" Zakłady Zagospodarowania Odpadów elementem nowoczesnej

Wojciech HRYB, Janusz W. WANDRASZ
Katedra Technologii i Urządzeń Zagospodarowania Odpadów
Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki
Politechnika Śląska
ul. Konarskiego 18A
44-100 Gliwice; Polska
e-mail: [email protected]
tel. 048 32 237 12 13
e-mail: [email protected]
tel. 048 32 237 21 04
" Zakłady Zagospodarowania Odpadów elementem
nowoczesnej gospodarki odpadami"
Streszczenie:
W referacie przedstawiono rolę, jaką pełnić winny w systemie gospodarki odpadami Zakłady
Zagospodarowania Odpadów (ZZO). Zintegrowane nowoczesne ZZO umożliwiają
przetworzenie odpadów pochodzących z różnych systemów zbiórki w celu pozyskania
zawartych w nich surowców i frakcji do recyklingu, kompostowania czy wykorzystania
energetycznego. W referacie opisano obecną sytuację w Polsce związaną z funkcjonowaniem
sortowni. Przedstawiono metodykę oceny efektywności tego typu zakładów i propozycję
rozbudowy sortowni w Polsce w celu zwiększenia efektu środowiskowego i ekonomicznego
wynikającego z ich działalności.
1. Wstęp
Realizacja przepisów prawa polskiego odnoszących się do obowiązkowych poziomów
odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych czy dyrektyw Unii
Europejskiej np. składowiskowej ograniczającej ilość biofrakcji trafiającej na składowiska
wymaga budowy nowoczesnych zintegrowanych ZZO. W czerwcu 2007 roku w Dzienniku
Ustaw ukazało się rozporządzenie Rady Ministrów o podniesieniu opłat za korzystanie ze
środowiska. Projekt rozporządzenia Rady Ministrów zmieniającego rozporządzenie w sprawie
opłat za korzystanie ze środowiska przewiduje m.in. wzrost opłaty marszałkowskiej za
składowanie niesegregowanych odpadów komunalnych z 15,91 zł do 75 zł za tonę. Tak
radykalny wzrost opłaty składowiskowej przyczyni się to rozwoju selektywnej zbiórki
odpadów a przede wszystkim wymusi konieczność budowy nowoczesnych ZZO
pozwalających na znaczne ograniczenie strumienia niesegregowanych odpadów komunalnych
kierowanych na składowiska. Wiele miast i gmin stanie przed problemem budowy tego typu
zakładów.
1
2.
Rola i znaczenie zintegrowanych Zakładów Zagospodarowania
Odpadów (ZZO) w systemie gospodarki odpadami.
ZZO są nieodzownym elementem systemu gospodarki odpadami. Selektywna zbiórka,
procesy sortowania i przetwarzania odpadów powinny być ściśle ze sobą powiązane w celu
ograniczenia ilości odpadów trafiających na składowiska. Działania te prowadzą do
zwiększenia odzysku surowców wtórnych, pozyskania produktów takich jak paliwo
formowane czy kompost.
Kluczowym elementem prawidłowego funkcjonowania tego typu zakładów jest właściwa
identyfikacja wsadu, która winna być podstawą organizacji procesu przetwarzania odpadów.
Aby strumień odpadów komunalnych – potencjalnego źródła energii odnawialnej – został
rozdzielony na frakcje palne i niepalne niezbędne są zakłady przetwarzania - ZZO. Instalacje
takie mogą różnić się ilością i rodzajem zastosowanych urządzeń, kolejnością ich
umiejscowienia w linii technologicznej a tym samym sposobem realizacji procesu sortowania
co decyduje o jego efektywności. Przy doborze instalacji należy kierować się wielkością
strumienia odpadów na wejściu i jej przepustowością. W zależności od ilości odpadów i od
dalszej koncepcji wykorzystywania wydzielonych z nich frakcji stosowane są różne warianty
sortowni.
