Regionalny rozwój gospodarczy na Białorusi – Tak

Regionalny rozwój gospodarczy na Białorusi
– Tak lub nie dla reform?
Uładzimir Waletko
Wprowadzenie
Białoruś jest obecnie jedynym państwem w Europie, nie mającym państwowej koncepcji
zarządzania rozwojem regionów. W państwach sąsiednich: Polsce, Ukrainie, Rosji, państwach
nadbałtyckich, wymienione koncepcje nie tylko stały się sprawą wagi państwowej lecz już
odbywa się ich korekta z uwzględnieniem opinii publicznej. Przy czym pracą tą zajmują się nie
tylko utworzone ministerstwa lub departamenty lecz również specjalne instytuty naukowe.
Doświadczenia krajów europejskich z gospodarką przejściową świadczą o tym, że praktycznie
wszędzie w ciągu lat 90-ch dokonywały się procesy reform regionalnych. Tworzono nowe
szczeble władzy lokalnej po to, aby ludzie stali się podmiotami decyzji samorządowych,
odpowiedzialnych za rozwój społeczności lokalnych. Procesy te w różnych krajach
przebiegały z różnym nasileniem i skutecznością, często z różnych przyczyn były spowalniane,
ale trwały. Fundamentalnymi zasadami reform były – dążenie do społeczeństwa
obywatelskiego, subsydiarność, efektywność, przezroczystość, otwartość i inne.
Dla kształtowania nowego systemu państwowej regulacji rozwoju regionalnego na Białorusi
konieczne jest przeprowadzenie reformy regionalnej. W swojej istocie reforma regionalna na
Białorusi – to jeden z warunków przeprowadzenia w kraju decentralizacji. Jest ona niezbędna
dla zwiększenia zdolności Republiki do wzrostu gospodarczego na podstawie aktywnego,
racjonalnie zlokalizowanego samorządu lokalnego. „Silny i pragmatyczny samorząd lokalny
jest szczególnie ważny dla obszarów z wieloma problemami gospodarczymi. Bez takiego
samorządu nie ma możliwości ich rozwiązania.” (Balcerowicz, 1995).
W celu zwiększenia skuteczności przekształceń regionalnych konieczne są na Białorusi
szczegółowe badania wstępne oraz zbadanie możliwości wykorzystania doświadczeń innych
krajów. W niniejszej pracy spróbujemy przedstawić podstawowe problemy rozwoju
regionalnego Białorusi i przeanalizować możliwe drogi reform regionalnych w Republice.
1. Administracyjno-terytorialny podział Białorusi
Białoruś – państwo unitarne, zajmujące powierzchnię 207,6 tys. km2 z liczbą ludności około
10 mln. Terytorium Republiki administracyjnie podzielone jest na 6 regionów, które obejmują
118 rejonów(powiatów). Miasto jest wydzielone jako specjalna jednostka terytorialna. A
więc, na Białorusi są dwa szczeble regionów. W państwie są 102 miasta, 110 osiedli typu
miejskiego, 24204 miejscowości wiejskich (tabela 1).
Gęstość zaludnienia Białorusi nie jest wysoka w porównaniu z innymi krajami z gospodarką
przejściową i wynosi od 34 (Obwód Witebski) do 81 (Obwód Miński) osób na kilometr
kwadratowy. Przy czym gęstość zaludnienia Obwodu Mińskiego bez uwzględnienia stolicy
wynosi 39 osób na km2 (rys. 1).
Tabela 1
Administracyjno-terytorialny podział Białorusi na 1 stycznia 2000 r.
Regiony
Terytorium
2
tys. km
Brzeski
32,8
Liczba
ludności
tys. osób
1484,1
Rejony
(powiat
y)
16
Miasta
Rady
wiejskie
Miejscowości
wiejskie
20
Osiedla
typu
miejskiego
9
230
2178
Witebski
40,1
1369,1
21
19
26
249
6594
Homelski
40,4
1540,3
21
17
18
278
2636
Grodzieński
25,0
1179,8
17
12
21
195
4388
m. Mińsk
Miński (bez
Mińska)
Mohylewski
0,2
1688,1
-
1
3
-
-
40,0
1549,5
22
20
22
308
5242
29,1
1208,6
21
13
11
196
3166
Białoruś
207,6
10019,5
118
102
110
1456
24204
Źródło: Obwód Homelski w cyfrachh 1999: Rocznik Statystyczny - Homel: Homelski Obwodowy Urząd
Statystyczny, 2000.-s. 263.
Rysunek 1. Podział administracyjny Białorusi i gęstość zaludnienia w regionach na 1 stycznia
2000 r.
Łotwa
Obwód Witebski
б
Federacja Rosyjska
Litwa
Gęstość zaludnienia
Osób/km2
od 34 do
Mińsk
Obwód Miński
Obwód Grodzieński Ob ód б
б
Obwód Mohylewski
б
оd 38 do
od 41 do
оd 44 do
оd 47 do
Polska
Obwód Brzeski
б
Obwód Homelski
б
Ukraina
Obecny podział administracyjny w zasadzie został ukształtowany w trakcie reform lat 50-ch i
60-ch, ukierunkowanych na doskonalenie scentralizowanego zarządzania gospodarką
radziecką. Przy podziale administracyjnym w tamtym czasie uwzględniane były (Krutalewicz,
1985):
! wielkość i konfiguracja obszaru;
! cechy przyrodniczo-klimatyczne;
! wielkości użytków rolnych;
! liczba ludności według kategorii;
! liczba kołchozów i liczba bydła i trzody;
! występowanie przedsiębiorstw przemysłowych i ich moce produkcyjne;
! poziom usług socjalno-bytowych;
! długość dróg kolejowych i szosowych;
! liczba miejscowości;
! położenie ośrodków administracyjnych.
Należy stwierdzić, że wyniki reformy odpowiadały ogólnej tendencji, występującej w
powojennej Europie, - redukcji liczby jednostek administracyjnych najniższego szczebla. Ale
od tego czasu podział administracyjny istotnie się nie zmieniał.
Brak w ciągu kilku dziesięcioleci znacznych zmian w ustroju administracyjnym Białorusi
oraz niski poziom samorządów lokalnych w zasadzie można objaśnić następującymi
czynnikami:
! wysokim stopniem koncentracji władzy,
! stosunkową równością potencjału gospodarczego regionów (obwodów),
! niewielkimi rozmiarami i zwartością obszarów,
! mentalnością społeczeństwa,
! wysokim poziomem zgody narodowej.
