dr in

Krzysztof Łysek
Instytut Systemów Łączności
Wojskowa Akademia Techniczna
Technika IP w sieciach dostępowych
STRESZCZENIE
Artykuł przedstawia ewolucję sieci dostępowej w kierunku sieci następnej generacji NGN (Next Generation Network).
Przedstawiono zmiany architektury sieci wynikające z rosnącego znaczenia transmisji danych w trybie komutacji pakietów
oraz zestaw protokołów przeznaczony do transmisji mowy w sieciach IP.
WSTĘP
Klasyczne sieci telefoniczne, zbudowane jako sieci z komutacją kanałów analogowych, zyskały w
trakcie swojego rozwoju setki milionów użytkowników i stały się najbardziej powszechnymi sieciami
telekomunikacyjnymi. Znacznie mniej abonentów liczyły sieci teleksowe a jeszcze mniejszy zasięg
miały publiczne sieci pakietowej transmisji danych. Taka sytuacja wydawała się oczywistą
konsekwencją faktu, że mowa jest podstawowym sposobem porozumiewania się ludzi różne formy
wykorzystania pisma stanowią jego uzupełnienie. Koncepcja ISDN uwzględniała to dominujące
znaczenie usługi telefonii do tego stopnia, że jako jedną z najważniejszych zalet tych sieci
przedstawiano wysoką jakość transmisji mowy. Wprawdzie standardy sieci ISDN definiowały dostęp
do publicznych sieci komutacji pakietów, jednak w interfejsie dostępu podstawowego z całkowitej
przepływności 144kbit/s tylko 16kbit/s przeznaczono dla pracy w trybie komutacji pakietów (w tym na
sygnalizację).
Gwałtowny rozwój komputerów osobistych, będący rezultatem rewolucji technologicznej w
elektronice spowodował gruntowne zmiany poglądów na temat wymagań stawianych współczesnym i
przyszłym sieciom telekomunikacyjnym. Użytkownicy komputerów uzyskali nowe możliwości
gromadzenia i zobrazowania informacji, co stworzyło ogromne potrzeby w zakresie transmisji danych i
realizacji całego wachlarza nowych usług telekomunikacyjnych. Najlepszym środkiem do zaspokojenia
tych potrzeb stała się sieć Internet, klasyczny przykład sieci z komutacją pakietów. W 2001 roku ilość
bajtów danych przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych w celu realizacji usług związanych z
transmisją danych przekroczyła ilość danych przesyłanych w celu transmisji mowy.
Obecnie dla coraz liczniejszej grupy abonentów przy ocenie oferty operatora największe znaczenie
ma cena i jakość dostępu do Internetu.
SIECI NASTĘPNEJ GENERACJI
W odpowiedzi na oczekiwania abonentów operatorzy szybko zapewnili możliwość dostępu do
sieci Internet. Najprostszą metodą okazała się możliwość zestawiania kanałów telefonicznych
pomiędzy wyposażeniem abonenta a węzłem dostępowym sieci Internet. Takie rozwiązanie ogranicza
jednak możliwość korzystania ze zwielokrotnienia statystycznego - cennej właściwości sieci z
komutacją pakietów.
Kolejnym rozwiązaniem było wykorzystanie pętli abonenckich istniejącej sieci telefonicznej do
utworzenia osobnych kanałów łączących abonenta z siecią telefoniczną i z siecią Internet. Daje
ono wprawdzie możliwość równoczesnego korzystania z usług sieci telefonicznej i Internetu, jednak
nie umożliwia prostej realizacji usług multimedialnych.
PSTN
¡
Pętla abonencka
Modem
xDSL
Węzeł
dostęp.
IP
Rys. 1. Dostęp do sieci telefonicznej i do Internetu przez różne kanały jednej pętli abonenckiej
Rozwój techniki transmisji mowy w sieciach IP sprawił, że zaistniała możliwość odmiennego
wykorzystania istniejących pętli abonenckich: zamiast tworzenia osobnych kanałów do transmisji
mowy i danych można utworzyć jeden kanał w którym dane będą przesyłane w postaci pakietów IP z
których część będzie przenosiła ruch skierowany do sieci telefonicznej/ISDN.
PSTN/ISDN
Adapter
Pętla abonencka
IP IP IP IP
¡
¡
¡
Modem
xDSL
Węzeł
dostęp.