W pracy [1] przedstawiono przykłady instalacji sortowania pochodzących zarówno
z Europy jak i Stanów Zjednoczonych skonstruowanych specjalnie pod kątem rozdziału
różnych rodzajów odpadów (makulatury z odpadów domowych, odpadów biurowych,
odpadów z supermarketów, odpadów komunalnych).
Nowoczesne kompleksowe systemy gospodarki odpadami komunalnymi wdrażane są
w krajach wysoko rozwiniętych i tworzone są na zasadzie ich segregacji, która powinna objąć
swym zasięgiem odpady z gospodarstw domowych, drobnego przemysłu, usług i handlu.
Stosowanie technologii odzysku surowców wtórnych ma swoje uzasadnienie z gospodarczego
a także środowiskowego punktu widzenia.
Dyrektywa Rady nr 99/31 z 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów (OJ L 182
z 16 lipca 1999 r. s. 1), definiuje pojęcie przetwarzania (obróbki) i dodatkowo określa zasady
umieszczania odpadów na składowiskach. Wymaga przyjęcia krajowej strategii, zmierzającej
do ograniczenia ilości odpadów biodegradowalnych przeznaczonych do składowania.
Ograniczenie powinno być osiągane poprzez zastępowanie składowania recyklingiem
surowców wtórnych, kompostowaniem, produkcją paliw formowanych, biogazu i innymi
działaniami zmierzającymi do odzysku materiałów i energii. Składowane mogą być wyłącznie
odpady poddane uprzedniemu przekształceniu (przeróbce) z wyjątkiem odpadów obojętnych,
w stosunku, do których przekształcenie jest technicznie niemożliwe.
System gospodarki odpadami obejmuje swoim zakresem zbiórkę, transport, sortowanie
i przetwarzanie odpadów oraz docelowe miejsca wykorzystania uzyskanych surowców
i produktów. Zaliczyć do nich należy: huty szkła, huty żelaza i stali, huty metali nieżelaznych,
przemysł papierniczy, zakłady tworzyw sztucznych, kompostownie, rolnictwo, budownictwo
oraz elektrociepłownie i cementownie - czyli potencjalni odbiorcy paliwa formowanego.
W celu poprawienia działania systemu gospodarki odpadami należy przeanalizować czynniki
mające decydujący wpływ na jego efektywność. Czynnikami tymi są np. regulacje prawne,
edukacja społeczeństwa, rozwój systemu selektywnej zbiórki odpadów i poszerzenie
asortymentu zbieranych selektywnie frakcji o odpady kuchenne i zielone a przede wszystkim
budowa nowych zintegrowanych ZZO i rozbudowa istniejących.
Celem instalacji sortowania jest uzyskanie frakcji o jak największym stopniu czystości tak by
odbiorca otrzymał surowiec o gwarantowanej jakości.
2
Optymalizacja procesów powinna być poprzedzona oceną poszczególnych instalacji z uwagi
na skuteczność sortowania (wskaźniki sortowalności dla poszczególnych frakcji i urządzeń),
stopień czystości otrzymywanych frakcji, słuszność doboru urządzeń sortujących i określenie
optymalnych parametrów ich pracy. Należy także ocenić lokalny rynek pod kątem odbiorców
na uzyskane surowce i produkty, tak by nie zalegały one na terenie instalacji sortowania, czy
trafiały na składowiska. Z ZZO na składowisko powinny trafiać jedynie te frakcje, które ze
względu na swoje właściwości czy wysokie koszty przetwarzania w danym miejscu i czasie
nie znajdują zastosowania i nie będą negatywnie oddziaływać na środowisko. [2]
Rolę i miejsce ZZO w systemie gospodarki odpadami przedstawiono na rys.1. Na
rysunku tym pokazano także wzajemne powiązania między poszczególnymi elementami
systemu gospodarki odpadami, gwarantujące właściwe działanie całej struktury. Brak jednego
z elementów systemu bądź jego złe funkcjonowanie wpływa negatywnie na skuteczność
całego systemu. [3]
Papier
i tektura
Tworzywa
sztuczne
Szkło
Metale
Selektywna zbiórka
Tekstylia
Biofrakcja
Kontenery
na odzież
Frakcja
mineralna
(popiół
i żużel)
Selektywna
zbiórka
kompostownia
Odpady komunalne zmieszane
ZZO (instalacje sortowania)
•
•
•
•
•
•
Surowiec do recyklingu
materiałowego,
Surowiec do recyklingu
chemicznego,
Paliwo formowane dla
elektrociepłowni
i cementowni,
Gruz budowlany,
Kompost,
inne
Balast(głównie
frakcja mineralna)
Składowisko
Rys.1. Sposób organizacji systemu gospodarki odpadami w powiązaniu z ZZO.