Jednak, brak zmian struktury administracyjnej – to nie świadectwo jej optymalności. Od
chwili rozpoczęcia okresu przejściowego podział administracyjny coraz częściej poddawany
był krytyce. To samo można powiedzieć o warunkach funkcjonowania lokalnych organów
władzy.
2. Obecny stan lokalnego zarządzania i samorządu na Białorusi
Scentralizowane rozmieszczanie zasobów materialnych i siły roboczej w byłym ZSRR oraz
jednolity system budżetowy praktycznie wykluczały niezależność lokalnych organów władzy.
Często podjęcie decyzji w takich kwestiach jak budownictwo szpitali, szkół, mieszkań,
rozwój sfery usług w konkretnej miejscowości zależało nie od inicjatywy ludności i lokalnych
organów władzy, ale od urzędnika ministerstwa, tylko w przybliżeniu wyobrażającego sobie
lokalne problemy. Oznaczało to prawie zupełne ignorowanie interesów społeczności
lokalnych na korzyść „dobra ogólnopaństwowego”.
Po uzyskaniu przez Białoruś niezawisłości państwowej w 1991 roku zostały zapoczątkowane
zmiany państwowego systemu zarządzania terytorialnego i rozwój samorządu lokalnego.
Lecz proces ten, niestety, nie był konsekwentny i nie posiadał systemowego charakteru.
Jednym z głównych aktów prawnych regulujących obecnie działalność lokalnych organów
władzy jest Ustawa o lokalnym zarządzaniu i samorządzie w Republice Białoruś, przyjęta w
1991 roku i do 1994 roku nosząca inną nazwę (Ustawa..., 1995). Przy czym normy tej ustawy
są identyczne z normami, przyjętej rok wcześniej analogicznej ustawy ZSRR, a szereg
przepisów ma nawet mniej demokratyczny charakter od tej ostatniej. Np. lokalne Rady były
określone jako organy przedstawicielskie władzy państwowej, w odróżnieniu od radzieckiej,
gdzie były one czysto przedstawicielskie. To i szereg innych niedociągnięć były przyczynami
tego, że w wyniku przyjęcia specjalnego ustawodawstwa o podatkach, o systemie
budżetowym i innych kwestiach, ustawa szybko stała się przestarzała.
Obecnie system zarządzania lokalnego na Białorusi, sprawowanego w granicach jednostek
administracyjno-terytorialnych, zawiera:
! lokalne Rady, będące organami przedstawicielskimi na terenie regionów, miast,
rejonów (powiatów);
! organy terytorialnego samorządu społecznego (komitety osiedlowe, domowe, uliczne
w miastach i in.).
Zarządzanie lokalne ma trzy szczeble terytorialne:
! podstawowy (Rady wiejskie, miejskie i rejonowe;
! bazowy (Rejonowe Rady i Rady Miast podlegające obwodowi);
! regionalny (6 obwodowych Rad i Rada m. Mińska).
W Konstytucji Białorusi 1994 roku zostało określone, że lokalne i samorządowe zarządzanie
prowadzone jest przez obywateli poprzez lokalne Rady Deputowanych, organy wykonawcze i
kierownicze, organy lokalnego samorządu terytorialnego, lokalne referenda, zebrania i inne
formy udziału w sprawach państwowych i społecznych (Konstytucja..., 1994). Zgodnie z
Konstytucją 1994 roku do wyłącznych kompetencji lokalnych Rad należały:
! zatwierdzanie programów rozwoju gospodarczego i społecznego;
! zatwierdzanie lokalnych budżetów i sprawozdań z ich wykonania;
! ustalanie zgodnie z ustawą lokalnych podatków i opłat ;
! określanie trybu zarządzania i dysponowania własnością komunalną w granicach,
określonych przez prawo;
! ogłaszanie lokalnych referendów.
Po przeprowadzeniu wyborów prezydenckich podjęto w państwie szereg kroków,
skierowanych na zbudowanie „pionu prezydenckiego” na szczeblach lokalnych. W efekcie,
organy wykonawcze i kierownicze lokalnych Rad w wielu podstawowych funkcjach zostały
faktycznie podporządkowane zbudowanemu systemowi. Zaś bezzasadnie ograniczona
autonomia finansowa organów zarządzania lokalnego oraz ustawowe określenie własności
komunalnej jako państwowej prawie zupełnie pozbawiły władze lokalne samodzielności w
zarządzaniu.
Zmiany w stronę centralizacji zarządzania znalazły odbicie w nowej redakcji Konstytucji
(Konstytucja..., 1997). Tryb mianowania na stanowiska i zwalniania ze stanowisk
przewodniczących regionalnego, rejonowego i miejskiego komitetów wykonawczych i osób
wchodzących w ich skład, zarządzenia o przewodniczącym komitetów wykonawczych,
przykładowe struktury komitetów wykonawczych i administracji lokalnych, liczebność
pracowników lokalnych wykonawczych i kierowniczych organów i wiele innych kwestii,
bezpośrednio dotyczących życia społeczności lokalnych i organów samorządowych,
reglamentowane są odpowiednimi dekretami i rozporządzeniami władzy centralnej.
Rozwój systemu samorządów lokalnych na Białorusi hamowany jest również przez brak
jednolitego organu z odpowiednimi uprawnieniami ds. koordynacji działań lokalnych Rad
różnych szczebli. Państwowa regulacja rozwoju regionów prowadzona jest obecnie poprzez
ukierunkowane regionalnie działania, opracowywane i realizowane przez prawie wszystkie
ministerstwa i inne organy zarządzania państwowego. Przy czym największy wpływ na
rozwój lokalny wywierają:
Ministerstwo Gospodarki,
Ministerstwo Architektury i Budownictwa,
! Ministerstwo ds. Sytuacji Nadzwyczajnych,
! Państwowy Komitet ds. Gruntów, Geodezji i Kartografii.
Tak więc na obecnym etapie państwowa polityka regionalna nosi pasywny, rozśrodkowany
charakter.
!
!
W związku z przedstawionymi powyżej faktami obowiązujący obecnie regionalny
mechanizm zarządzania nie posiada możliwości niezbędnych do rozwiązywania społecznogospodarczych problemów regionów Białorusi, pozostawia niewykorzystane rezerwy
lokalnych czynników rozwoju gospodarczego i społecznego.
3. Główne cechy rozwoju regionów Białorusi
3.1. Branżowa struktura gospodarki regionów
Główną branżą zarówno całej Republiki Białoruś, jak i wszystkich jej regionów jest przemysł.
