Brązowa siekierka z tulejką z Kąclowej, pow. nowosądecki

Brązowa siekierka z tulejką z Kąclowej, pow. nowosądecki

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015
WOJCIECH BLAJER
BRĄZOWA SIEKIERKA Z TULEJKĄ Z KĄCLOWEJ, POW. NOWOSĄDECKI
Abstract
In the village of Kąclowa in the commune of Grybów a bronze socketed axe was found in the Biała River.
The tool is wedge-shaped in profile and represents a form typical for the middle Danube basin. Axes bearing
analogical decoration occur over a vast area from western Hungary and northern Bosnia to Moldavia and date
within phases HaA1-HaB2, with focus on phases HaA2-HaB1. The find from Kąclowa should be regarded as
an import from the upper Tisa basin. It proves that the upper Biała River basin was occupied at the 2nd/1st
millennium BC transition, and testifies to the role of the Biała valley as a route of communication.
Key words: bronze age, socketed axe, transcarpathian communication
W sierpniu 2014 r. pan Adam Motyka, mieszkaniec wsi Kąclowa, gm. Grybów, pow. nowosądecki,
zgłosił odkrycie brązowej siekierki z tulejką. Zabytek
został znaleziony w obrębie kamienistej łachy w korycie rzeki Biała, ok. 500 m na północ od kościoła i ok.
600 m na południowy wschód od tartaku. W dniu
14 października 2014 r. w miejscu odkrycia inspekcję
przeprowadziła Magdalena Trafas-Wołoszyn z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie.
Znalazca przekazał siekierkę do zbiorów Muzeum
Archeologicznego w Krakowie1.
Miejsce znalezienia siekierki oraz pole przylegające od północnego wschodu2 zostały określone jako
1
Panu dr. Jackowi Górskiemu, Dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie, oraz Panu dr. Andrzejowi Matodze
z Pracowni Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza MAK, bardzo
dziękuję za życzliwą zachętę do przygotowania niniejszego artykułu i złożenia go w Redakcji „Materiałów Archeologicznych”.
2
Na polu ornym, położonym w odległości kilkudziesięciu
metrów na północny wschód od miejsca odkrycia siekierki, Pan
Adam Motyka znalazł ułamki ceramiki średniowiecznej (XV w.,
być może XIV w.?) i wczesno nowożytnej (XVI-XVII w.). Zabytki
te wiążą się już z wsią Kąclowa, która jest poświadczona w źródłach pisanych w 1428 r. (Gucwa 2003, 14). Za uprzejme uwagi
na temat datowania wybranych ułamków ceramiki dziękuję w tym
miejscu PP mgr Barbarze Chudzińskiej, dr. Dariuszowi Niemcowi,
dr. Przemysławowi Nocuniowi i dr. Michałowi Wojence z Instytutu
Archeologii UJ w Krakowie.
stanowisko nr 6 w Kąclowej (nr 24 na obszarze AZP
112-66)3.
Zabytek jest zachowany w dobrym stanie. Szersze strony siekierki mają kształt zbliżony do wydłużonego prostokąta o lekko wciągniętych dłuższych bokach. Wylot tulejki jest prosty, ma zarys owalny i jest
otoczony wyraźnym zgrubieniem. Ostrze ma przebieg łukowaty. Węższy profil siekierki ma regularny
klinowaty zarys (ryc. 1, 2). Długość narzędzia wynosi
11,5 cm, maksymalna szerokość ostrza – 4,3 cm, minimalna szerokość narzędzia – 3,4 cm. Wylot tulejki
ma wymiary zewnętrzne 4,3x3,4 cm. Waga zabytku
wynosi 240 g.
Okaz z Kąclowej został odlany w formie dwuczęściowej, która przypuszczalnie była wykonana z kamienia. Przebieg szwu odlewniczego widocznego na
węższych bokach wskazuje, że podczas odlewania obie
części formy nie były całkiem dokładnie dopasowane,
lecz lekko przesunięte. Trzecim elementem użytym
podczas odlewania musiał być klinowaty czop o owalnym przekroju, wykonany z kamienia lub z gliny.
Wskutek pokrycia patyną oraz drobnych uszkodzeń powierzchni (por. niżej) trudno, poza częściowym zagładzeniem szwów odlewniczych, dopatrzeć się
3
Pani mgr Magdalenie Trafas-Wołoszyn z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie uprzejmie dziękuję za pomoc
przy uzyskaniu tych informacji.
161
wyraźnych śladów obróbki mechanicznej, ale zwężenie
partii ostrzowej wskazuje, że ta część narzędzia była
szlifowana, a być może najpierw także poddana kuciu.
