Aspiracje zawodowe osób niepełnosprawnych – uczestników

dr Grzegorz Kida
dr Teresa Fedyk – Kida
Aspiracje zawodowe osób niepełnosprawnych –
uczestników warsztatów terapii zajęciowej
Referat będzie poświęcony omówieniu aspiracji zawodowych uczestników warsztatów terapii
zajęciowej. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
przewiduje tworzenie warsztatów terapii zajęciowej, które formalnie nie są zaliczane do rynku pracy.
W Polsce istnieje na chwilę obecną około 700 warsztatów terapii zajęciowej. Wg zapisów
wspomnianej wcześniej ustawy warsztat oznacza wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę
stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy moŜliwość rehabilitacji
społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do
podjęcia zatrudnienia.
Z zapisów ustawowych wynika wprost, Ŝe jednym z głównych zadań WTZ jest przygotowanie
do podjęcia zatrudnienia przez ich uczestników na otwartym rynku pracy bądź w warunkach pracy
chronionej. Niestety rynek pracy nie jest przyjazny dla osób niepełnosprawnych, brakuje zakładów
wspomagających zatrudnienie osób niepełnosprawnych. W ten sposób WTZ zamiast stawać się
pomostem do podjęcia pracy przekształcają się w „stałą przechowalnię” dla ich uczestników. Zdarzają
się sytuacje, gdzie osoby przebywają w tychŜe warsztatach nawet przez lat kilkanaście, czyli prawie od
momentu ich powstania. Między innymi, dlatego warto zająć się problematyką aspiracji związanych z
zainteresowaniami i pracą zawodową osób niepełnosprawnych – uczestników WTZ. Mimo
róŜnorodności zajęć aktywizacyjnych tematyka ta w stosunkowo niewielkim stopniu jest podejmowana
w praktyce.
Na początku trzeba wyjaśnić klika podstawowych pojęć. I tak samo pojęcie aspiracji, według
"Słownika psychologicznego", jest to pragnienie osiągnięcia czegoś znaczącego, dąŜenie do jakiegoś
zamierzonego celu, ambicja lub teŜ przekonanie o własnych moŜliwościach w danym, szerszym lub
węŜszym zakresie aktywności, będące dla człowieka podstawą oceny osiągniętych efektów działania.
Natomiast "Nowy słownik pedagogiczny" definiuje aspiracje jako dąŜenie do osiągnięcia
zamierzonych celów, do realizacji ideałów Ŝyciowych.
Z kolei na kształt aspiracji człowieka wpływa wiele czynników. RóŜnorodność uwarunkowań i
ich powiązań moŜe powodować, Ŝe ludzie nie zawsze uświadamiają sobie wpływ tych czynników.
Badanie natury ludzkiej jest bardzo skomplikowanym procesem, dlatego teŜ ciągle nieznany jest pełen
obraz uwarunkowań aspiracji ludzkich, szczególnie istotne jest to w przypadku osobo
niepełnosprawnych. Autorzy zajmujący się tematyką aspiracji zawodowych podkreślają znaczącą rolę:
sytuacji wychowawczej i ekonomicznej rodziny, szkoły, miejsca zamieszkania oraz środowiska
jednostki, jak równieŜ czynników psychologicznych, dla powstania i rozwoju aspiracji. Czynniki te są
szczególnie waŜne w przypadku osób niepełnosprawnych, które nie mają pełnych moŜliwości rozwoju
ze względu na swoje ograniczenia zdrowotne.