Znaczna jego część skoncentrowana jest w mieście Mińsku (20,3%). Ogółem w obwodzie
stołecznym, łącznie ze stolica, produkowana jest 1/3 produkcji przemysłowej Republiki. W
ogólnej wielkości produkcji przemysłowej Republiki duży udział mają trzy obwody
wschodnie – Homelski (18,2%), Witebski (17,2%) i Mohylewski (12%). Zaś Obwody
Grodzieński i Brzeski przy stosunkowo niewielkim udziale w produkcji przemysłowej
Republiki osiągnęły wyższy poziom rozwoju rolnictwa, o czym świadczy tempo wzrostu
wydajności pracy w branży, przekraczające średni poziom w Republice Białoruś.
Istnieją również różnice w rozmieszczeniu terytorialnym poszczególnych branż
przemysłowych. W Mińsku skupione jest koło połowy produkcji przemysłu maszy0nowego i
metalowego, w Obwodzie Homelskim - 84,3% produkcji hutniczej. Prawie cała produkcja
branży paliwowej skoncentrowana jest w Obwodzie Witebskim i Homelskim (odpowiednio
53,2 i 45,3%). Zaś Obwód Brzeski specjalizuje się w przemyśle lekkim i spożywczym
(odpowiednio 20,6 i 16,9 % ogólnej produkcji tych branż w Republice( (tabela 2).
Tabela 2
Produkcja przemysłowa w regionach Republiki Białoruś, 1998 r., %
Region
Udział jednostki administracyjno-terytorialnej w ogólnej wielkości produkcji
przemysłu
lekkie
go
spoży
wcze
go
16.0
mater
iałów
budo
wlany
ch
15.4
20.6
16.9
4.8
6.5
11.2
21.5
13.7
9.3
9.2
30.1
8.0
7.8
14.8
1.0
19.4
5.6
9.5
16.3
8.6
15.8
-
1.9
4.1
49.6
9.9
22.8
17.8
12.2
0.9
3.8
25.1
14.4
18.0
6.8
8.4
15.3
maszyno
wego i
metalow
ego
leśnego i
drzewne
go
0.2
chemic
znego i
petroch
emiczn
ego
1.5
7.8
53.2
1.1
12.6
11.7
45.3
84.3
9.9
5.2
0.2
m. Mińsk
0.3
29.4
Miński
12.6
-
Przem
ysłu
ogółe
m
elektro
energet
yczneg
o
paliw
oweg
o
metal
urgic
znego
Brzeski
9.8
6.8
0.3
Witebski
17.2
35.9
Homelski
18.2
Grodzieński
Mohylewski
12.0
11.0
0.1
7.7
28.0
8.6
10.0
19.5
15.3
11.3
Białoruś
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
Źródła: obliczono na podstawie danych Ministerstwa Statystyki i Analiz Republiki Białoruś od przedsiębiorstw z
samodzielnym bilansem.
W świetle przedstawionych powyżej wyliczeń stają się zrozumiałe różnice w kierunkach i
stopniu procesów kryzysowych zachodzących w regionach. Największy spadek produkcji
przemysłowej (55% w porównaniu z poziomem 1990 roku) został zarejestrowany w
regionach o wybitnie przemysłowej specjalizacji – Obwodzie Witebskim i Homelskim
(Fatiejew, 2000). Szczególnie przemysł paliwowy Republiki, główna część którego skupiona
jest w Obwodzie Homelskim obecnie produkuje około 20% poziomu 1990 roku.
W wyniku kroków, podjętych w ostatnich latach na szczeblu państwowym, zaznaczyła się
tendencja na przezwyciężenie spadku produkcji (tabela 3). Lecz kroki te nosiły, w zasadzie,
charakter administracyjny. Do umocnienia w kraju wymienionej tendencji niezbędna jest
kompleksowa restrukturyzacja, oparta na uwzględnieniu różnic regionalnych. Brak reform
gospodarczych w przemyśle i rolnictwie jest przeszkodą w rozwoju nowych sektorów,
zdolnych do zastąpienia niekonkurencyjnego sektora państwowego z wysokim udziałem
przedsiębiorstw deficytowych (rysunek 2).
Tabela 3
Wskaźniki wielkości fizycznych produkcji przemysłowej w regionach Białorusi, %
Średnio rocznie
1991-1995
90.7
1986-1990
105.3
Białoruś
Regiony:
Brzeski
Witebski
Homelski
Grodzieński
m. Mińsk
Miński
Mohylewski
1996-1999
111.1
115.4
107.1
109.4
112.6
113.3
111.4
110.8
90.2
88.5
87.2
91.4
94.2
93.8
90.2
106.3
104.5
104.0
105.4
106.4
105.9
104.5
Źródło: Obwód Homelski w cyfrach 1999: Rocznik Statystyczny.-Homel: Homelski Obwodowy Urząd
Statystyczny, 2000.-s. 263.
Rysunek 2.
Udział przedsiębiorstw deficytowych we wszystkich rodzajach działalności, 1999 r., %
Łotwa
203
202
211
220
215
213
206
221
204
Obwód Witebski
205
218
201
210
209
513 207
219 216
208
412
212
217
508
605
413416 503
509 502
512
612 620
214
Litwa
Federacja Rosyjska
614
601
517
7
618
613
611 607
407
Obwód
511 Miński 501
409
522
505
619
411 520
Obwód417
Grodzieński
608
Obwód
Mohylewski 617
404
603 616 610 609
515 615
408
521
606
405
401 410
318 310
101 514 507
602
402 406
415
516 519
321
506
604
308
Polska 414
303
111
302
518 510 315 319
107
103
114 102
305
304
108
Obwód Brzeski 110
317
105
316 Homelski
309
307 Obwód
102
109 104 106 113
312
313
403
504
9.6 to 17.4
17.4 to
Istniejąca specyfika w strukturze i specjalizacji produkcji regionów Republiki Białoruś w
znacznej mierze określa zróżnicowanie w rozwoju sytuacji problemowych,
charakterystycznych dla gospodarki regionów.
3.2. Bezrobocie i zatrudnienie ludności
Dane statystyczne dotyczące poziomu bezrobocia w Republice Białoruś odnoszą się do liczby
oficjalnie zarejestrowanych bezrobotnych. Jednak ich wielkość nie jest zgodna z danymi,
otrzymanymi w wyniku badań, opierających się na ekonomicznym określeniu bezrobocia
Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOT), która uwzględnia jako bezrobotnych także ludzi
w trakcie poszukiwania pracy. Zestawienie tych dwóch metod w innych krajach WNP
wykazało, że pierwsza zaniża poziom bezrobocia. Na przykład w Rosji oficjalny poziom
bezrobocia w końcu grudnia wynosił 1,7%, a obliczony z pomocą metody MOT – 11,7%
(WET.., 2000). Zastosowanie metodologii MOT na białoruskim rynku pracy pozwoli na
dokonanie dokładniejszych analiz poziomu bezrobocia.
