Pobierz - Nowe Horyzonty Edukacji Filmowej

Dług
reż. Krzysztof Krauze
MATERIAŁY DYDAKTYCZNE
DLA NAUCZYCIELI
SPIS TREŚCI
1.
2.
Informacje o filmie. (str. 2)
Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 7)
Temat: Czy współczesny widz jest jeszcze w stanie przeżyć katharsis w kinie? Moralitety o sile zła –
„Dług” Krzysztofa Krauzego i „Ojciec Goriot” H. Balzaca.
INFORMACJE O FILMIE
NOTA O FILMIE
Reżyseria: Krzysztof Krauze;
Współpraca reżyserska: Elżbieta Czajkowska, Waldemar Prokopowicz, Bożena Politańska-Jakubowska,
Tomasz Wiński;
Scenariusz: Krzysztof Krauze, Jerzy Morawski;
Zdjęcia: Bartosz Prokopowicz;
Współpraca operatorska: Jacek Bańkowski, Jeremiasz Prokopowicz, Piotr Hebel, Andrzej Kołsut,
Mirosław Bielecki, Jakub Nocek;
Oświetlenie: Luks Film;
Scenografia i dekoracja wnętrz: Magdalena Dipont;
Kostiumy: Elżbieta Radke;
Muzyka: Michał Urbaniak;
Dźwięk: Wiesław Znyk;
Udźwiękowienie: Grzegorz Lindermann (Studio Sonoria);
Montaż: Krzysztof Szpetmański;
Charakteryzacja: Dorota Seweryńska;
Casting: Jerzy Gudejko;
Opracowanie graficzne: Marek Precht, Marek Kukawski;
Efekty pirotechniczne: Janusz Bykowski;
Kierownictwo produkcji: Tadeusz Drewno;
Producent: Juliusz Machulski;
Współproducent: Jerzy Moczydłowski, Jacek Bromski;
Produkcja: Studio Filmowe Zebra, Canal+ Polska, ITI Cinema;
Atelier i laboratorium: Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (Warszawa).
Obsada aktorska: Robert Gonera (Adam Borecki), Jacek Borcuch (Stefan Kowalczyk), Andrzej Chyra
(Gerard Nowak), Cezary Kosiński (Tadeusz Frei), Joanna Szurmiej (Basia, narzeczona Adama),
Agnieszka Warchulska (Jola, dziewczyna Stefana), Sławomira Łozińska (matka Adama), Krzysztof
Gordon (ojciec Adama), Przemysław Modliszewski („Młody”, pomocnik Gerarda), Maria
Robaszkiewicz (matka Basi), Aleksandra Nieśpielak (dziewczyna Tadeusza), Edyta Bach (Joanna, siostra
Adama), Jakub Bach (Jurek, siostrzeniec Adama), Joanna Kurowska (Ania, ciężarna leżąca w szpitalu z
Basią), Ewa Kania (szefowa operacji kredytowych), Katarzyna Trzcińska (żona Gerarda), Sławomir
Jóźwik (Matczak, dłużnik Stefana), Iza Kuna (żona Matczaka), Maciej Szary (dyrektor departamentu),
Katarzyna Tatarak (oficer dyżurna), Aleksander Mikołajczak (oficer dochodzeniowy nad Wisłą), Maciej
Karpiński (szef Adama), Jerzy Gudejko (lekarz), Jowita Miondlikowska (dziewczyna z pralni), Józef Mika
(szef Stefana), Andrzej Andrzejewski, Jarosław Budnik, Ryszard Bugaj, Marzena Chmielewicz, Tomasz
Gęsikowski, Wojciech Nieradzki (policjanci), Henryk Gołębiewski, Robert Wabich (robotnicy),
Małgorzata Rożniatowska (pielęgniarka), Jerzy Próchnicki (mężczyzna kupujący samochód od
Tadeusza), Małgorzata Prażmowska-Jakubiec (jego żona) i inni.
Produkcja: Polska, 1999, barwny, 97 minut.
NAGRODY
• 1999 – Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni: Grand Prix (Wielka Nagroda Jury „Złote
Lwy”) dla najlepszego filmu; Grand Prix dla Juliusza Machulskiego – najlepszego producenta; nagroda
za pierwszoplanową rolę męską dla Andrzeja Chyry; nagroda za najlepszą muzykę dla Michała
Urbaniaka; nagroda dziennikarzy;
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
2
• 1999 – Syrenka Warszawska (nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP) – w kategorii filmu fabularnego;
• 1999 – Nagroda Główna Festiwalu „Najnowsze Kino Polskie” we Wrocławiu; nagroda dla Roberta
Gonery za najlepszą główną rolę męską; nagroda za debiut dla Andrzeja Chyry; wyróżnienie za zdjęcia
dla Bartosza Prokopowicza;
• 2000 – Paszport „Polityki” dla Krzysztofa Krauzego w kategorii: film, za reżyserię „filmu, który jako
pierwszy skomplikowanej rzeczywistości lat 90. spłaca wszelkie należności”;
• 2000 – Lubuskie Lato Filmowe, Łagów – Nagroda Organizatorów im. Juliusza Burskiego dla
Krzysztofa Krauzego;
• 2000 – Machiner (nagroda miesięcznika „Machina”) w kategorii: film masowy;
• 2000 – Orzeł, Polska Nagroda Filmowa w kategoriach: najlepszy film polski, najlepsza reżyseria
(Krzysztof Krauze), najlepszy scenariusz (Krzysztof Krauze, Jerzy Morawski), najlepsza główna rola
męska (Robert Gonera), najlepsza drugoplanowa rola męska (Andrzej Chyra);
• 2000 – Tarnowska Nagroda Filmowa – Srebrna Statuetka Leliwity – Nagroda Specjalna dla filmu, za
scenariusz, nagroda jury młodzieżowego, Maszkaron – Nagroda Publiczności;
• 2000 – Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia” we Wrześni – nagroda główna
„Jańcia Wodnika”, nagroda za muzykę;
• 2000 – Złota Taśma przyznawana przez Koło Piśmiennictwa SFP – w kategorii: film polski za rok
1999; ex aequo z filmem Pan Tadeusz;
• 2001 – MFF w Filadelfii – nagroda za reżyserię dla Krzysztofa Krauzego;
NOTA O REŻYSERZE
Krzysztof Krauze urodził się w Warszawie 2 kwietnia 1953 roku. W roku 1978 zdobył dyplom
ukończenia Wydziału Operatorskiego PWSFTviT w Łodzi. Scenarzysta i reżyser filmowy. W latach
1978–83 był związany ze Studiem Małych Form „Se-Ma-For”, w latach 1983–85 ze Studiem Filmowym
im. Karola Irzykowskiego, a w latach 1985–91 należał do Zespołu Filmowego Tor. W tym ostatnim
zrealizował swój pełnometrażowy debiut. Od 1976 roku jest członkiem Stowarzyszenia Filmowców
Polskich, obecnie członek Zarządu Głównego tego Stowarzyszenia. Od roku 2008 pełni funkcję
przewodniczącego Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. W 2001 roku został członkiem
Europejskiej Akademii Filmowej.
WAŻNIEJSZE FILMY