Siekierka nie ma uszka, jednak w miejscu, gdzie
zwykle znajduje się jego nasada, widoczne są obłe,
nieregularne wypukłości, które sugerują, że uszko
nie zostało odłamane, ale że nie było w ogóle odlane. Ślad ten jest wyraźny zwłaszcza na zgrubieniu
obiegającym wylot tulejki. Trudno stwierdzić czy brak
uszka jest skutkiem jakiegoś błędu technicznego, czy
raczej świadomie zrezygnowano z jego odlania.
Zabytek z Kąclowej ma na szerszych bokach
słabo widoczne zdobienie w postaci wypukłych żeberek. Trzy żeberka biegną poprzecznie do osi siekierki
i równolegle do krawędzi wylotu tulejki. Bardziej
charakterystyczne są podłużne żeberka, widoczne
pośrodku, które rozwidlają się w stronę tulejki i przybierają formę litery „Y” o ramionach lekko wygiętych
łukowato na zewnątrz. Temu motywowi towarzyszą
dwa załamane, lekko łukowate żeberka, stanowiące
obramowanie litery „Y”.
Na zgrubieniu otaczającym wylot tulejki – na
jego największej wypukłości oraz na ukośnej powierzchni nachylonej w kierunku wylotu – w kilku
miejscach widoczne są słabo czytelne ukośne nacięcia4. Zbliżony kąt nachylenia tych karbów sugeruje,
że mogą one być pozostałością zdobienia, jednak
niezbyt regularne rozmieszczenie przemawia raczej
za ewentualnością, że są to wtórne uszkodzenia powierzchni zabytku (por. niżej).
Ostrzowa partia siekierki jest nieco odchylona
od osi narzędzia, co jest widoczne na węższym profilu narzędzia, a krawędź ostrza jest lekko stępiona,
przypuszczalnie wskutek zużycia. Część krawędzi
ostrza jest wyłamana na długości ok. 0,9 cm i do
głębokości ok. 0,3 cm. Stan spatynowania wyłamania
odpowiada patynie na innych powierzchniach siekierki, co pozwala sądzić, że jest to uszkodzenie powstałe
w odległej przeszłości.
Cała powierzchnia siekierki jest pokryta zieloną
patyną szlachetną, przy czym w wielu miejscach przywarły do niej ziarniste naloty. Makroskopowe oględziny sugerują, że mogą to być drobiny piasku lub gliny,
zespolone patyną. Wewnątrz tulei widoczne są ziarna
piasku o średnicy sięgającej nawet 0,1-0,2 cm. Na
powierzchni siekierki – zwłaszcza na szerszych bokach – obecne są zadrapania i rysy, które częściowo
uszkodziły patynę. Na podstawie stopnia spatynowania można sądzić, że uszkodzenia te powstały w różnym czasie, także przypuszczalnie stosunkowo niedawno, być może wskutek przemieszczania siekierki
przez wodę i uderzania oraz ocierania o kamienie.
Poza tym w wielu miejscach dostrzegalne są drobniutkie wżery w powierzchni metalu, przeważnie wtórnie
pokryte patyną. W pobliżu jednego z narożników
ostrza na krawędzi między szerszym i węższym bokiem siekierki patyna została na długości ok. 0,8 cm
częściowo usunięta przez znalazcę.
W dwóch miejscach – na zgubieniu obiegającym
tulejkę, tam gdzie widoczny jest ślad nasady uszka,
oraz w partii ostrzowej we wspomnianym miejscu
częściowo oczyszczonym z patyny – pobrane zostały
próbki do analizy składu brązu5. Udział 7 głównych
pierwiastków przedstawia się następująco:
Pierwsza próbka: Cu – 88,02%, Sn – 5,755%, Pb
– 1,831%, Sb – 1,818%, As – 0,7449%, Ni – 0,6274%,
Ag – 0,4086%.
Druga próbka: Cu – 88,03%, Sn – 6,123%, Sb –
1,936%, Pb – 1,834%, As – 0,7523%, Ni – 0,6312%,
Ag – 0,4351%.
Wyniki uzyskane w obu krańcowych partiach siekierki są bardzo zbliżone. Stosunkowo niska zawartość
cyny może wskazywać, że surowiec, z którego odlano
siekierkę, pochodził z terenu Siedmiogrodu (Krokosz
et al. 2009, 6)6. Charakterystyczna sekwencja ilościowa Sb > As > Ni umożliwi być może dokładniejsze
odniesienie tego stopu do grup surowcowych, jakie
zostały wypracowane w minionych dziesięcioleciach
(por. np. Rychner, Kläntschi 1995), jakkolwiek na
podstawie pojedynczego przypadku trudno jest wyciągać dalej idące wnioski. Udział każdego z pozostałych
stwierdzonych pierwiastków – w łącznej liczbie 287 –
nie przekracza 0,1 %.