Wiosną 1997 roku rząd przyjął nowe zasady rejestracji bezrobotnych, zawierających wymóg
udziału w pracach społecznych kilka razy w miesiącu. Nowe zasady rejestracji i niskie zasiłki
dla bezrobotnych (zwykle nie przekraczające dwóch minimalnych płac, a obecnie wynoszące
2-4 dolary) stały się przyczyną zmniejszenia liczby zgłoszeń ludzi do Biura Pracy. Biorąc pod
uwagę ten fakt, można zakładać, że realna liczba bezrobotnych w chwili obecnej przekracza
oficjalną 4-5-krotnie.
Oficjalny poziom bezrobocia osiągnął swoje maksimum w 1996 roku (było zarejestrowane
174,4 tys. bezrobotnych, co obejmowało 3,9 % aktywnej zawodowo ludności). Na koniec
1999 roku liczba bezrobotnych wynosiła 95,4 tys. osób lub 2,0 % ludności aktywnej
zawodowo. Ten poziom bezrobocia jest znacznie niższy od standardów międzynarodowych.
Jednak tylko w 1999 roku spadek poziomu oficjalnego bezrobocia został osiągnięty dzięki
autentycznemu wzrostowi zatrudnienia (tabela 4).
Tabela 4
Stan zatrudnienia i rynku pracy na Białorusi
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Średnio za okres
Ludność w tys. osób
Ludność aktywna zawodowo
(zmiana, %)
Udział ludności aktywnej zawodowo, %1
Ludność zatrudniona (tys. osób.) 2
(zmiana, %)
Liczba bezrobotnych (tys. osób.)
(zmiana, %)
Poziom bezrobocia
Wakaty
Procent wakatów w zasobach pracy
Koniec okresu
Poziom bezrobocia
10355
4892
..
47.2
4696
-2.6
90.1
..
1.8
19.6
0.40
10327
4829
-1.3
46.8
4405
-6.2
115.8
28.6
2.4
18.3
0.38
10246
4751
-1.6
46.4
4360
-1.0
174.4
50.5
3.7
15.8
0.33
10216
4608
-3.0
45.1
4370
0.2
155.7
-10.7
3.4
28.2
0.61
10188
4558
-1.1
44.7
4258
-2.6
107.6
-30.9
2.4
41.9
0.92
10149
4614
1.2
45.5
4298
1.0
99.6
-7.5
2.2
44.0
0.95
2.1
2.7
3.9
2.8
2.3
2.0
Źródła: wyliczono według danych Ministerstwa Statystyki i Anakiz Republiki Białoruś
1
Zasoby pracy w procentach od ogólnej liczby ludności.
2
Osoby zatrudnione w przedsiębiorstwach, instytucjach i organizacjach: dane za rok nie odpowiadają średnim za kwartał,
ponieważ Ministerstwo Statystyki koryguje tylko dane za rok.
.. dane niedostępne.
A co się tyczy regionów Republiki, to w końcu 1999 r. oficjalny poziom bezrobocia w
Obwodzie Brzeskim i mieście Mińsku wynosił 1,5%, w Obwodach Witebskim, Homelskim i
Mohylewskim – 2,6%, Grodzieńskim – 2,4%, Mińskim 2,0% (tabela 5).
Tabela 5
Poziom bezrobocia w regionach Republiki Białoruś
(na koniec roku; w % od ludności aktywnej zawodowo)
1990
1995
1996
1997
1998
1999
Brzeski
0,03
2,8
3,2
3,2
1,5
1,5
Witebski
0,04
2,8
3,9
3,9
2,9
2,6
Homelski
0,01
3,1
4,3
4,3
2,8
2,6
Grodzieński
0,07
2,9
4,4
4,4
2,8
2,4
Miński
0,08
3,7
4,5
4,5
2,2
2,0
Mohylewski
0,02
3,3
4,0
4,0
2,9
2,6
m. Mińsk
0,07
1,6
2,1
2,1
1,5
1,5
Białoruś
0,05
2,7
3,9
2,8
2,3
2,0
Źródło: Obwód Homelski w cyfrach 1999: Rocznik Statystyczny.-Гомель: Homelski Obwodowy Urząd
Statystyczny, 2000.-s. 263.
Według światowej miary przytoczone dane mogą świadczyć o pomyślnej polityce
zatrudnienia w kraju. Jednak nawet oficjalne dane statystyczne pośrednio świadczą o istnieniu
na Białorusi wysokiego poziomu ukrytego bezrobocia. A więc, w pierwszej połowie 1999 r.
138,1 tys. osób (3,5% ogólnej liczby pracowników bez ewidencji przedsiębiorstw
niepaństwowej formy własności) pracowało w systemie niepełnego wymiaru pracy (w
tygodniu, dniu). W tym samym czasie na przymusowych urlopach administracyjnych
znajdowało się 141,8 tys. osób (jeszcze 3,6%), przy czym około 42% z nich nie otrzymało za
okres urlopu żadnej rekompensaty pieniężnej. Po uwzględnieniu przytoczonych wyżej liczb
realny poziom bezrobocia na Białorusi można oszacować w granicach 10-12%.
Innym niepokojącym zjawiskiem jest istnienie w kraju szeregu niewielkich miast i rejonów
(powiatów) o poziomie bezrobocia kilkakrotnie przekraczającym średni poziom Republiki
(rysunek 3).
Rysunek 3. Poziom bezrobocia w rejonach (powiatach) Białorusi, obliczony metodą
Międzynarodowej Organizacji Pracy, 1999 r.
Łotwa
Витебская
Federacja Rosyjska
Ф
Litwa
Poziom bezrobocia %
od2.8 dо
оd4.1 dо 5.3
Минс
Гродненская
оd5.3 dо 6.6
Минская
Могилевская
б
оd 6.6dо 7.8
оd7.8 dо
Polska
Гомельская
б
Брестская
Ukraina
Zatem według wstępnych danych regionalnych służb zatrudnienia, uwzględniających jako
bezrobotnych osoby poszukujące pracy, poziom bezrobocia na początku 1999 r. w Postawach
wynosił 7,9%, Gancewiczach – 7,5%, Smorgoni – 9,1%, Ostrowcu – 7,3%, Szczucinie –
5,6%, Szumilinie – 7,6%, Wołkowysku – 5,8%, Dobruszy – 5,5%. Jeszcze w 33 miejskich
osiedlach i rejonach administracyjnych poziom bezrobocia waha się od 4 do 5,5%.