Pewną szanse rozwoju aspiracji zawodowych osobom niepełnosprawnym dają wspomniane w
tytule warsztaty terapii zajęciowej z racji podstawowego celu ich działania tj. wzmacniania pełnego
rozwoju i poprawy sprawności niezbędnych do prowadzenia przez osobę niepełnosprawną niezaleŜnego, samodzielnego i aktywnego Ŝycia, w pełnej łączności ze środowiskiem (integracja
społeczna). Cel ten jest realizowany poprzez ogólne usprawnianie psychofizyczne (rehabilitacja
lecznicza i psychologiczna), rozwijanie umiejętności wykonywania czynności Ŝycia codziennego,
przygotowanie do Ŝycia w środowisku społecznym (rehabilitacja społeczna), rozwijanie podstawowych
i specjalistycznych umiejętności zawodowych umoŜliwiających podjęcie pracy zarobkowej bądź
szkolenia zawodowego (rehabilitacja zawodowa).
W trakcie przeprowadzanych warsztatów aktywizacyjnych z uczestnikami WTZ
przeprowadzono na podstawie badań ankietowych ich krótką diagnozę aspiracji edukacyjno –
zawodowych.
Większość uczestników nie wyobraŜa sobie „Ŝycia” bez warsztatu terapii zajęciowej. Tylko
nieliczni z nich mają jakikolwiek pomysł na „Ŝycie”, widząc inne moŜliwości działania poza
strukturami warsztatów. Mimo bardzo pozytywnej roli WTZ, zamiast otwarcia ich uczestników na inne
środowiska i aktywność zawodową poza ich ramami, stają się one dla nich „drugim domem”. To moŜe
powodować obniŜenie poziomu aspiracji zawodowych, a co za tym idzie, równieŜ edukacyjnych. I tak
największym powodzeniem w WTZ cieszą się „łatwe i przyjemne” pracownie, najczęściej jest to
pracownia komputerowa, rzadziej inne, które wymagają od nich większego wysiłku, czyli np.
pracownie rękodzielnicze. Prawie nikt z uczestników WTZ nie pracuje zawodowo. Większość z nich
nie szuka pracy. Jedynie kilka osób planuje dalszą naukę. Wpływ na to na pewno ma obecna sytuacja
na rynku pracy i uboga oferta edukacyjna dla osób niepełnosprawnych, decydującym czynnikiem jest
teŜ bierność tych osób. Najczęstszym motywem wyboru zawodu jest wpływ innych oraz ograniczenia
zdrowotne. Wartościami cenionymi w pracy zawodowej są dobre układy z ludźmi, praca z
przyjaciółmi i znajomymi. Z ankiety wynika, iŜ Warsztat Terapii Zajęciowej nie jest traktowany przez
osoby niepełnosprawne jako szansa zdobycia nowych umiejętności, tylko jako dobre miejsce spędzania
czasu.
To nie napawa optymizmem. Wynika z tego, Ŝe poziom aspiracji zawodowych osób
niepełnosprawnych – uczestników WTZ jest stosunkowo niski. Potwierdzają to wyniki badań
przeprowadzonych przez ekspertów z Instytutu Spraw Publicznych (ISP). 72 proc. badanych młodych
niepełnosprawnych nie pracowało zarobkowo, a 80 proc. spośród nich swój status zawodowy określało
jako „rencista”. Dwie piąte badanych nie byłoby w stanie zawiesić renty, by podjąć zatrudnienie.
Widmo utraty renty socjalnej w przypadku podjęcia zatrudnienia jest ogromną barierą w aktywizacji
zawodowej młodych osób niepełnosprawnych. Skutkiem tego jest bierność zawodowa w bardzo
młodym wieku.
WaŜną przeszkodą w podejmowaniu pracy przez osoby niepełnosprawne jest niechęć rodziny.
Okazuje się, Ŝe to często ona decyduje, czy młoda osoba niepełnosprawna będzie aktywna zawodowo,
czy będzie rencistą. Badani wskazują takŜe na brak wiedzy o moŜliwościach zatrudnienia i
zniechęcenie bezskutecznym poszukiwaniem pracy. Nowym zjawiskiem, choć o ograniczonej skali,
jest zbyt wysokie wykształcenie w stosunku do proponowanych ofert pracy, poniewaŜ często są to
proste prace fizyczne pochodzące z chronionego rynku pracy.