Tulejka zastępująca część obuchową stanowi
najmłodsze rozwiązanie konstrukcyjne wśród znanych sposobów mocowania siekier w epoce brązu.
Siekierki z tulejką pojawiły się w Europie Środkowej
w środkowych fazach tej epoki – w czasach odpowiadających okresowi BrC(C2) – i pozostawały w użyciu
aż do wczesnej epoki żelaza (HaD). Na terenie Polski
wiadomo jest o ponad 950 egzemplarzach brązowych
siekierek z tulejką (Kuśnierz 1998; Machajewski, Maciejewski 2006).
Należy podkreślić, że wśród dotychczas opublikowanych siekierek z terenu Polski nie ma okazów dokładnie odpowiadających zabytkowi z Kąclowej pod
względem ornamentu. Siekierki o podobnym zdobieniu, ale z dodatkowym małym żeberkiem w kształcie
litery „V” umieszczonym między ramionami motywu
„Y”, zostały odkryte w okolicy Hrubieszowa oraz
w Starzynach, pow. poddębicki (Żurowski 1949,
4
7
Fe, Co, Ti, In, Bi, Mn, V, Cr, Pd, Br, Hf, Y, Ir, Ga, Zn, Cd, Ge,
Rh, Mo, Ru, Ta, W, Re, Nb, Pt, Au, Hg, Zr.
Za życzliwe zwrócenie uwagi na te ślady bardzo dziękuję Panu
dr. Tudorowi Soroceanu z Berlina.
162
5
Badania zostały wykonane w Laboratorium Archeometalurgii
i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii
UJ, przy zastosowaniu nieinwazyjnej metody spektroskopii fluorescencji rentgenowskiej. Za życzliwą pomoc i wstępne skomentowanie wyników analizy bardzo dziękuję Panu dr. hab. Marcinowi
Biborskiemu.
6
Za uprzejme zwrócenie mi uwagi na tę publikację bardzo dziękuję Panu Adamowi Motyce.
163, 179, tabl. IX:4; Kostrzewski 1964, 34, tabl. IX:9;
Kuśnierz 1998, 15, tabl. 3:37; Błaszczyk 2001; Blajer
2013, 134, 158, tabl. 10:4, 97:2, tam starsza lit.). Jerzy
Kuśnierz zaliczył znalezisko z okolic Hrubieszowa
do grupy siekierek z prostym brzegiem tulejki (mit
geradem Tüllenrand), a dokładniej do wariantu C,
którego ramy chronologiczne mieszczą się w fazach
HaA2-HaB1, czyli w IV okresie epoki brązu (1998,
14-17). W świetle nowszych analiz skarby z okolic
Hrubieszowa i Starzyn można datować najprawdopodobniej na czasy odpowiadające fazie HaB1 (Blajer
2013, passim).
Liczne okazy o zdobieniu podobnym do tego,
jakie pokrywa szersze boki siekierek z okolic Hrubieszowa i Starzyn, są znane z Kotliny Karpackiej.
W mniejszej ilości występują także w dorzeczu
Dniestru. Znacznie rzadziej są spotykane siekierki,
które – tak jak zabytek z Kąclowej – mają tylko 3
żeberka poprzeczne oraz motyw litery „Y” obramowany pojedynczymi zewnętrznymi żeberkami, ale
bez dodatkowego żeberka w kształcie litery „V” (por.
np. Novotná 1970, tabl. 35:617, 36:648, 37:651-652;
Petrescu-Dîmboviţa 1977, tabl. 304:2, 309:3, 313:9,
316:2, 318:9, 323:2, 332:4, 333:3, 348:2; Kemenczei
1984, tabl. CCIXb:3; Mozsolics 1985, tabl. 265:5,
237:2, 261:4, 230A:10; Kobal’ 2000, tabl. 77B:4).
W obszernym artykule poświęconym znalezisku
kamiennych form odlewniczych z miejscowości Planiţa, jud. Dolj w Oltenii, Nikolaus Boroffka i Florin
Ridiche wprowadzili szczegółową klasyfikację typologiczną siekierek o takim zdobieniu, określanych
przez niektórych badaczy jako „typ Debrecen” w nawiązaniu do skarbu z Węgier (por. Boroffka, Ridiche
2005, 149 przyp. 53 – tam starsza lit.), zwracając jednak uwagę nie tylko na ilość i rozmieszczenie żeberek, ale także na ukształtowanie środkowego motywu
zbliżonego do litery „Y”, którego ramiona mogą być
bardziej lub mniej rozwarte i przebiegają prosto bądź
łukowato (siodłowato).