3.3. Regionalne zróżnicowanie dochodów i wydatków ludności
Jednym z następstw rozpoczęcia okresu przejściowego na Białorusi było zwiększenie różnicy
w wielkości średnich dochodów pieniężnych na głowę ludności. Jeśli w latach 80-ch stosunek
minimalnej i maksymalnej wielkości tego wskaźnika według regionów Republiki nie
przekraczał 1,18, to w połowie 90-ch wynosił on 1,5 (tabela 6).
Tabela 6
Dynamika dochodów pieniężnych w przeliczeniu na głowę ludności, %
Obwody
Brzeski
Witebski
Homelski
Grodzieński
Miński (łącznie z
m.Mińskiem)
Mohylewski
Republika Białoruś
max/min
m. Mińsk
1980
94.2
98.7
95.4
95.6
111.2
1985
96.5
100.2
95.4
98.0
106.3
1989
93.0
97.7
100.2
97.0
106.7
1992
90.2
91.5
97.4
95.5
112.3
1994
89.8
94.7
91.1
86.2
120.6
1996
88.1
88.8
95.4
88.6
123.4
1998
88.2
88.9
91.6
89.4
122.5
95.7
100.0
1.18
132.3
97.3
100.0
1.11
119.1
95.8
100.0
1.15
119.2
96.1
100.0
1.25
131.4
85.9
100.0
1.40
166.8
82.4
100.0
1.50
-
88.0
100.0
1.39
-
Źródło: Obliczono (Fatiejew, 2000) według danych: Dochody i wydatki ludności Republiki Białoruś: Zb Stat. /
Ministerstwo Statystyki i Analiz Republiki Białoruś. – Mińsk: Informstat, 1999.
Mimo, że w 1998 roku zmniejszyły się różnice między regionami w tym wskaźniku, na razie
nie można jeszcze mówić o przezwyciężeniu tej negatywnej tendencji. Owszem, badanie
losowe gospodarstw domowych wykazało, że w 1998 r. średni dochód pieniężny rodziny w
stolicy był 1,3-krotnie wyższy, niż w małych miastach i 1,7-krotnie wyższy, niż w
miejscowościach wiejskich. Do tego istotnie różni się struktura dochodów rodzin,
mieszkających w różnych typach miast i miejscowości wiejskich (tabela 7). Czym mniejsza
jest miejscowość, tym mniejszy udział w strukturze dochodów zajmuje wynagrodzenie za
pracę, а większy – emerytury i dochody z gospodarstwa pomocniczego. Negatywne tendencje
w dynamice dochodów ludności i obniżenie poziomu życia prowadzą do redukcji liczby
ludności poczynając od 1994 r. Wyliczenia pokazują, że dynamika zmniejszenia dochodów
ludności jest bardziej intensywana w regionach z większym udziałem ludności miejskiej
(rysunek 4). Według wstępnych danych na początku 2001 r. liczba Białorusinów wynosiła
nieco mniej niż 10 mln.
Duży wpływ na procesy demograficzne wywiera również wzrost zachorowań ludności i
niekorzystna sytuacja ekologiczna, spotęgowana przez awarię na Czarnobylskiej Elektrowni
Atomowej. Na Białorusi osiadło około 70% wszystkich nuklidów promieniotwórczych,
wyemitowanych do atmosfery w wyniku awarii. Przez lata, które minęły od awarii
przesiedlono 415 miejscowości и ponad 130 tys. osób. Najbardziej ucierpiały z powodu
awarii Obwody Homelski i Mohylewski. Zostało w nich zanieczyszczone odpowiednio 69,3 i
35,7 % ich obszarów. Wynosi to ponad 22% terytorium całego kraju. Według uściślonych
danych poniesione i przewidywane straty wynoszą 235 mld USD. Kwota ta jest równa 32
budżetom państwa przedawaryjnego 1985 roku (Łycz , Patiejewa, 1999).
Tabela 7
Struktura dochodów rodzin w różnych typach miejscowości w 1998 r.*
Udział w ogólnym dochodzie, %
Płace
Dochody z
przedsiębiorczości
Emerytury i renty
Inne dochody
pieniężne
Dochody z
prywatnego
gospodarstwa
pomocniczego
Ogółem dochody
miejscowo
ści
miejskie
61,7
w tym:
duże miasta
miasto
Mińsk
71,5
małe miasta
miejscowości
wiejskie
59,5
56,6
35,6
3,9
12,8
1,9
11,0
5,8
13,3
3,2
13,6
1,8
19,6
10,2
8,8
11,0
10,5
13,1
11,4
6,8
10,4
16,1
29,9
100
100
100
100
100
* - w dochodach uwzględniono wszystkie rodzaje dochodów pieniężnych i naturalnych.
Źródło: sporządzono (Fatiejew, 2000) według danych: Wydatki i dochody ludności w Republice Białoruś
(badania losowe gospodarstw domowych), 1998 rok / Ministerstwo Statystyki i Analiz Republiki Białoruś. –
Mińsk: Informstat, 1999. – s.47.
Rysunek 4. Przyrost naturalny i struktura ludności w regionach Białorusi, 1999 r.
Przyrost naturalny(+), ubytek (-) na 1000 osób
Латвия
203
211
202 Витебская
область
213
221
220
205
218
201
214
Литва
513
412
416
207
Естественный прирост(+), убыль(-)
на 1000 человек
215
209
219
508
206
204
210
216
217
212
208
605
-7.50 to -6.00
-6.00 to -5.10
-5.10 to -2.40
Udział w liczbie ludności
miejska
wiejska
Inny istotny problem – rozpowszechnienie nieformalnej(szarej) gospodarki w Republice.
Podobnie jak w innych krajach z gospodarką przejściową może to się przejawić w znacznym
zwiększeniu nierówności. A więc, na przykład współczynnik Geni dochodu brutto na
Węgrzech był 0,3, ale osiągnął 0,6 po uwzględnieniu nielegalnej działalności indywidualnej
(Horvath, 1996).
Co zaś się tyczy Białorusi, to od początku okresu przejściowego nieformalne dochody ciągle
rosną (tabela 8). W 1998 r. ich średni udział w Republice wynosił 26,7 % i był zróżnicowany
w regionach. Przy czym Obwody Mohylewski i Miński (łącznie z Mińskiem) znacznie
wyprzedzały w tym wskaźniku inne regiony Republiki (rysunek 5). To nie może nie budzić
niepokoju.
Tabela 8
Zmiana struktury dochodów pieniężnych ludności w latach 1990-1998.