Instalacje sortowania pełnią także funkcję zakładów przetwarzania, ponieważ odpady
wymieszane trafiające na instalację posiadają inne właściwości fizyko-chemiczne
3
w porównaniu do frakcji otrzymanych po procesie sortowania. Kierując odpowiednio
procesem sortowania można otrzymać frakcje, bądź np. mieszankę paliwową o założonych
wcześniej parametrach (wartość opałowa, zawartość pierwiastków takich jak ołów, chlor,
siarka itp.) [4]
Procesy segregacji i sortowania odpadów to procesy mechanicznego lub ręcznego rozdziału
odpadów stanowiących mieszaninę surowców możliwych do wykorzystania materiałowego
i energetycznego.
Zalety wynikające z wdrożenia w system gospodarki odpadami zintegrowanych ZZO to:
• możliwość realizacji przepisów związanych z Dyrektywami UE nakazującymi
określone poziomy recyklingu i odzysku surowców wtórnych, ograniczenia ilości
biofrakcji kierowanej na składowiska i obowiązku przetwarzania odpadów przed ich
składowaniem,
• znaczne ograniczenie ilości odpadów komunalnych kierowanych na składowisko co
ma priorytetowe znaczenie biorąc pod uwagę znaczny wzrost opłaty za składowanie
odpadów niesegregowanych – aspekt ekonomiczny,
• odzyskanie surowców wtórnych ze strumienia odpadów,
• pozyskanie produktów takich jak paliwo formowane, kompost czy kruszywo
budowlane,
• zmniejszenie degradacji terenów przewidzianych pod potencjalne składowisko
odpadów komunalnych,
• możliwość prowadzenia czynnej rekultywacji składowiska (zakłady tego typu
najczęściej lokalizowane są przy składowiskach odpadów komunalnych dlatego mogą
dodatkowo przetwarzać skadowane tam odpady),
• stworzenie nowych miejsc pracy dla lokalnej społeczności i powstanie zakładów
przetwarzających uzyskane z ZZO surowce wtórne.
3.Ocena procesów sortowania w Polsce.
Postęp w Polsce, w zakresie budowy instalacji sortowania i przetwarzania odpadów jest
niewielki, a funkcjonujące zakłady prezentują ograniczony stopień odzysku surowców
i produktów i niski stopień wyposażenia technicznego.
W Polsce w 2004 r. ponad 95% wytworzonych odpadów komunalnych było
unieszkodliwionych przez składowanie. W 2000 r. funkcjonowały 52 sortownie, 54
kompostowni oraz 1 instalacja termicznego przekształcania. W 2004 r. – 84 sortownie, 83
kompostownie oraz 1 instalacja termicznego przekształcania.[5]
Przystąpienie do Unii Europejskiej i wprowadzenie obowiązujących tam przepisów
spowodowało rozwój tych technologii. Jednakże ilość sortowni w Polsce ich efektywność
i przepustowość jest nadal dalece niewystarczająca. Dla porównania w Niemczech istnieje
kilkaset tego typu obiektów.