1988: Nowy Jork, czwarta rano (reżyseria, scenariusz, dialogi);
1996: Gry uliczne (reżyseria, scenariusz);
1999: Dług (reżyseria, scenariusz);
2004: Mój Nikifor (reżyseria, scenariusz);
2006: Plac Zbawiciela (reżyseria, scenariusz).
O FILMIE
Dług jest obrazem opartym na faktach. Powstał jako efekt współpracy reżysera, scenarzysty
Krzysztofa Krauzego i dziennikarza Jerzego Morawskiego, autora opublikowanego w dzienniku „Życie”
reportażu o wydarzeniach, które stały się później tematem filmu. W marcu 1994 roku policja
wydobyła z Wisły pozbawione głów zwłoki dwóch mężczyzn. Początkowo sądzono, że to ofiary
mafijnych porachunków, jednak okazało się, że zabójcami są dwudziestoparoletni początkujący
biznesmeni. Fakt ten w połączeniu z okrucieństwem mordu wstrząsnął opinią publiczną, prasa pisała
o sprawcach jako o bestiach w ludzkiej skórze, domagano się jak najwyższych wyroków. Takie też
zapadły: zostali oni skazani na najwyższy przewidziany w polskim prawie wymiar kary: 25 lat
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
3
pozbawienia wolności. Dług, który przedstawiał całą sprawę w innym świetle, odwracając role między
katem i ofiarą, odmienił stosunek Polaków do zabójców.
Film z założenia miał być tanim projektem, bez gwiazd w ekipie. Reżyser twierdził, że inaczej
widzowie oglądaliby idoli, nie problem. Zanim przystąpił do realizacji, odbyli wraz z Morawskim
kilkunastogodzinną rozmowę ze skazanymi, przewertowali materiały sądowe. Taśmy z wywiadem
dostali także aktorzy grający główne role. Pracowano metodą teatralną – rejestrację scen poprzedziły
tygodnie prób bez kamery. W efekcie powstał film wielowarstwowy, stawiający pytania z różnych
poziomów refleksji i posługujący się przy tym bardzo powściągliwym językiem czerpiącym z estetyki
paradokumentu.
Kompozycja: Cały film jest jedną wielką retrospekcją, ujętą w klamrę wydarzeń z początku
marca, kiedy zostają odnalezione ciała. Otwiera go scena wyławiania trupów z rzeki. Widz poznaje
tym samym zakończenie, choć nie do końca. Nie wie mianowicie, czyje zwłoki znajdowały się
w wodzie. Naturalistyczne zdjęcia, wykonywane z ręki, nie do końca ostre, dynamiczne, pokazują
zbliżenia stóp denatów, które wystają z worków leżących w błocie. Jeden z policyjnych techników
wdeptuje w błotnistą breję wisiorek ze słonikiem. Później dowiemy się, że to prezent Adama dla Basi,
który ta zwróciła mu, gdy poroniła, przekonana, że ją porzucił.
Następnie akcja cofa się o trzy miesiące, do początku grudnia. Adam i Stefan, młodzi, ambitni
biznesmeni próbują rozkręcić duży interes – chcą uruchomić w Polsce produkcję włoskich skuterów.
W ostatniej chwili bank odmawia im pożyczki, żądając większych zabezpieczeń finansowych. Są
załamani. Stefan spotyka jednak dawnego znajomego, Gerarda, który oferuje im pomoc w załatwieniu
kredytu. Ale żąda przy tym ogromnego procentu od przyszłej pożyczki, rzekomo dla osoby, która ma
stać się gwarantem jej udzielenia. Mężczyźni rezygnują z propozycji, wtedy Gerard żąda zwrotu
kosztów własnych – w sumie 6 tysięcy dolarów, które miał wydać na spotkania biznesowe i prezenty.
Adam i Stefan odrzucają to żądanie, uznając je za absurdalne. „Wierzyciel” zaczyna ich nękać, straszyć,
bić, stopniowo rujnując ich życie osobiste i doprowadzając do granic psychicznej wytrzymałości. Gdy
policja odmawia pomocy, a Gerard, mimo że zastraszony Stefan spłacił rzekomy „dług,” znów żąda
pieniędzy wraz z absurdalnie wielkimi odsetkami, w młodych ludziach narasta przekonanie, że dostali
się w pułapkę bez wyjścia. Gerard robi z nich swoich niewolników. Nie chodzi mu już o pieniądze, ale o
władzę, jaką ma nad ofiarami. Zmusza ich do łamania prawa i własnych zasad, łamie im kręgosłupy
moralne. Staje się jasne, że ten „dług” jest niemożliwy do spłacenia, jego egzekucji nie będzie końca.