Dochody ludności
Obwody
Brzeski
Witebski
Homelski
Grodzieński
Miński (z
Mińskiem)
Mohylewski
Republika
Białoruś
Wynagrodzenia
robotników i
urzędników (łącznie z
dochodami z
kołchozów)
1990
1995
1998
69.6
48.0
49.5
71.6
50.2
48.1
73.2
54.5
49.8
70.4
59.2
50.5
76.1
52.4
50.5
Emerytury, renty i
zasiłki
1990
15.1
14.1
17.5
13.4
12.0
1995
18.4
19.0
19.7
18.2
13.0
1998
16.5
17.5
17.2
16.9
11.9
Dochody z
nieuwzględnionej
legalnie
działalności
indywidualnej
1990 1995 1998
2.8 27.0 23.1
1.0 26.0 27.5
1.3
9.8
20.6
1.2 16.1 23.5
2.0 30.0 31.4
Inne dochody
1990 1995 1998
12.5 6.6 10.9
13.3 4.8
6.9
8.0 16.0 12.4
15.0 6.5
9.1
9.9
4.6
6.2
72.5
52.9
49.4
15.9
20.1
17.7
1.7
19.9
24.4
9.9
7.1
8.5
73.1
52.6
49.9
14.3
16.7
15.1
1.7
23.9
26.7
10.9
6.8
8.3
Źródło: wyliczono (Fatiejew, 2000) według danych: Dochody i wydatki pieniężne ludności Republiki
Białoruś: Stat. zb. / Ministerstwo Statystyki i Analiz Republiki Białoruś. – Mińsk : Informstat, 1999. –
s.22- 87.
Rysunek 5. Struktura dochodów pieniężnych ludności w regionach Białorusi, 1998 r.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
Inne dochody
30%
Dochody z nieoficjalnej dzia³ alnoœci
indywidualnej
Emerytury i zasi³k i
20%
10%
a
yl
M
oh
³oruœ
Bi
i
ew
ñski
M
ie
dz
ro
G
sk
i
el
ñski
om
H
W
ite
bs
sk
ki
i
sk
ze
Br
i
Wynagrodzenia robotnikó w, urzêdnikówi
ko³choŸników
0%
Zwiększenie oficjalnie nie uwzględnionej działalności gospodarczej generuje z kolei
następujące negatywne zjawiska w społeczeństwie:
• upadek standardów moralnych i nasilenie władzy pieniądza
• zwiększenie korupcji urzędników
• zwiększenie nierówności
• wzrost przestępczości zorganizowanej
• brak możliwości wśród coraz większej ilości ludności do zabezpieczenia dzieciom
wyższego wykształcenia
• wzrost zróżnicowania regionalnego (centrum-peryferie)
Zgodnie z danymi Ministerstwa Statystyki i Analiz za IV kwartał 1999 roku w Republice
rośnie ubóstwo. Przy czym jest to charakterystyczne zarówno dla miast, jak i dla
miejscowości wiejskich. Najmniejszy poziom ubóstwa był odnotowany w stolicy, gdzie
wśród 28,6 % ludności dochody nie przekraczały minimalnego budżetu konsumpcyjnego
(minimum socjalnego), podczas gdy w innych miastach i miejscowościach liczba ta wynosiła
37-47 %. Dochodami równymi lub niższymi od minimalnego budżetu konsumpcyjnego (w
cenach z czerwca 2001 r. to około 30 USD), dysponowały 2/3 rodzin w Mińsku, trzy z
czterech rodzin, mieszkających w innych miastach, i cztery rodziny z pięciu, mieszkające w
miejscowościach wiejskich. W okresie przeprowadzania badania w Mińsku dochody niższe
od minimum na przeżycie i minimalnego budżetu konsumpcyjnego miało odpowiednio 28,6 i
64,7 % ludności. W Obwodzie Brzeskim wskaźniki te wynoszą 50,8 i 80,2 %, w Witebskim 44,4 i 79,1 %, Homelskim - 36,5 i 75,1 %, Grodzieńskim - 42,3 i 81,2 %, Mohylewskim 43,4 i 74,9 %, Mińskim - 36,7 i 78,2 % (rysunek 5).
Rysunek 5. Ubóstwo w regionach Białorusi, 1999 rok.
M
oh
yl
ew
sk
i
i
ñski
M
i
ñsk
M
ro
dz
ie
ñski
G
H
om
el
sk
i
Ni¿ ej poziomu min imum n a prze¿ycie
Ni¿ ej min imal nego bu¿etu konsumpc yjnego
W
ite
bs
ki
Br
ze
sk
i
%
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
4. Reformy regionalne na Białorusi – co dalej?
Jeśli zadamy sobie pytanie jak kraje z przejściową gospodarką prowadziły politykę
regionalną, to warunkowo można wyróżnić dwa etapy:
1) koniec lat 80-ch – początek 90-ch. – nieznaczne zwracanie uwagi na rozwój regionalny i
skupianie się na makroekonomii
2) od początku-połowy lat 90-ch. pojawienie się asymetrii, co wywołało pojawienie się
koncepcji, ustaw, regionalnych resortów i t.d..
Asymetria regionalna pojawiła się głównie w następujących kierunkach, mniej czy bardziej
wspólnych dla wszystkich krajów:
• antagonizmy w rozwoju « centrum-peryferie »
• asymetria «Wschód-Zachód» (gdzieniegdzie «Północ-Południe»)
• kryzys branż miastotwórczych
• kryzys sektora rolniczego.
Wysoki stopień centralizacji władzy na Białorusi i wstrzymywanie reform rynkowych w
znacznym stopniu wstrzymywały te dyskontrasty. Do niedawna wyraźna była tylko
asymetria na osi «centrum-peryferie». Na podstawie szeregu rozpatrywanych wyżej
wskaźników, z różnych stron charakteryzujących stan regionów Republiki, można również
wyciągnąć wnioski o stosunkowo wyższym poziomie dobrobytu regionów zachodnich –
Obwodu Grodzieńskiego i Brzeskiego. Sądzę, że nie można nazwać tego przypadkiem. Jest
asymetria «Wschód-Zachód».
W wielu miejskich osiedlach i miasteczkach (do 5 tys. mieszkańców) gospodarka utrzymuje
się z pracy często jednego niewielkiego przedsiębiorstwa przemysłowego. Jako
«miastotwórcze» występują głównie tradycyjne dla Białorusi branże przemysłu lekkiego,
spożywczego i paliwowego. W miejscowościach wiejskich rolę tę spełnia gospodarstwo
kołchozowe. Dlatego małe miasta i osiedla Białorusi w większym stopniu niż duże miasta
narażone są na ryzyko pogłębienia procesów kryzysowych w gospodarce, bowiem ludność
całego rejonu zależy od pracy jednego przedsiębiorstwa. Niezbędna dla lokalnej gospodarki
restrukturyzacja jest skomplikowana z powodu niskiego poziomu wykształcenia i
przygotowania zawodowego ludności. O tym, że rolnictwo w kraju, z roku na rok
utrzymujące się przy życiu dzięki dotacjom z budżetu, znajduje się w głębokim kryzysie,
można nawet nie mówić.