Typowa dla warunków polskich sortownia to zakład składający się przesiewacza bębnowego
i kabiny sortowania ręcznego.
Analizując skład morfologiczny odpadów komunalnych można zauważyć wzrost ilości
wytwarzanych opakowań zarówno naturalnych – papier, tektura jak i tworzyw sztucznych.
Obecnie w Polsce wysokokaloryczna frakcja w skład, której wchodzi głównie: papier, tektura,
folia i tekstylia trafia wraz z balastem na składowisko. Potwierdziły to przeprowadzone w
ramach realizacji pracy [6] badania typowej dla warunków polskich instalacji sortowania.
Wybrane wyniki uzyskanych badań przedstawiono w rozdziale 4 referatu. Dlatego aktualnym
problemem jest obecnie konieczność rozbudowania tych zakładów w celu zwiększenia ich
efektywności, poszerzenia asortymentu otrzymywanych produktów o paliwa formowane, co
zmniejszy strumień odpadów komunalnych kierowanych na składowisko.
4
Przykładem nowoczesnego projektu ZZO może być realizowana w Hajnówce inwestycja,
stanowi ona rozwiązanie technologiczne pozwalające na przetwarzanie przyjmowanych
odpadów komunalnych miasta i gminy oraz odpadów z zamkniętego składowiska –
rekultywacja czynna składowiska. Projekt koncepcji technologicznej ZZO w Hajnówce został
dostosowany do uśrednionego składu morfologicznego oraz właściwości fizykochemicznych
odpadów komunalnych wytwarzanych w rejonie lokalizowanej inwestycji.
Do ZZO w Hajnówce trafiać będą następujące grupy odpadów:
• odpady komunalne z gminy Hajnówka i sąsiednich miejscowości,
• odpady komunalne z selektywnej zbiórki,, u źródła”,
• odpady komunalne z przylegającego do Zakładu Zagospodarowania Odpadów
składowiska – rekultywacja czynna składowiska,
• biomasa: frakcja zielona selektywnie zbierana z terenów zieleni miejskiej, parków,
ogrodów oraz odpady kuchenne itp.,
• odpady wielkogabarytowe,
• odpady budowlane,
• odpady z przemysłu drzewnego,
• odpady gumowe (opony).
Przygotowanie odpadów surowych będzie się odbywać w poszczególnych stopniach
technologicznych umożliwiających rozdział poszczególnych frakcji. Wydajności urządzeń
pracujących w ciągu technologicznym zostały dobrane do ilości odpadów komunalnych
z Hajnówki i okolicznych miejscowości jak również z rekultywacji czynnej składowiska
i przemysłu drzewnego.
Główne funkcje ZZO w Hajnówce to:
9 odzysk materiałowy surowców wtórnych (recykling),
9 produkcja paliwa formowanego o określonych własnościach z przeznaczeniem dla
elektrociepłowni ,
9 czynna rekultywacja składowiska,
9 kompostowanie pryzmowe czystej biomasy z selektywnej zbiórki tej frakcji,
9 przerób odpadów budowlanych.
Urządzenia wchodzące w skład ZZO to m.in.: mobilny przesiewacz bębnowy, jednowałowe
urządzenie rozdrabniające pozwalające na jednostopniowe rozdrobnienie odpadów, ruchoma
podłoga załadowcza (podająca odpady do rozdrabniacza), separator metali magnetycznych,
przesiewacz rusztowy, separator metali niemagnetycznych, separator powietrzny, urządzenie
belujące, zespół przenośników taśmowych. ZZO obejmuje także kabinę sortowania ręcznego,
w której ręcznie wydzielane będą zbywalne surowce.Rys.2 przedstawia rzut parteru hali ZZO.