Zdesperowani mężczyźni, z pomocą Tadeusza, którego niechcący także wciągnęli w kłopoty, chwytają
Gerarda i jego ochroniarza w pułapkę, a ostatecznie – w szczególnie drastycznej scenie – zabijają.
W finale następuje domknięcie klamry kompozycyjnej – wracamy do momentu odnalezienia
ciał. Stefan właśnie szykuje się do ucieczki za granicę, namawia Adama, by zrobił to samo. Adam, na
którym spoczywa największy ciężar dokonania zbrodni, wyraźnie się pod nim ugina. Spotyka się
z Basią, obiecuje jej wyjazd z kraju, ostatecznie jednak podchodzi do automatu telefonicznego
i dzwoni na policję.
Bohaterowie: Adam i Stefan to jedni z nas. Chłopcy jak wszyscy inni, a przy tym pochodzący
z dobrych, inteligenckich domów. Przerywają studia, by zająć się biznesem, raczkującym właśnie
w Polsce okresu transformacji – na początku lat dziewięćdziesiątych taką ścieżkę obierało wielu
młodych ludzi. Ta zwyczajność bohaterów, cały czas umiejętnie podkreślana, daje filmowi niezwykłą
siłę rażenia. Widz nie może uciec przed pytaniem o to, jak zachowałby się na ich miejscu. „Czy mnie
też mogło się to przytrafić?” „Czy istnieje takie natężenie zła, które mogłoby przemienić mnie
w mordercę?” Sam reżyser podkreślał wielokrotnie, jak bardzo wstrząsnął nim fakt, że historia, na
podstawie której powstał film, rozegrała się w jego najbliższym otoczeniu. „To mógłby być każdy z nas
– mówił. – Bohaterowie mojego filmu mieszkali w tym samym rejonie Warszawy, co ja. Chodziliśmy do
tych samych knajp, być może znaliśmy się z widzenia. Kiedy padały nazwiska wspólnych znajomych,
miałem ciarki na plecach” . Filmowi Adam i Stefan poruszają się więc także w konkretnej, łatwo
rozpoznawalnej przestrzeni – spotykają Gerarda na zakupach w galerii handlowej, Adam wykonuje
telefon na policję z budki przy Placu Zbawiciela, nad którym górują charakterystyczne wieże kościoła
(pierwotnie Krauze zamierzał nazwać film właśnie Plac Zbawiciela. Ostatecznie zrezygnował, ale tytuł
ten nadał jednemu ze swych kolejnych filmów, również rozgrywających się „w naszym sąsiedztwie”).
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
4
Gerard, w znakomitej kreacji debiutującego w kinie Andrzeja Chyry, jest postacią przerażającą
i fascynującą, wcieleniem zła. Niewiele o nim wiemy, choć dowiadujemy się, że ma żonę i córeczkę.
Tyle samo danych mają Adam i Stefan, Gerard pojawia się na ekranie tylko wtedy, gdy zjawia się także
w ich życiu. Dla nich i dla widza przychodzi znikąd, zjawia się nagle z bandą opryszków lub z nowym
ochroniarzem. Pojawia się znienacka i uderza znienacka (również dosłownie). Cyniczny uśmieszek
błąkający się na jego ustach, ujmujące maniery w stosunku do bliskich jego ofiar skontrastowane z
mieszaniną uprzejmości i brutalności wobec tych ostatnich, złośliwość i niewątpliwy talent do
manipulowania otoczeniem – to wszystko składa się na postać o demonicznym rysie. Diabolizowanie
sylwetki Gerarda nie służy tu jednak łatwemu rozgrzeszeniu Stefana i Adama jako młodych, z
optymizmem startujących w życie ludzi. Przeciwnie, taka konstrukcja postaci paradoksalnie posłuży
Krauzemu do większego wstrząśnięcia widzem. Gdy bohaterowie więżą Gerarda, oglądający ma
poczucie ulgi, że wreszcie zaczęli działać, przejęli inicjatywę, że tak może właśnie trzeba rozmawiać z
bandytą – jego językiem. Kiedy jednak staje się jasne, że dopuszczą się zbrodni, zaczyna się dramat.
Brutalne morderstwo jest wstrząsem, scena filmowana za pomocą surowych środków (zdjęcia z ręki,
kompletna cisza, bezgłośne wycie Stefana, kołyszącego się niczym przerażone dziecko) poraża i boli,
nie sposób się od niej uwolnić. Nagle staje się jasne, że zamordowanie największego nawet potwora
pozostaje zbrodnią, niemożliwą do rozgrzeszenia. Scena zabójstwa jest zamierzonym, mocnym
dysonansem w strukturze opowieści, dotąd budującej współczucie widza dla Adama i Stefana. Film z