IP
Rys. 2. Dostęp do sieci telefonicznej i do Internetu przez strumień pakietów IP w pętli abonenckiej
Rosnący udział ruchu związanego z transmisją danych spowodował, że przewiduje się, iż w
następnej generacji sieci telekomunikacyjnych będzie dominować technika komutacji pakietów. Trwają
zakrojone na szeroka skale prace nad standaryzacją i implementacją rozwiązań umożliwiających
realizację następujących zadań:
Zagwarantowanie jakości usług związanych z transmisją mowy w sieciach pakietowych na
poziomie nie niższym niż w obecnych sieciach z komutacją pakietów;
Zapewnienie pełnej współpracy wprowadzanych rozwiązań z istniejącą siecią telefoniczną i
maksymalne wykorzystanie jej infrastruktury;
Wprowadzenie nowego pakietu usług telekomunikacyjnych wykorzystujących w pełni możliwości
sieci z komutacją pakietów w których istnieje możliwość gwarantowania jakości obsługi.
Dotychczasowe doświadczenia płynące z zastosowania techniki IP w łączach o różnych
szybkościach, różnych mediach, transmisyjnych, różnych konfiguracjach (w tym magistrali, czy
pierścienia) pozwala przewidywać, że uczynienie z niej podstawy dostępu abonenta do sieci przyczyni
się do zmiany architektury i ułatwi wprowadzenie nowej gamy usług.
KONCEPCJA „SOFTSWITCH”
W klasycznych sieciach telefonicznych istniał szereg powiązań ograniczających możliwość
wyboru zestawu usług zarówno operatorom jak i użytkownikom.
Niemal wszystkie usługi były świadczone przez węzły komutacyjne w których sprzęt, sygnalizacja
i aplikacje w zasadzie musiały pochodzić od jednego dostawcy. Duży wysiłek włożony w
standaryzację sieci ISDN zaowocował wprawdzie rozszerzeniem możliwości współpracy pomiędzy
węzłami komutacyjnymi, dostępowymi i urządzeniami końcowymi pochodzącymi od różnych
producentów, jednak pozostały istotne ograniczenia.
Właściciel centrali ISDN, pragnący udostępnić abonentom nową usługę, nawet z zakresu
dokładnie zdefiniowanych usług dodatkowych, jest całkowicie uzależniony od tego, czy producent tą
usługę zaimplementował w oprogramowaniu centrali lub czy oferuje jego aktualizację.
Operator, który chce nową usługę zaoferować wszystkim abonentom musi nie tylko
zaimplementować ją we wszystkich centralach ale również zweryfikować możliwość ich współpracy.
Z kolei dla abonenta sieci ISDN, który chciałby skorzystać z usługi np. AO/DI, jest uzależniony od
tego, czy centrala ISDN do której jest przyłączony oraz czy operator, będący właścicielem centrali, tą
usługę oferuje.
Taka sytuacja jest konsekwencją faktu, ze w sieci telefonicznej niemal cały ciężar realizacji usług
spoczywał na węzłach sieci, podczas gdy udział terminali abonenckich w tym procesie był mocno
ograniczony. Sieci ISDN odziedziczyły ten centralistyczny model.
Jedną z istotnych przyczyn sukcesu Internetu jest jego zdecentralizowany charakter, stwarzający
możliwość wprowadzania nowych rozwiązań niemal wszystkim jego użytkownikom. Taka sytuacja
wynika z faktu, że węzły komutacyjne sieci IP – routery operują tylko niewielką liczbą funkcji
związanych z dostarczeniem datagramu od nadawcy do odbiorcy. Pozostałe funkcje potrzebne do
realizacji usługi są skupione w serwerach i stacjach roboczych.
Względna prostota routerów IP jest zarazem atutem i mankamentem – utrudnia zagwarantowanie
użytkownikowi dostępu do takiej części zasobów sieci, która zapewni pożądaną jakość realizacji
usługi.
Określenie „softswitch”, często pojawiające się w kontekście rozważań na temat sieci następnej
generacji, opisuje cechy pewnej koncepcji, kierunku rozwoju sieci i obejmuje szereg zagadnień
związanych z próbą połączenia korzystnych cech występujących w sieciach komutacji kanałów (PSTN,
ISDN) i komutacji pakietów (IP).