A zatem, przeprowadzona wyżej analiza świadczy o coraz szybszym wzroście zróżnicowania
regionalnego i konieczności prowadzenia na Białorusi przemyślanej polityki regionalnej.
W początkowym etapie przekształcenia regionalne w Republice powinny być skierowane,
najprawdopodobniej, na zapewnienie udziału obowiązującego systemu organów lokalnego
zarządzania i samorządów w procesie opracowania i realizacji polityki regionalnej. Może to
być zrealizowane w stosunkowo krótkim terminie i minimalnymi kosztami. Jednak,
puszczenie w ruch niewykorzystanych rezerw wzrostu efektywności gospodarczej,
skupionych na lokalnym szczeblu, jest niemożliwe bez znacznych wysiłków i chęci
wszystkich bezpośrednio i pośrednio zainteresowanych stron. Dla istotnej reformy systemu
kompetencji i odpowiedzialności organów zarządzania regionalnego potrzeba będzie sporo
czasu i poważna pomoc ze strony państwa. Wiele zależy od stopnia aktywności
społeczeństwa białoruskiego.
Reforma społecznego zarządzania w Polsce była zaaprobowana przez szerokie masy ludzi
jeszcze od 1989 r. Już w 1990 r. był wprowadzony najniższy szczebel samorządowy – gmina,
co stało się znamienne dla pierwszego etapu reformy. W latach 1991-1993 przygotowywane
były następne etapy reform. Zmiana władzy politycznej w kraju przeszkadzała w dalszym
przebiegu reform przez 4 latа. W taki sposób, faza przygotowawcza i ustawodawcza
wprowadzenia nowego systemu zarządzania społecznego (powiatów (373) i województw
(16)) potrzebowała tylko roku (od grudnia 1997 r. do 1 stycznia 1999 r.) (A new Poland…,
1998). Jak widzimy, polska reforma regionalna nosiła bardzo dynamiczny charakter.
Ogólny przebieg reform gospodarczych, zachodzących na Białorusi od początku okresu
przejściowego, pozwala na prognozowanie bardziej gradualistycznego podejścia do realizacji
reform regionalnych. Stopniowe reformowanie w kraju ma zarówno swoje pozytywne,
wyrażające się w utrzymywaniu na zadowalającym poziomie społecznej stabilności, jak i
negatywne, które można oceniać terminem
“utraconych możliwości”. Na szczeblu
państwowym działa obecnie zasada “lepszy wróbel w garści”. Jednak, wątpliwe czy uda się
uniknąć pewnego, być może, długotrwałego dysbilansu (niewyważenia), wywołanego przez
restrukturyzację funkcji władczych.
Niektórzy autorzy sądzą, że dla przeniesienia środka ciężkości w rozwiązywaniu większości
problemów o znaczeniu lokalnym bezpośrednio na szczeblu regionów konieczna jest
kontynuacja reformowania systemu lokalnych Rad Deputowanych. Przy czym przekształcenia
w tej sferze trzeba ukierunkować na umocnienie bazy finansowej, niezbędnej dla działalności
organów lokalnych, na doskonalenie organizacji i zwiększenie efektywności zarządzania
terytorialnego, w tym istniejącego podziału administracyjno-terytorialnego kraju (Fatiejew,
2000).
Trudno się nie zgodzić z koniecznością umocnienia bazy finansowej regionów.
Niesamodzielność finansowa – to jedna z głównych możliwości Centrum dyktowania swojej
woli peryferiom. Jednocześnie, według nas, do zmiany podziału administracyjnoterytorialnego Republiki nie zależy przystępować, w każdym razie, na początkowym etapie
reform regionalnych. Wobec znacznych kosztów jego przeprowadzenia i przy braku
przyczyn, obiektywnie wymagających jego bezzwłocznej realizacji, wydaje nam się bardziej
celowe rozwiązanie tej kwestii w dalszej przyszłości, kiedy silniejsze miejsce w
społeczeństwie zajmą tradycje demokratyczne. W warunkach nieutrwalonej demokracji
istnieje duże prawdopodobieństwo niezupełnie doskonałego podziału terytorialnego. Tak
było, zresztą, w przypadku nowego podziału administracyjnego w Polsce. Utworzenie 16
województw było w końcu wynikiem kompromisu politycznego, bo pierwotnie planowano
utworzenie 8 regionów (Parysek, 1999). Jednak kompromis ten był niezbędny do pełnej
realizacji reformy. Należy również zauważyć, że system powiatów w Polsce, zapomniany w
ciągu lat 1975-1998, wywodzi swoją historię z XIII wieku. Białoruskie rejony
administracyjne, niestety, nie mogą pochwalić się tak starą historią.
Jednym z dodatkowych argumentów, usprawiedliwiających pewną ostrożność przy nowym
podziale terytorialnym Białorusi, jest konieczność dla pełnowartościowego rozwoju regionu
istnienia dużego miasta ze szkołami i wyższymi uczelniami, siecią infrastruktury i rozwiniętą
gospodarką.
Właśnie obecność potencjału oświatowego należy uczynić kamieniem
węgielnym oceny perspektyw wydzielenia i rozwoju nowego regionu administracyjnego.
Istniejące obecnie obwodowe miasta Białorusi ten potencjał posiadają, ponieważ właśnie w
nich znajdują się duże ośrodki akademickie Republiki (tabela 8).
Tabela 8
Potencjał oświatowy regionów Białorusi, 1999 r.
Brzeski
Witebski
Homelski
Grodzieński
m. Mińsk
Miński
Mohylewski
Białoruś
Liczba
Liczba
Liczba
szkół uczących się, nauczycieli,
tys.
tys.
792
246,60
23,80
823
210,90
21,80
761
249,60
22,90
660
189,20
19,50
254
258,80
20,70
906
247,80
25,60
619
191,90
18,30
4815
1594,8
152,6
Liczba szkół
Liczba
Liczba
wyższych
uczących się,
szkół
(państwowych)
tys.
średnich
21
19,10
3
23
20,20
5
25
20,80
6
19
14,20
3
23
31,90
21
19
16,00
20
17,40
4
150
139,60
42
Liczba
studentów,
tys.
12,90
21,60
33,20
14,80
119,80
26,30
228,60
Źródło: Obwód Homelski w cyfrach 1999: Rocznik Statystyczny.-Homel: Homelski Obwodowy Urząd
Statystyczny, 2000.- s 263.