historii osaczenia zamienia się w anatomię morderstwa, co wielokrotnie skłaniało krytyków do
przywoływania w jego kontekście Krótkiego filmu o zabijaniu Krzysztofa Kieślowskiego.
Poziomy narracji: Na poziomie podstawowym Dług można traktować jako sprawnie
zrealizowany thriller, pełen zwrotów akcji, umiejętnie budujący napięcie. Druga warstwa ma charakter
publicystyczno-polityczno-społeczny. To portret Polski okresu przemian ustrojowych, wyjałowionej
ideowo rzeczywistości raczkującego kapitalizmu, w którym próżno liczyć na opiekę państwa
(niechętna do współpracy policja). To czas tryumfu pieniądza, mającego zastąpić cały system wartości
– moment, w którym na pytanie „być czy mieć?” odpowiada się jednoznacznie „mieć”. To czas, gdy
rezygnuje się z wykształcenia, a wyobraźnię rozpala koniak za 20 tysięcy złotych. Ani wiedza, ani
tradycja (zażenowanie rodziny podczas recytowania przez ojca Pana Tadeusza), ani bieda nie są godne
szacunku – szacunek daje bogactwo. Bohaterowie Długu żyją w pustce – więzi rodzinne kuleją, oni
sami są wobec siebie nielojalni (Stefan nie mówi Adamowi, że zapłacił Gerardowi, Adam ukrywa
swoją wizytę na policji), nie dzielą się problemami ze swoimi narzeczonymi, oszukują je. Na wszystkich
poziomach dominuje tu brak komunikacji. Jeśli dodać do tego fakt, że przecież Adam i Stefan
prowadzą swoje interesy z Gerardem od początku poza granicami prawa (łapówka za poręczenie),
całość składa się zarówno na portret społeczeństwa chorego na atrofię systemu wartości, jak i na
tracący na jasności wizerunek głównych bohaterów. Świat Długu nie jest wcale czarno-biały, a
bandyta – być może – występuje jedynie jako katalizator zła w swych ofiarach, pozbawionych oparcia
w stabilnym systemie wartości. Tutaj wkraczamy na teren trzeciej warstwy filmu, będącej refleksją na
temat moralności, nie tylko tamtych czasów, ale moralności jako takiej. Czy sytuacja największego
nawet osaczenia usprawiedliwia zbrodnię? Prześladowany zostaje tutaj zarażony złem, a kat staje się
ofiarą. Czy każdy może się zainfekować? A może każdy z nas, jak twierdził Freud, nosi zło w sobie?
Porównania do filmu Kieślowskiego nie są przypadkowe – Dług to dziedzictwo kina moralnego
niepokoju, czujnie obserwującego i diagnozującego społeczną rzeczywistość, ale i wnikliwie
badającego ludzką naturę.
Stylistyka: Warstwa zdjęciowa filmu stylizowana jest na dokument. Kamera pracuje „z ręki”,
obraz nierzadko jest rozchwiany, niepełny, tworzy wrażenie materiału chwytanego na gorąco.
Bohaterowie obserwowani są często zza przedmiotów – operator kryje się za samochodem, za
węgłem, filmuje zza uchylonych drzwi. Buduje to nie tylko wrażenie rejestrowania rzeczywistości, ale i
atmosferę osaczenia – widz ma uczucie, że Adam i Stefan są wciąż śledzeni. Nie od razu zdaje sobie
sprawę, że także przez niego. Rzeczywiście, Gerard zna każdy ich ruch. Jeśli kamera filmuje wprost,
robi to w odległych planach, często z żabiej perspektywy, naturalistycznie ukazując połacie
poroztopowego błota. Z tym obrazem związane są w filmie przede wszystkim sceny przemocy.
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
5
Recepcja filmu: Dług, choć nie jest wiernym odtworzeniem wydarzeń (sam ich czas był
w rzeczywistości o wiele dłuższy – Gerard szantażował mężczyzn ponad 1,5 roku), tak właśnie był
postrzegany przez widzów. W ten sposób pośrednio wpłynął na losy swoich bohaterów – zaraz po
premierze zaczęła narastać fala poparcia dla nich. Ruszyła akcja zbierania podpisów pod prośbą
o ułaskawienie dla Sławomira Sikory i Artura Brylińskiego, która doprowadziła do ich uwolnienia.
Sikora został ułaskawiony, Bryliński na wolności czeka na akt łaski. W więzieniu spędzili ponad 10 lat.
Film, po latach od premiery, wciąż budzi wielkie emocje. Ekranowa historia skrywa prawdziwy dramat
żywych ludzi i tym mocniej zmusza do refleksji na temat natury zła.
WYBRANA BIBLIOGRAFIA