Realizacja tej koncepcji wiąże się ze zmianami architektury sieci i funkcjonalności usług
telekomunikacyjnych dostosowanej do wymagań techniki IP i umożliwiającej współpracę z
istniejącymi klasycznymi sieciami telekomunikacyjnymi. Ma polegać na wyraźnym oddzieleniu
modułów realizujących funkcje transportowe od modułów obsługujących sygnalizację i sterujących
realizacją usług oraz od modułów bezpośrednio realizujących usługi
PSTN/ISDN
SOFTSWITCH
Centrala
Usługi
i aplikacje
Usługi
i aplikacje
Zestaw otwartych
protokołów
Sygnalizacja
i sterowanie
Sygnalizacja
Zestaw otwartych
protokołów
Komutacja
i transport
Komutacja
i transport
Rys. 3. Klasyczne sieci telekomunikacyjne i koncepcja „softswitch”
W maju 1999 roku powstało International Softswitch Consortium – konsorcjum non-profit które
skupia obecnie ok. 200 producentów sprzętu, oprogramowania i aplikacji dla telekomunikacji. Stawia
sobie za cel promowanie otwartej, rozproszonej architektury sieci, która umożliwi dostarczanie
abonentowi mowy, danych i multimediów przez wybranego dostawcę.
ZALECENIE H.323 I ZALECENIA POKREWNE
Lokalne sieci pakietowe, w przeciwieństwie do sieci telefonicznych, rzadko pracują w konfiguracji
gwiaździstej, rzadko korzystają ze centralistycznego modelu dostępu do usług. Jest oczywiste, że
pełnowartościowy system do komunikacji głosowej musi dawać możliwość połączenia z publicznymi
sieciami telekomunikacyjnymi. Istnieje konieczność zarządzania uprawnieniami, uwierzytelniania
użytkowników, jest pożądana możliwość realizacji połączeń konferencyjnych.
Zalecenie H.323 zawiera definicję systemu multimedialnego składającego się z komponentów
logicznych realizujących wymienione zadania w środowisku sieci LAN (Rys. 4 oraz opisuje sposób
komunikacji pomiędzy komponentami Model nie jest zależny od technologii sieci, choć zostały
wspomniane najpowszechniejsze standardy, takie jak: Ethernet, Fast Ethernet, FDDI, Token Ring,
ATM.
W obrębie sieci lokalnej Terminale H.323 mogą nawiązywać pomiędzy sobą połączenia w
konfiguracji punkt-punkt bez pośrednictwa pozostałych komponentów. Połączenia konferencyjne
wymagają zastosowania MCU - jednostki sterowania połączeniami wielopunktowymi.
Kluczową rolę w systemie pełni Gatekeeper (strażnik), który stanowi centralny punkt zarządzania
połączeniami. Do jego zadań należy: translacja adresów, przyznawanie prawa do realizacji połączenia,
autoryzacji, zarządzania pasmem, zarządzania połączeniami (w celu np. wskazywania zajętości),
wymiana informacji sygnalizacyjnej.
Gatekeeper
H.323
MCU
H.323
Gateway
H.323
Sieć
lokalna
Terminal
H.323
Terminal
H.323
Terminal
H.323
Sieć
N-ISDN
lub
B-ISDN
lub
PSTN
lub
QOS LAN
Telefon,
Terminal
V.70,
H.321,
H.322,
H.324
Rys. 4. Komponenty logiczne systemu multimedialnego wg H.323
Sterowanie przebiegiem połączenia przebiega zgodnie z Zaleceniem H.255.0. Sygnał mowy
możne być zakodowany zgodnie z jednym z Zaleceń: G.711, G.722, G.723, G.728, G.729.
Do połączenia z terminalem pracującym w innej sieci konieczne jest skorzystanie z pośrednictwa
Gateway'a (bramy), który dokonuje transkodowania sygnałów audio i wideo oraz obsługuje
sygnalizację i steruje połączeniami wychodzącymi poza sieć lokalną.
W przypadku realizacji koncepcji zapewnienia dostępu do usług sieci telefonicznej (ISDN) oraz do
Internetu przez komutację pakietów w sposób przedstawiony na Rys. 2, w obrębie węzła dostępowego
muszą być realizowane funkcje gateway’a i gatekeepera.