Instytucje powiatowe, odpowiedzialne za aktywizację niepełnosprawnych, nie prowadzą
kompleksowych i spójnych działań. Nie ma między nimi przepływu informacji. Informacja jest tu
najsłabszym elementem całego systemu. Nie dociera do osób niepełnosprawnych, pracodawców, a
nawet do samych instytucji rynku pracy. Większość młodych niepełnosprawnych nie zna programów
pomocy dla nich. 70 proc. nie słyszała o ustawie o rehabilitacji zawodowej. Ok. 80 proc. młodych
niepełnosprawnych nie zna czasopism, stron internetowych czy portali dotyczących
niepełnosprawności. Jak wykazały badania, ok. 1/3 ankietowanych niepełnosprawnych wykazuje duŜą
bezradność Ŝyciową.
Nie ma długofalowej współpracy urzędów pracy ze szkołami, co mogłoby skutecznie
przeciwdziałać późniejszym problemom niepełnosprawnych na rynku pracy. Tylko 1/3 urzędów pracy
deklaruje jakiekolwiek współdziałanie. Mniej niŜ połowa urzędów współpracuje z organizacjami
pozarządowymi. Większość z tych instytucji jest nastawiona jedynie na wykonywanie wąsko
rozumianych bieŜących zadań własnych, które wynikają z przepisów. Nikt nie prowadzi monitoringu
losów osób niepełnosprawnych kończących edukację i wchodzących (lub nie) na rynek pracy.
TakŜe system edukacji jest niedostosowany do potrzeb młodych osób niepełnosprawnych na
dzisiejszym rynku pracy. Szkoły masowe traktują młodych niepełnosprawnych jako problem
pedagogicznie trudny, który lepiej ominąć. Jedną z konsekwencji jest fakt, Ŝe wykształcenie
niepełnosprawnych często nie odpowiada tytułowi, jaki otrzymują, poniewaŜ szkoły naduŜywają
wobec nich ułatwień czy specjalnych toków nauczania. Kształcenie zawodowe jest często
niedopasowane do potrzeb lokalnego rynku pracy, a takŜe samej niepełnosprawności. Tymczasem
przejście z edukacji do pracy jest krytycznym momentem w Ŝyciu. Jeśli nastąpi tu coś
nieodpowiedniego, jest bardzo wysokie prawdopodobieństwo, Ŝe osoba taka będzie trwale
zdezaktywizowana zawodowo.
System edukacji nie wykształca takŜe w młodych niepełnosprawnych umiejętności
koniecznych do aktywnego poszukiwania pracy. Brakuje asystentów i doradców zawodowych takich,
jakich zatrudniają niektóre organizacje pozarządowe, które z kolei mają ograniczony potencjał
finansowy. TakŜe sami niepełnosprawni nie przykładają do edukacji odpowiedniej wagi. Z badań
wynika, Ŝe temat ten nie jest dla nich interesujący. O edukacji wypowiadali się bardzo zdawkowo.
Niewielka jest wiedza o elastycznych formach zatrudnienia (jak telepraca, podział miejsca
pracy czy grupowa organizacja pracy), które wydają się bardzo pomocne w integracji zawodowej
młodych osób niepełnosprawnych. Choć formy te nie rozwiąŜą wszystkich problemów, są jednak
szansą dla sporej grupy osób. Jeśli juŜ elastyczność jest dostrzegana, to zazwyczaj tylko z perspektywy
interesów pracodawcy, jako moŜliwość obniŜania kosztów pracy. Taka perspektywa nie jest z kolei
atrakcyjna dla niepełnosprawnych.
Tematyka poruszana w referacie jest tylko jednym z wycinków niezbyt pocieszającego obrazu
sytuacji zawodowej osób niepełnosprawnych, co potwierdzają inne badania. Wynika to z
uwarunkowań systemowych i wymaga kompleksowego rozwiązania tych problemów i opracowania
długofalowej strategii, do czego, trzeba mieć nadzieję, równieŜ przyczyni się obecna konferencja.