5
Rys.2. Rzut parteru hali ZZO [7]
Przedstawiony projekt przyjęto do realizacji na podstawie decyzji burmistrza miasta
Hajnówka (BI 7331/1-1/06) o lokalizacji inwestycji celu publicznego z dnia 2006.12.18
4. Ocena efektywności ZZO i propozycja rozbudowy funkcjonujących w Polsce
instalacji
W latach 2005/2006 przeprowadzono w ramach pracy [6] badania typowego dla warunków
polskich ZZO składającego się z przesiewacza bębnowego i kabiny sortowniczej. Przesiewacz
bębnowy wyposażony był w sito o średnicy oczek 25 mm w celu wydzielenia drobnej frakcji
mineralnej a głównie frakcji popiołu i żużla w sezonie zimowym. Na instalacji nie była
wydzielana biofrakcja z odpadów komunalnych. Celem badań było określenie składu
morfologicznego odpadów komunalnych za kabiną sortowniczą oraz zaproponowanie
typoszeregu urządzeń – technologii pozwalającej na wykorzystanie frakcji palnej będącej
głównym składnikiem balastu trafiającego na składowisko. Badania przeprowadzono w
różnych porach roku tak, aby uwzględniały one sezonowe zmiany składu morfologicznego
odpadów. Na rys. 3 przedstawiono wyniki badań ,,letnich” – próbki odpadów zostały pobrane
27.06.06. Typ zabudowy, z jakiej pochodziły odpady to wysoka nowoczesna zabudowa
blokowa z pełnym wyposażeniem w instalacje sanitarne. Surowce wysortowywane w kabinie
sortowniczej w dniu poboru próbki to: szkło białe, PET (kolorami: biały, niebieski, zielony),
6
chemia gospodarcza, gruz, metale. Liczba pracujących sortowaczy w kabinie sortowniczej – 4
pracowników. Frakcje tworzyw sztucznych w balaście stanowi głównie folia (PELD i PEHD),
która razem z frakcją papieru, tektury i tekstyliów może być po rozdrobnieniu wyseparowana
za pomocą separatora powietrznego. Tak uzyskana mieszanina lekkiej frakcji - substancji
palnych stanowi produkt, którego sprzedaż pozytywnie wpłynie na rachunek ekonomiczny
zakładu.
frakcja<10 mm 1,66 % m.w.
50
spożywcze roślinne 18,56 % m.w.
40
spożywcze zwierzęce 0,36 % m.w.
papier i tektura 37,72 % m.w.
zawartość %-wa 30
(m.w.)
20
tworzywa szuczne 23,38 % m.w.
materiały tekstylne 3,18 % m.w.
szkło 6 % m.w.
10
metale 0,74 % m.w.
0
organiczne pozostałe 7,06 % m.w.
uśredniony skład morfologiczny odpadów badania ,,letnie" - bloki
mineralne pozostałe 0,94 % m.w.
Rys.3 Skład morfologiczny frakcji odpadów za kabiną sortowania ręcznego (tzw. balast trafiający na
składowisko).
Propozycję rozbudowy fukcjonujących w Polsce instalacji sortowania (kolor zielony)
o urządzenia pozwalające na formowanie paliwa z frakcji palnej odpadów komunalnych
przedstawiono na rys. 4.
Przenośnik załadowczy i wznoszący
Przesiewacz bębnowy dwusekcyjny
(Ø 25 mm, Ø 80 mm)
Przenośnik
sortowniczy z
kabiną sortowniczą
Urządzenie rozdrabniające
(zapewniające jednostopniowe
rozdrobnienie odpadów)
Ø 25 mm – frakcja
mineralna
Ø 80 mm – frakcja
biologiczna
Surowce wtórne zapewniające ekonomiczną
opłacalność procesu
Odpady niebezpieczne i frakcje powodujące ryzyko
uszkodzenia lub szybszego zużycia noży
urządzenia rozdrabniającego
Separator
magnetyczny
kompostowanie
Separator powietrzny
Frakcja ciężka
Za urządzeniem
rozdrabniającym zaleca się
zamontowanie separatora
metali magnetycznych
i niemagnetycznych
Proces doczyszczania
frakcji biologicznej
składowisko
Frakcja lekka
belownica
Paliwo do energetycznego
wykorzystania
Rys. 4. Propozycja rozbudowy funkcjonujących w Polsce instalacji sortowania.
