady innych wyrobisk związanych z działalnością dawnej kopalni nie zachowały
się. Na obszarze wyżej położonym prowadzono intensywną gospodarkę leśną co
przyczyniło się do zatarcia pozostałości dawnych robót górniczych. Jest również możliwe, że po ostatecznym wyeksploatowaniu złoża zabezpieczono zręby szybów, co
uniemożliwia obecnie zlokalizowanie ich terenie.
4. POSUMOWANIE
Roboty górnicze prowadzone na obszarze Gór Sowich w rejonie Zagórza Śląskiego prowadzone były okresowo od XVI do początku XIX wieku. Głównym celem
prowadzonych robót było poszukiwanie i eksploatacja żył barytowo-kwarcowych
okruszcowanych ubogimi rudami ołowiu, srebra i cynku.
Na obszarze tym zachowały się relikty prowadzonych robót górniczych, pomimo
że wydobycie tych kruszców nie miało dużego znaczenia gospodarczego, gdyż ich
eksploatacja prowadzona była z przerwami i nie przynosiła spodziewanych zysków.
Stan zachowania opisanych reliktów jest różny od doskonale zachowanych wyrobisk podziemnych (np. sztolnia w Bystrzycy Górnej i w Walimiu) do ledwie widocznych w terenie, zarośniętych zwałów rozdrobnionej skały płonnej.
Identyfikacja tych śladów działalności górniczej w terenie jest często trudna,
zwłaszcza gdy dostępne dokumentacje i informacje literaturowe dotyczą niektórych
tylko obiektów.
Dostępne plany górnicze z XIX wieku pozwalają odtworzyć przebieg podziemnych wyrobisk dawnych kopalń. Być może są one do dziś częściowo zachowane
w dobrym stanie w przypadkach, gdy sztolnie drążone były w litej skale na niewielkiej głębokości, a ich początkowe odcinki, w pobliżu wylotu na powierzchnię uległy
zawaleniu.
Zachowane w terenie pozostałości dawnych robót górniczych, szczególnie w połączeniu z dostępną częścią ich dokumentacji, zarówno w postaci wzmianek literaturowych i planów górniczych, niewątpliwie posiadają wartość historyczną. Przede
wszystkich jednak materialnie dokumentują ważną dziedzinę rozwoju gospodarczego
162
opisywanego obszaru. Dlatego ważna jest szczególna dbałość o zachowanie istniejących reliktów robót górniczych w tym terenie.
Najciekawsze zachowane obiekty takie jak sztolnia w Walimiu już zostały zabezpieczone i przystosowane do zwiedzania. Nie należy jednak zapominać czy też niepotrzebnie niszczyć innych reliktów robót górniczych (np. opisany przypadek niszczenia
hałdy skały płonnej pochodzącej co najmniej z XVIII w.), które być może są mniej
atrakcyjne turystycznie ale stanowią materialne dziedzictwo rozwoju gospodarczego
tego regionu Gór Sowich.
LITERATURA
[1] CODEX DIPLOMATICUS SILESIAE, XXI, Schlesien Bergbau und Huttenwesen, Wrocław, 1901.
[2] DATHE E., FLINCKH L., Geologische Karte von Presen und benachbarten Bundesstaaten, ark.
3074 Charlotttenbrunn (1906–1921), Liferung 254, Herausgegeben 1924.
[3] DZIEKOŃSKI T., Wydobycie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od połowy XIII do połowy
XX wieku, Wyd. PAN, Wrocław, 1972, 309–315.
[4] FECHNER H., Geschichte des Schesischen Berg- und Huttenwesens, Zeritschrift fur das Berg- Hutten und Salinen-Wesen, Bd.49, Berlin 1901, 391.
[5] LIBER-MADZIARZ E., MADZIARZ M., Historia górnictwa odkrywkowego w Górach Sowich
wraz z dokumentacją zachowanych obiektów, Raporty Inst. Górn. PWr., Ser. SPR nr 79, 1996.
[6] PIĄTEK E., PIĄTEK Z., Górnictwo rud metali w Górach Sowich, Zabytki przemysłu i techniki
w Polsce cz. 3, Wyd. Studio-Reklamowe Tak, Wrocław 2000, 64–71.
[7] PLAN GÓRNICZY Z 1918 R. Mapa Oberbergamt Breslau, Archiwum Państwowe w Katowicach,
nr 1211.
CHANGES OF THE PRESERVATION STATE OF MINING OBJECTS
IN ZAGÓRZE ŚLĄSKIE REGION
– IN A NEIGHBORHOOD OF UNEXISTING VILLAGE SCHLESIERTHALE
The paper presents the preservation state of mining works relics from the year 1996 and 2005 in
Zagórze Śląskie region. Most of these relics hasn’t been changed much. Well preserved adits in Bystrzyca
Górna and Walim have been secured and prepeared for visiting. Part of these old mining works in the
area of unexisting village Schlesierthale (the dump of waste rock from the end of 18th century) have been
ruined during constructing works of forest road and parking.