Maciejewski Łukasz, Trzeba wierzyć. Rozmowa z Krzysztofem Krauze, „Tygodnik Powszechny”
1999, nr 51-52, s. 21.
Szpakowska Małgorzata, Gangster może się zdarzyć zawsze, „Dialog” 2000, nr 4, s. 108-115.
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
6
SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO
Opracowała: Wioletta Ciak, nauczycielka j. polskiego w IX L.O. w Warszawie
Temat: Czy współczesny widz jest jeszcze w stanie przeżyć katharsis w kinie?
Moralitety o sile zła – „Dług” Krzysztofa Krauzego i „Ojciec Goriot” Honoré de
Balzaca.
CELE LEKCJI





analiza i interpretacja porównawcza dwóch tekstów kultury – filmu oraz powieści;
rozwinięcie refleksyjnej i krytycznej oceny formy filmowej oraz warstwy znaczeniowej dzieła;
poszerzenie wiadomości z zakresu teorii filmu i historii literatury;
utrwalenie wiedzy z zakresu języka filmowego i posługiwania się terminologią filmoznawczą w
toku analizy filmu;
poznanie poetyki powieści realistycznej oraz filmowej konwencji realistycznej.
METODY I FORMY PRACY






heureza,
praca z tekstem literackim i z dziełem filmowym,
dyskusja kierowana,
samodzielne redagowanie notatek,
prezentacja,
pogadanka.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE







Dług, reż. K. Krauze, Polska 1999;
A. Werner, To jest kino, Stentor, Warszawa 1999;
Słownik pojęć filmowych, pod red. A. Helman, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 1998;
Słownik pojęć i tekstów kultury, pod red. E. Szczęsnej, WSiP, Warszawa 2002;
M. Kozubek, Prawdopodobnie zrobiłbym to samo, „Kino” 16 grudnia/2004.
K. J. Zarębski, Apelacja, „Kino” nr 12/ 1999.
www.filmonet.pl, www.dług.org.pl, www.stopklatka.pl, www.filmpolski.pl
POJĘCIA KLUCZOWE






realizm,
weryzm,
dokument,
montaż cięty,
narracja filmowa,
społeczeństwo ponowoczesne,
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
7

moralitet.
CZAS
1 godzina lekcyjna
PRZEBIEG LEKCJI
1. Ze względu na zaangażowanie emocjonalne, jakie obraz wymusza na widzu, lekcja zaczyna się od
recepcji obejrzanego filmu. Nauczyciel stara się uporządkować wypowiedzi uczniów tak, aby
uzyskać odpowiedź na pytanie, co decyduje o sile przekazu? Kształt artystyczny czy
przeświadczenie o autentyczności przedstawionych zdarzeń i postaci?
Wnioski z dyskusji zostają zapisane:

autentyczność opowiedzianej historii, oddana w realistycznej warstwie filmu – szczegółach
obyczajowych, politycznych, społecznych lat 90., niemal dokumentalna faktura obrazu,
stylistyka bliska reportażowi telewizyjnemu, wierność detalom, świat przedstawiony daje
iluzję obcowania ze światem rzeczywistym, do którego widz wraca po wyjściu z kina;
jednocześnie obraz niepozbawiony ingerencji reżysera, wyraźnie zarysowana oś
dramaturgiczna, kompozycja zdarzeń jak w dramacie antycznym: propozycja Gerarda –
ostrzeżenie – terror fizyczny i psychiczny – narastające zagrożenie – poczucie osaczenia –
sytuacja bez wyjścia – morderstwo – przyznanie się do winy;

prawdopodobieństwo psychologiczne postaci filmowych, dla których pierwowzorami są
autentyczni ludzie i ich dramaty, dyskusja społeczna, jaka odbyła się po wejściu do kin filmu
Krzysztofa Krauzego, zabranie głosu w sprawie Sławomira Sikory i Artura Brylińskiego,
biznesmenów, którzy na początku lat 90. dokonali makabrycznego mordu i zostali skazani za
morderstwo z premedytacją, wyrok – 25 lat więzienia; zachodzi proces identyfikacji
z bohaterami, wykorzystanie wiedzy psychologicznej na temat tego, co dzieje się
z człowiekiem w stanie głębokiego lęku, w technice filmowej oddanego przez zbliżenia
i półzbliżenia, zdjęcia robione „z ręki” (na poziomie ludzkiego wzroku, co daje złudzenia
oglądania świata z punktu widzenia bohatera);

potworność niecodziennej sytuacji, w jakiej znaleźli się bohaterowie, połączona z dominacją
poetyki realistycznej odbieranych scen filmowych, wzmaga w widzu poczucie trwogi,
wynikające ze świadomości, że podobna sytuacja mogłaby stać się również jego udziałem;
dopełnia się funkcja katarktyczna dzieła, co dowodzi, że reżyser w sposób mistrzowski
posługuje się schematem kina sensacyjnego, kryminalnego; autentyzm historii jest w dużej
mierze chwytem, który ma przyciągnąć widza do kina, dostarczyć mu duchowego wstrząsu;
ulegamy manipulacji, będącej koniecznym warunkiem przełożenia zdarzeń rzeczywistych na
obraz filmowy;