PROJEKT TIPHON
Projekt ETSI TIPHON (ang. Telecommunications and Internet Protocol Harmonisation Over
Networks) ma precyzować współdziałanie usługi tradycyjnej transmisji mowy w sieci z nowymi,
pojawiającymi się w sieciach nowej generacji opartych na protokole IP. Specyfikacje tworzone w
ramach projektu TIPHON opisują migrację do sieci nowej generacji – NGN (ang. Next Generation
Networks). Zasadniczym celem NGN jest udostępnienie wszystkim potencjalnym uczestnikom
komunikacji (dwu- i wielostronnej) zarówno usług dostępnych w sieci Internet, jak i w sieci
PSTN/ISDN/GSM, z właściwym dla tych ostatnich poziomem jakości i niezawodności oraz
zapewnienie współpracy różnych typów sieci transportowych.
Jednym z jego rezultatów tego jest opracowanie rozproszonej architektury Bramy (Gateway) i
zdefiniowanie zasad współpracy jej komponentów, co pozwala na zastosowanie wyspecjalizowanych
rozwiązań, pochodzących od różnych dostawców, w celu współpracy klasycznych sieci
telekomunikacyjnych z różnymi wariantami sieci IP, stosowanymi w obszarze dostępowym.
W skład Bramy wchodzą:
Media Gateway – brama dla mediów – jednostka odpowiedzialna za realizację połączenia –
zapewnia połączenie pomiędzy różnymi mediami fizycznymi, dokonuje konwersji pakietów na
strumień bajtów I odwrotnie, kojarzy numer kanału z zawartością nagłówka pakietu, dokonuje
transkodowania sygnału mowy, jeśli zachodzi taka potrzeba, generuje i wykrywa takie sygnały jak
cyfry DTMF, czy sygnał zgłoszenia;
Signalling Gateway – brama dla sygnalizacji – jednostka odpowiedzialna za wymianę informacji
sygnalizacyjnej pomiędzy siecią komutacji kanałów a siecią komutacji pakietów. Zawiera punkty
końcowe sygnalizacji SS7, Q.931, V.5.2, H.323. SIP. Często jest implementowana razem z bramą dla
mediów (Media Gateway);
Media Gateway Controller – sterownik bramy dla mediów – jednostka odpowiedzialna za
sterowanie przydziałem zasobów brama dla mediów (Media Gateway) i sterowanie przebiegiem
połączeń na podstawie informacji wymienianej z bramą dla sygnalizacji (Signalling Gateway). jest
najważniejsza jednostką sterującą całego zespołu.
Media Gateway
Controller
SIGTRAN
Signalling
Gateway
IP
MEGACO
Media
Gateway
PSTN/ISDN
SS7
SAP
Rys. 5. Struktura Gateway’a wg. TIPHON
Komunikacja pomiędzy jednostkami Bramy odbywa się Sieci IP, przy użyciu protokołów
SIGTRAN i MEGACO. Protokół SIGTRAN został zaprojektowany w IETF dla przenoszenia w sieci
IP komunikatów sygnalizacyjnych sieci z komutacją kanałów. Protokół MEGACO (RFC 3015)
wywodzi się z protokołów MGCP i H.248. Obydwa jako mogą wykorzystywać w warstwie
transportowej zarówno TCP jak i UDP. Oznacza to, że jednostki Bramy mogą być zlokalizowane w
różnych punktach sieci dostępowej IP i komunikować korzystając z jej elementarnych usług.
Dzięki takiemu rozwiązaniu w jednej sieci dostępowej może występować kilka bram dla mediów
(np. z powodu występowania różnych technik transmisyjnych) i kilka sterowników bram dla mediów.
Elementy te mogą pochodzić od różnych producentów.
Takie rozwiązanie ułatwia zapewnienie skalowalności sieci zarówno pod względem rozmiaru jak i
zestawu obsługiwanych mediów czy świadczonych usług.
Sterownik bramy dla mediów (Media Gateway Controller) pełni w tym zestawie na tyle kluczową
rolę, ze bywa określany mianem softswitch’a.
Protokół MEGACO umożliwia tworzenie połączeń w których jednocześnie uczestniczą urządzenia
końcowe sieci komutacji kanałów (PSTN, ISDN) oraz komutacji pakietów (IP). mogą to byś
połączenia symetryczne i asymetryczne, jeno- i dwukierunkowe, w konfiguracji punkt-punkt i punktwielopunkt, przeznaczone do przesyłania mowy, danych i wideo.