Dlatego wywołuje wątpliwości uzasadnienie propozycji niektórych białoruskich specjalistów
o zredukowaniu dwóch szczebli regionalnych (obwód i rejon) do jednego, składającego się z
18-20 regionów (Białoruś: państwo…, 1998). A więc chciałoby się stwierdzić, że uważamy
za możliwą celowość umocnienia istniejących obecnie 118 rejonów wokół najbardziej
rozwiniętych miast Białorusi. Jednak, potwierdzić lub sprostować uzasadnienie tego kroku
mogą tylko dodatkowe badania.
Badana te powinny być prowadzone z uwzględnieniem dążenia do zmniejszenia skali cech
charakterystycznych nowo tworzonych jednostek terytorialnych według następujących
kryteriów (Polska Regionów, 2000):
- położenie geograficzne
-charakter środowiska naturalnego
-wielkość (powierzchnia i ludność)
-dynamika ludności
-sieć infrastruktury
-potencjał gospodarczy
-potencjał oświatowy.
Dla nadania nowego impulsu reformom w sferze rozwoju regionalnego Białorusi,
odpowiadającym zarówno interesom ogólnopaństwowym, jak i interesom społeczności
lokalnych, konieczna jest wspólna decyzja polityczna o dalszym reformowaniu struktury
organizacyjnej zarządzania państwem. Wszystko na to wskazuje, że na razie jest to rozbieżne
z planami władzy centralnej.
Na początku 2001 r. w Ministerstwie Gospodarki Białorusi została przygotowana koncepcja
polityki regionalnej na Białorusi. Można ją ocenić jako niezły dokument, nie pozbawiony,
jednak, pewnych kazusów. W szczególności, dokument powołuje się na Projekt prezydenta
(dekret) o polityce regionalnej Białorusi. A nie istnieje taki w przyrodzie. Zaś dla
wciągnięcia społeczeństwa do procesu dyskusji nad kierunkami polityki regionalnej,
przygotowaną koncepcję należy przedstawić szerszym kręgom osób i organizacji
społecznych. Inaczej, wewnątrzresortowa koncepcja nie będzie mogła stać się państwową.
Wnioski
Wymienione wyżej podstawowe braki w zarządzaniu rozwojem regionalnym na Białorusi
znacznie ograniczają rolę potencjału lokalnych organów władzy w samodzielnym
rozwiązywaniu problemów społeczno-gospodarczych w skali lokalnej. Państwo w
nieuzasadnionym stopniu ingeruje w procesy rozwoju społeczności lokalnych. To zmniejsza
znacznie operatywność i efektywność decyzji podejmowanych na regionalnym szczeblu.
Tendencja narastania zróżnicowania społeczno-gospodarczego regionów Republiki Białoruś
świadczy o konieczności obiektywnego i konstruktywnego podejścia do kształtowania
państwowego systemu regulowania rozwoju terytorialnego. Równocześnie z tym konieczne
jest stworzenie nowych mechanizmów finansowych realizacji polityki regionalnej, stworzenie
sprzyjającego klimatu inwestycyjnego i stymulowanie aktywności gospodarczej na szczeblu
regionalnym.
Obecnie brak jest widocznego związku między rejestrowanym przez statystykę wzrostem
produkcji i wskaźnikami poziomu życia w regionach Republiki. Oznacza to wzrost
koncentracji w branżach, produkcja których nie daje pożądanego efektu dla większości
społeczeństwa. Tak więc, istniejąca struktura produkcji nie jest w stanie zabezpieczyć potrzeb
narodu białoruskiego. Czyli, że konieczna jest restrukturyzacja sektora przemysłowego kraju,
uwzględniająca specyfikę produkcji regionalnej.
W Republice dawno dojrzała konieczność zmian instytucjonalnych, którym powinna
towarzyszyć przezroczysta polityka monetarna i fiskalna oraz środki, sprzyjające wzrostowi
małego i średniego biznesu. Tylko to może stać się podstawą wzrostu gospodarczego jak w
przypadku wielu krajów z gospodarką przejściową. Jest nadzieja, że przyszłe wybory
prezydenckie będą mogły stać się punktem zwrotnym w rozwoju Białorusi.
Literatura
2. Białoruś: państwo, zarządzanie, człowiek. Oficjalny raport o rozwoju ludzkości, (1998), projekt
UNPD BYE/96/004/01/99, Przedstawicielstwo ONZ w Republice Białoruś, UNDP, Mińsk.
3. Ustawa o zarządzaniu i samorządzie lokalnym w Republice Białoruś, (1995), “Национальная
экономическая газета”, №22: 10-14.
4. Konstytucja Republiki Białoruś, (1994), “Звезда”, 30 marca.
5. Konstytucja Republiki Białoruś 1994 roku (z poprawkami): przyjęta na referendum republikańskim
24 listopada 1996 r., (1997), Mińsk.
6. KRUTALEWICZ W.А. (red.), (1995), Ustrój administracyjno-terytorialny BSRR, Mińsk.
7. LIS А.G., (1972), Problemy rozwoju i rozmieszczenia produkcji regionalnej na Białorusi, Moskwa.
8. ŁYCZ G.M., PATEJEWA Z.G., (1999), Katastrofa Czarnobylska: problemy społecznogospodarcze i drogi ich rozwiązania, «Prawo i Ekonomika», Mińsk
9. FATIEJEW W.S. (2000), Regionalny rozwój gospodarczy, zarządzanie i samorząd lokalny w
Białorusi. – Mińsk: Prawo i ekonomika. 41 s.
10. A New Poland For New Challenges: Effectiveness, Openness, Subsidiarity, (1998), Warsaw.
11. BALCEROWICZ L., (1995), Wolność i Rozwój. Ekonomia Wolnego Rynku, Znak,
Kraków.
12. Belarus Economic Trends (BET), January-March 2000 Quarterly Bulletin, (2000), contact
www.bettacis.minsk.by
13. HORVATH, G. (1996), The Regional Policy of the Transition in Hungary, “European Spatial
Research and Policy”, (3) 2: 39 – 55.
14. KULTALANTI, O. and KARPPI, I. and RANTALA, H. (1997), Baltic Countries and the Baltic
Region, “European Spatial Research and Policy”, (4) 1: 63 – 84.
15. PARYSEK J.J., (1999), The role of local and regional government in planning in Poland’s
transforming socio-political system, XIII AESOP Congress, Bergen.
16. Polska Regionów, (2000) praca zbiorowa pod redakcja Krystyny Gawlikowskiej-Hueckel
i Marka Dutkowskiego, nr 10, Gdańsk-Warszawa.