niebagatelne znaczenie w recepcji dzieła ma dopracowana forma filmowa – zastosowany
montaż cięty (krótkie szybkie ujęcia), który przyspiesza tempo akcji, daje wrażenie chaosu
i rodzącego się lęku, jakiego doświadczają bohaterowie filmu, złudzenie osaczenia, matni,
zapętlenia, podbijanego też przez zastosowaną retrospekcję; fatalizmu przedstawionej
historii;
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
8

film stawia widza w kłopotliwej etycznie sytuacji, zmusza do zadania sobie pytania: Jak ja
postąpiłbym w takiej sytuacji? Czy byłbym zdolny do zamordowania człowieka?

reżyser wykorzystuje znany i popularny w kinie chwyt, aby ukazać, w jaki sposób człowiek
postawiony w sytuacji granicznej z ofiary przeistacza się w bestię;

Dług K. Krauzego staje się zatem moralitetem o sile zła, pyta o miejsce uniwersalnych wartości
w naszym świecie, ich niezawodność, bądź relatywizm, problem winy i kary, potrzebę granicy
moralnej we współczesnym świecie rozpadających się norm; przedstawione zdarzenia i
postacie są modelowe, widz wchodzi w role filmowe bez konieczności ponoszenia
konsekwencji czynów i decyzji.
2. Nauczyciel przechodzimy do omówienia problematyki moralnej filmu K. Krauzego oraz powieści
H. Balzaka Ojciec Goriot według następujących kategorii: obraz społeczeństwa kapitalistycznego,
charakterystyka głównych bohaterów, kreacja powieściowego i filmowego „diabła
kapitalistycznego”, znaczenie dzieła.
Zapis w tabeli.
Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
1.
2.
Moralistyczna krytyka rodzącego się 1.
kapitalizmu, pokazanie demoralizującego
wpływu
warunków
społecznych
na
postępowanie młodego człowieka, jego
hierarchię wartości; presja sukcesu, brak
szans na zrealizowanie marzeń o awansie
społecznym,
pokusa
lepszego
życia,
pesymistyczna diagnoza społeczeństwa, w
którym pieniądz staje się fetyszem, niszczy
więzy rodzinne; oglądamy mariaż pieniądza z
herbem w społeczeństwie burżuazyjnym,
poetyka powieści realistycznej służy opisaniu
narodzin nowego społeczeństwa – nowego
modelu życia – materialistycznego i
konsumpcyjnego, Balzak do stworzonego
obrazu wykorzystuje XIX-wieczną wiedzę
socjologiczną.
Eugeniusz Rastignac – młody człowiek, 2.
prowincjusz (ulubiony typ postaci Balzaca),
pisarz przygląda się stopniowej demoralizacji
bohatera, paryski blichtr, marzenia o
lepszym życiu będą stopniowo wypierać
system wartości wyniesionych z domu
rodzinnego, bohater wchodzi na drogę
kompromisów ze swoim sumieniem;
dylemat moralny: albo długie lata okupione
ciężką pracą i wyrzeczeniami, albo
bezwzględna walka o swoje, rezygnacja z
uczciwości, cynizm, kłamstwo i korzystanie z
protekcji jako przepustka do salonów i
bogactwa; Rastignac wybiera mniejsze zło,
zachowuje skrupuły moralne, ostatecznie
odrzuca błyskawiczną karierę, jaką kusi go
Vautrin, wzdraga się przed popełnieniem
zbrodni, wybiera postawę konformistyczną
urzeczony paryskim stylem życia.
Krzysztof Krauze, Dług
Reżyser analogicznie do pomysłu Balzaka ze
szczególną dbałością przedstawia problemy
rodzącego się kapitalizmu w Polsce lat 90.;
werystycznie pokazany czas transformacji
ustrojowych, luk prawnych, zmieniających
się
ekip
rządzących;
mechanizmy
wolnorynkowe działające bez jakiegokolwiek
zaplecza prawnego, opieszałość banków,
narodziny szarej strefy gospodarczej,
niewydolność służb odpowiedzialnych za
prawo i porządek oraz organów ścigania,