Korzystając z funkcji MEGACO sterownik bramy dla mediów (Media Gateway Controller) może
przydzielać zasoby i odbierać dostęp do określonych mediów i zasobów, elastycznie dostosowując go
do potrzeb związanych z realizacją usług. Umożliwia określenie parametrów transferu strumienia
danych z uwzględnieniem metody adaptacji przepływności. Pozwala na monitorowanie określonych
zdarzeń i powiadamianie w przypadku ich wystąpienia. Ma wbudowane mechanizmy zapewniające
bezpieczną wymianę informacji, w tym mechanizmy uwierzytelniania.
W sieci dostępowej IP przedstawionej na Rys. 6. można wyróżnić dwa rodzaje bram dostępu do
mediów: bramy dostępowe (Access Media Gateway) i bramy magistralowe (Trunking Media
Gateway). Pierwsze z nich zapewniają współprace z analogowymi aparatami telefonicznymi, mogą być
wbudowane w zintegrowane urządzenie dostępowe IAD (Integrated Access Device) np. modem xDSL
czy modem kablowy. Drugie z nich mają zapewnić połączenie przez interfejs dostępowy sieci
komutacji kanałów – V5.2
Media Gateway
Controller
SIGTRAN
Signalling
Gateway
MEGACO
Access
MG
Access
MG
Access
MG
Trunking
MG
Sieć
dostępowa IP
V5.2
PSTN/ISDN
IAD
Sieć
szkieletowa
IP
¡
Rys. 6. Przykład sieci dostępowej IP
PROOTOKÓŁ SIP
Ewolucja sieci przebiega w kierunku rozproszenia i decentralizacji inteligencji odpowiedzialnej za
realizację usług. Sieć nowej generacji stanowi połączenie koncepcji klasycznej sieci właściwej dla sieci
z komutacją kanałów, opartej na scentralizowanym modelu realizacji usług i modelu specyficznego dla
Internetu, w którym „głupia – nieinteligentna” sieć pakietowa służy jedynie do transportu strumieni
informacji między inteligentnymi serwerami aplikacji i terminalami.
W odniesieniu do sieci nowej generacji główne znaczenie mają dwa rozwiązania: rodzina
protokołów (Zalecenia H.323 wraz z H.245, H.225 i H.450) opracowana przez ITU-T i protokół SIP
(Session Initiation Protocol) zdefiniowany przez IETF jako RFC 2543. Oba protokoły mają zbliżoną
funkcjonalność i wykorzystuj ą te same protokoły RTP, RTCP, RSVP, UDP i TCP do transportu
mediów. Różnią się one natomiast podejściem do projektowania i realizacji usług oraz wizją
architektury sieci.
Zalecenie H.323 wywodzi się z klasycznego nurtu telekomunikacyjnego (przeniesienie standardu
wideokonferencji ISDN H.320 w środowisko sieci pakietowych LAN/WAN). Natomiast SIP
reprezentuje „filozofię” internetową.
SIP jest protokołem tekstowym warstwy aplikacji, typu klient - serwer, przeznaczonym do
inicjowania, ustanawiania, modyfikacji i kończenia interaktywnych multimedialnych sesji
komunikacyjnych dla dwóch lub więcej uczestników.
Sesją może być np. wideokonferencja, telefonia internetowa (komunikacja głosowa z
wykorzystaniem techniki VoIP), wspólne nawigowanie po Internecie. W sesji mogą uczestniczyć
zarówno użytkownicy, jak i aplikacje. W trakcie sesji można dołączać kolejnych uczestników oraz
zmieniać wykorzystywane media. Protokół SIP może być wykorzystany do inicjowania sesji, a także
do zapraszania uczestników do sesji już istniejących, które zostały wcześniej rozgłoszone i
ustanowione innymi środkami.
Do opisu mediów używanych podczas sesji jest stosowany protokół SDP (Session Description
Protocol). Protokół SIP w przezroczysty sposób realizuje funkcje odwzorowywania adresów i
przekierowywania, co umożliwia implementację w sieciach pakietowych IP usług znanych z ISDN a
także nowych usług integrujących funkcjonalność PSTN, sieci inteligentnych i Internetu.
Rodowód protokołu SIP sprawia, że dziedziczy on wiele mechanizmów i cech protokołów
internetowych i można go uważać za rozwinięcie protokołu HTTP. Podobnie jak w HTTP, wiadomości
SIP, nazywane metodami, przekazują dane wykorzystując mechanizm MIME.