7
4.1 Ocena efektywności ZZO
W pracy [6] poddano ocenie różnego rodzaju typoszeregi urządzeń (instalacje sortowania).
Analizie poddano siedem różnych instalacji począwszy od prostych instalacji sortowania –
typowych dla warunków polskich składających z przesiewacza i kabiny sortowania ręcznego
aż po rozwinięte systemy przetwarzania odpadów pozwalające na otrzymanie paliw
formowanych. Dla każdego z typoszeregów przeprowadzono symulację rozdziału próbki
odpadów o tej samej masie 10 Mg i tym samym przyjętym składzie morfologicznym. Skład
morfologiczny został tak dobrany, aby odzwierciedlał on skład morfologiczny typowych dla
warunków polskich odpadów komunalnych.
W pracy [6] przedstawiono analizę symulacyjną rozdziału próbki odpadów komunalnych w
ZZO, z oceną skuteczności procesu segregacji realizowanego w różnych typoszeregach
urządzeń. W oparciu o znane wskaźniki sortowalności i czystości poszczególnych frakcji w
rzeczywistych urządzeniach ZZO, stworzono model pozwalający na symulację rozdziału
zadanej masy odpadów o znanym składzie morfologicznym.
Głównym wyznacznikiem efektywności ZZO jest masowy wskaźnik wykorzystania odpadów,
który przedstawia jego zdolność do maksymalnego przetworzenia masy odpadów
w użyteczne i zbywalne surowce i produkty, a tym samym ogranicza strumień odpadów
kierowanych na składowisko. Masowy wskaźnik wykorzystania odpadów komunalnych dla
rozpatrywanych typoszeregów urządzeń można przedstawić wzorem:
X 1− n
× 100%
Xp
Gdzie:
Wm - Masowy wskaźnik wykorzystania odpadów komunalnych ZZO, %,
Xp – całkowita masa odpadów komunalnych na wejściu do ZZO, Mg,
X1-n – całkowita masa wysortowanych surowców przeznaczonych do wykorzystania
energetycznego, materiałowego, biologicznego – uwzględniająca masę zanieczyszczeń
znajdujących się w poszczególnych wydzielonych surowcach i uzyskanych produktach, Mg
(przy założeniu że udział zanieczyszczeń nie dyskwalifikuje możliwości ich dalszego
przetworzenia czy wykorzystania – spełniony jest warunek zbytu wysortowanych frakcji tzn.:
XZ ≤ XZ graniczne
XZ
– masa zanieczyszczeń w wysortowanej frakcji X,
XZ graniczne – maksymalny udział zanieczyszczeń w danej frakcji pozwalający jeszcze na jej
materiałowe wykorzystanie.)
Wm =
Rezultaty uzyskane z przeprowadzonych symulacji pozwalają dobrać optymalne, dla danych
warunków rozwiązanie i oszacować ilość produktów i surowców otrzymywanych z
konkretnego typoszeregu urządzeń.
Przykład symulacji rozdziału odpadów dla jednej z analizowanych instalacji przedstawiono
na rys.5. Wykorzystane w symulacjach wskaźniki sortowalności i czystości zostały
wyznaczone na instalacji sortowania w Rybniku jak również na instalacji sortownia
w Turku (Finlandia). Zostały one wyznaczone w oparciu o pracę rzeczywistych urządzeń,
takich jak: przesiewacze bębnowe, rusztowe, rozdrabniacze, separatory metali
magnetycznych, niemagnetycznych, separator powietrzny itp..