bezkarność gangsterów, presja sukcesu,
deklarowane w mediach szanse dla młodych
przedsiębiorców, atrakcyjność zachodniego
stylu życia, marzenie o dobrobycie, strach
przed bezrobociem, powszechność prawnoekonomicznych nadużyć.
Adam i Stefan typowi przedstawiciele
pokolenia „yuppies” – pragmatycznego,
kreatywnego, elastycznego i spragnionego
luksusu, początkujący biznesmeni, którzy
chcą ziścić swój sen o wielkiej karierze w
Polsce lat 90.
Adam – pochodzenie inteligenckie, uwikłany
w konflikt z ojcem – tradycjonalistą z
zasadami, (harcerstwo, recytacja Inwokacji);
młody człowiek marzący o sukcesie
życiowym, własny biznes ma być gwarancją
zrealizowania marzeń – dom, rodzina,
samodzielność.
Stefan przyjmuje zachodni styl życia –
wynajęte ładne mieszkanie, piękna,
przyzwyczajona do luksusu dziewczyna.
Przyjaciele ze studiów, z porządnych rodzin,
którzy z zaszczutej ofiary przeobrażają się w
kata, mordują, ale ostatecznie wygrywa w
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
9
3.
4.
Vautrin – przewodnik młodego Rastignaca,
postać wzorowana na człowieku znanym w
półświatku Paryża, bohater bez maski,
sumienie społeczeństwa burżuazyjnego,
lustro dla moralności społeczeństwa
Burbonów, galernik, zbrodniarz, cynik,
przywódca bandy, ale niepozbawiony uroku,
fanatyk przyjaźni, ma cechy romantyczne,
postać faustyczna.
H. Balzak ostrze krytyki wymierza w stronę 5.
rodzącego się ustroju kapitalistycznego, w
którym najwyższą wartością staje się
pieniądz, nawet dobre urodzenie ustępuje
mu miejsca, pisarz pokazuje jego siłę, ale i
bankructwo, bo nie wszystko w tym świecie
udaje się zdobyć za pieniądze, fortuna ma
swoją cenę – wyrzeczenie się miłości,
szczerości, uczciwości, utrata rodzinnych
więzów, bohaterowie są niewolnikami i
ofiarami mamony; czytelnik przygląda się
temu,
jak
edukacja
kapitalistyczna
deprawuje młodego człowieka, powieść
oskarża kapitalizm o dewaluację moralności
człowieka, bohaterowie Balzaca nie są w
gruncie rzeczy źli, jedynie podatni na wpływ
materializmu; Ojciec Goriot to XIX-wieczna
powieść z wyrazistą tezą.
nich sumienie, przyznają się do zbrodni.
3. Gerard – pozbawiony metafizycznych i
demonicznych rysów, zwykły sąsiad zza rogu,
działający bez skrupułów gangster, który w
państwie prawa, z premedytacją niszczy
życie młodych ludzi, przyjaciel z dzieciństwa
pozbawiony zahamowań, moralności, nie
cofnie się przed niczym, nie ma dla niego
żadnej świętości, poza zyskiem, pieniądzem.
Film Krauzego nie zawiera morału, raczej
stawia pytania dotyczące moralności
człowieka, zbrodni i kary, czy człowiek
doprowadzony do ostateczności ma prawo
zabić tego, kto jest uosobieniem zła,
wymierzyć mu sprawiedliwość; (problemy,
jakie znamy z powieści F. Dostojewskiego),
czy przykazanie: „Nie zabijaj” obowiązuje w
każdej sytuacji, nawet tak ekstremalnej? Czy
można
okolicznościami
usprawiedliwić
zbrodnię? Film stawia widza w trudnej
sytuacji, gdyż najpierw buduje płaszczyznę
porozumienia z bohaterami, każe im
współczuć, a potem pokazuje ich przegraną,
bo bohaterowie przyznają się do winy,
otrzymują
wyrok
za
zbrodnię
z
premedytacją; pyta o zasady moralne
potrzebne
człowiekowi
żyjącemu
w
społeczeństwie ponowoczesnym.
PRACA DOMOWA
Zredaguj esej, który będzie Twoją odpowiedzią na pytanie postawione w temacie lekcji.
Wykorzystaj wybrany przez Ciebie tekst kultury.
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
10