Identyfikatory SIP URL, służące do adresacji użytkowników, są w formie zbliżone do adresów w
poczcie elektronicznej (user@host) i mogą pełnić rolę odsyłaczy umieszczanych na stronach WWW
lub innych hiperłączach i informować, że użytkownik jest dostępny przez SIP.
Koncepcja SIP URL uwzględnia także możliwość użycia numeru telefonicznego zgodnego z
Zaleceniem E.164 jako prawidłowego adresu.
Adres SIP składa się z nazwy użytkownika (lub jego numeru telefonicznego w PSTN) i nazwy
węzła sieci (lub bramki) pełniącego rolę serwera SIP. Adresy SIP uwzględniają plan numeracji E.164.
W związku z tym przykładowi użytkownicy mogą mieć następujące adresy:
sip: [email protected]
sip: [email protected]; user=phone
Odsyłacze SIP mogą być umieszczane na stronach WWW i służyć jako mechanizm inicjowania
połączeń telefonicznych (via adres w poczcie elektronicznej). Można sobie wyobrazić, przez analogię
do usługi IN połączenia bezpłatnego, np. usługę bezpłatnego URL.
Ważną cechą SIP jest niezależność od wykorzystywanego protokołu transportowego.
Dzięki wspomnianym cechom protokół SIP może być użyty do realizacji zupełnie nowych
kategorii usług integrujących funkcjonalność klasycznej sieci telefonicznej, Internetu i sieci IP.
PODSUMOWANIE
Postępująca integracja tradycyjnych sieci telefonicznych i Internetu sprawia, że pojawiają się
standardy definiujące sposób wykorzystania sieci Internet do inicjowania połączeń w tradycyjnej sieci
telefonicznej (RFC 2848 - protokół PINT), czy też wysłania żądania przesłania głosowej zawartości
strony WWW do abonenta sieci telefonicznej. Zostały opracowane standardy sterowania przebiegiem
połączeń związanych z transmisją mowy zarówno w obrębie sieci IP jak i pomiędzy użytkownikami
tych sieci a abonentami klasycznych sieci telefonicznych. W ITU-T powstało zalecenie H.323,
opisujące systemy przeznaczone do komunikacji multimedialnej wykorzystujące sieci z komutacją
pakietów. W IETF zaproponowano protokół SIP (wraz z protokołami SDP i SAP) przeznaczony do
sterowania przebiegiem multimedialnych sesji komunikacyjnych.
Wprowadzenie nowej architektury w sieci dostępowej ułatwia integrację usług świadczonych
przez różne media transmisyjne za pomocą różnych technik komunikacyjnych. Normą staje się
oferowanie zarówno klasycznych usług telefonicznych jak i dostępu do Internetu za pośrednictwem
sieci telewizji kablowej czy sieci dostępu radiowego.
Nowa architektura jest podatna na wprowadzanie kolejnych generacji usług bez potrzeby
kosztownej modernizacji sprzętu sieciowego. Przykładem jest zarówno coraz większa oferta usług
związanych z handlem elektronicznym (popularność serwisu allegro.pl), bankowością elektroniczną,
(mbank, Intelligo), czy komunikatorów (np. Gadu-Gadu). Wszystkie wymienione przykłady nie
wymagały dla szczególnej współpracy z operatorem sieci. Tak szerokie możliwości budzą nawet
pewne obawy u operatorów – sama transmisja danych jest coraz tańsza a możliwości uzyskiwania
korzyści z wprowadzania nowych usług rosną. Z pewnością można oczekiwać całej gamy nowych
propozycji wykorzystujących możliwości protokoły SIP. Został już zaimplementowany w aplikacji
Messenger wchodzącej w skład najnowszych systemów operacyjnych firmy Microsoft jako następca
MS Netmeeting – aplikacji umożliwiającej realizację połączeń wideokonferencyjnych zgodnych z
H.323.
BIBLIOGRAFIA
ETSI TR 101 835: "Telecommunications and Internet Protocol Harmonization over Networks
(TIPHON) "
Handley, Schulzrinne, Schooler and Rosenberg, “Session Initiation Protocol (SIP)”, RFC 2543,
IETF, March 1999.
M. Średniawa „Przyszłość sieci inteligentnych”, PTiWT, nr 1,2001
J. Lubacz , A. Tomaszewski „Internet a sieci nowej generacji”, PTiWT, nr 1,2001