W wyniku przeprowadzonych symulacji rozdziału próbki opadów możliwe było określenie
masowego wskaźnika wykorzystania odpadów dla każdego z typoszeregów. Wskaźnik ten
pozwala na ocenę efektywności zakładu i prowadzonych procesów. Im wyższy wskaźnik tym
mniejszy strumień odpadów trafia na składowisko i wyższe dochody z sprzedaży surowców
i produktów generuje zakład.
8
Dla analizowanych w pracy ZZO otrzymano wskaźniki wykorzystania odpadów dla
przyjętego na wejściu składu morfologicznego odpadów w zakresie od 21÷83%.
Najwyższy masowy wskaźnik wykorzystania odpadów (83%) mogą osiągnąć tylko duże
nowoczesne i zintegrowane Zakłady Zagospodarowania Odpadów, które nastawione są
jednocześnie na formowanie paliw, pozyskanie wartościowych surowców wtórnych jak
również frakcji biologicznej i mineralnej z odpadów komunalnych.
Rys.5. Bilans procesu przetwarzania odpadów dla wybranego typoszeregu urządzeń
(symulacja rozdziału poszczególnych składników).
Zastosowane na rys. oznaczenia:
P.B. – przesiewacz bębnowy,
K.S.R. – kabina sortowania ręcznego,
R. – rozdrabniacz,
S.M.M. – separator metali magnetycznych,
S.M.N.- separator metali niemagnetycznych,
S.P. – separator powietrzny
9
4. Wnioski
Przetwarzanie odpadów komunalnych wymaga budowy nowoczesnych zintegrowanych ZZO
rozwiązujących w sposób kompleksowy problem gospodarki odpadami danego regionu.
Głównym wyznacznikiem efektywności ZZO jest masowy wskaźnik wykorzystania odpadów,
który przedstawia jego zdolność do maksymalnego przetworzenia masy odpadów
w użyteczne i zbywalne surowce i produkty, a tym samym ogranicza strumień odpadów
kierowanych na składowisko. Najwyższy masowy wskaźnik wykorzystania odpadów (~83%)
mogą osiągnąć tylko duże nowoczesne i zintegrowane ZZO, które nastawione są jednocześnie
na formowanie paliw, pozyskanie wartościowych surowców wtórnych jak również frakcji
biologicznej i mineralnej z odpadów komunalnych.
Literatura:
[1] Wandrasz J.W., Wandrasz A. J.: Paliwa formowane, biopaliwa i paliwa z odpadów
w procesach termicznych, Wyd. ,,Seidel-Przywecki” Sp. z o. o., Warszawa 2006
[2] Wandrasz J.W., Hryb W.: ,,Rola i znaczenie instalacji sortowania w systemie gospodarki
odpadami” Czystsza Produkcja w Polsce, wyd. Simpress 6/2003, s. 18.
[3] Wandrasz J.W., Hryb W.: ,,Problemy segregacji odpadów w powiązaniu z potencjalnym
wykorzystaniem uzyskanych produktów” III Międzynarodowa Konferencja ,, Stan
Obecny i Perspektywy Rozwoju Zrównoważonego w Europie Środkowej i Wschodniej”
Białystok/Kleosin 12-13 grudzień 2005
[4] Wandrasz J. W.:,, Procesy współspalania węgla z paliwami PAKOM i UPAK
w energetyce i ciepłownictwie ” w pracy Wandrasz J. W., Nadziakiewicz J.:,, Paliwa
z odpadów’’ Tom II, Gliwice 1999
[5] GUS
[6] Hryb W.:,, Analiza optymalizacyjna procesów segregowania i sortowania
odpadów” Praca w trakcie realizacji – doktorat w KTiUZO Politechniki Śląskiej.
[7] Rysunek do założeń ostatecznej koncepcji ZZO i rekultywacji istniejącego wysypiska
w Hajnówce, autorzy: Hryb W., Kabac J., Huryń R., opracowanie: Dec A., Dec P.;
Konsultacja naukowa prof. dr hab. inż. Janusz W. Wandrasz, dr inż. S. Poskrobko;
10