Okaz z Kąclowej można by w tym systemie
zaliczyć zapewne do siekierek ze zdobieniem w formie kątowego motywu „Y” o słabo zaznaczonym
kącie (leicht gewinkelt – a więc z szeroko rozchylonymi ramionami), bez dodatkowego motywu kątowego, z trzema żeberkami poprzecznymi. Zostały
one określane jako wariant 2.b.6.a.3-0/3 (Boroffka,
Ridiche 2005, 150). Autorzy wskazali tu formy odlewnicze z Planiţa (2 egz.) i z Velem-St. Vid, kom.
Vas, oraz siekierki z miejscowości Biatorbágy, kom.
Pest, Bokavići, kanton Tuzla w Bośni i Hercegowinie
(4 egz.), Kapelna, żupania Osijek-Baranja w Chorwacji (2 egz.), Lukavac Crkvište, kanton Tuzla (3 egz.),
Tiszaszőlős, kom. Szolnok, oraz Văratic, skarb II, rej.
Ialoveni w Mołdawii. Skarb z Biatorbágy jest datowany na fazę HaA2, skarby z Bokavići i Tiszaszőlős
na czasy odpowiadające fazie HaB1, skarb z Lukavac
Crkvište na szersze ramy faz HaA2-HaB1, a skarb
z Kapelna w ramach faz HaB1-HaB2 (op. cit., 178179 – tam starsza lit.). Samo znalezisko form odlewniczych z Planiţa autorzy datują na fazy HaA2-HaB1
(op. cit., 156).
Powyższą listę można zapewne uzupełnić. Na
Węgrzech w grę wchodzi okaz z Tiszavasvári, kom.
Szabolcs-Szatmár-Bereg, zaliczany do horyzontu
Gyermely, odpowiadającego fazie HaA2 (Mozsolics
1985, 205, tabl. 261:4). Siekierki zdobione w sposób
bardzo zbliżony można wskazać także w północno-zachodniej i środkowej Rumunii. Wystąpiły w skarbach z Sîg, jud. Sălaj, oraz z Ţelna, jud. Alba (Petrescu-Dîmboviţa 1977, 134, 137, tabl. 318:9, 332:4),
które są zaliczane do serii Moigrad-Tăuteu, datowanej na HaB1 (op. cit., 125). Siekierka z Ţelna miała
przypuszczalnie uszko, które zostało odłamane.
Łączenie znaleziska z Kąclowej z tym wariantem ma jednak tylko względny charakter, ponieważ
– jak wspomniano w opisie – na omawianym zabytku
motyw „Y” ma ramiona rozchylone nieco łukowato
na zewnątrz, czego nie ma ani u form odlewniczych
z Planiţa, ani u wyżej wymienionych siekierek z Biatorbágy, Bokavići8, Lukavac, Tiszaszőlős, Văratic,
Tiszavasvári czy Sîg9. Takie ukształtowanie jest
obecne na pewno u siekierki znalezionej w Ţelna,
następnie u siekierek z Bokavići (König 2004, tabl.
37:22) i z Lukavac (Žeravica 1993, tabl. 36:484),
niezaliczonych przez N. Boroffkę i F. Ridiche do
wspomnianego wariantu, oraz być może u jednej
z siekierek z Kapelna (Vinski-Gasparini 1973, tabl.
110:14)10. Jest ono widoczne także u szeregu innych
okazów z Siedmiogrodu, u których jednak kąt między
ramionami motywu „Y” jest znacznie mniejszy (czyli
zagłębienie między ramionami jest większe), co nie
pozwala ich już wiązać z wariantem 2.b.6.a.3-0/3.
Są to skarby z miejscowości Cluj-Napoca, jud. Cluj,
skarb II, Josani, jud. Bihor, Nou Săsesc, jud. Sibiu,
Sălard, jud. Bihor, Şieu, jud. Maramureş, skarb II, Visuia, jud. Bistriţa-Năsăud (Petrescu-Dîmboviţa 1977,
128, 131-138, 142, tabl. 304:2, 309:3, 313:9, 316:2,
323:2, 325:14, 332:4, 333:3). Znaleziska te zostały zaliczone do serii Moigrad-Tăuteu, datowanej na HaB1
(op. cit., 125). Skarb z Nou Săsesc w południowym
Siedmiogrodzie powinien być według nowych
propozycji datowany już na czasy odpowiadające
fazie HaA1 (Rezi 2011, tabl. 1).
8
Spośród czterech siekierek zaliczonych przez N. Boroffkę
i P. Ridiche do omawianego wariantu dwa okazy mają ramiona
motywu „Y” ukształtowane lekko łukowato (siodłowato) (König
2004, tabl. 18:24-25), a więc powinny należeć raczej do wariantu
2.b.6.a.1-0/3 – z płasko łukowatym (flach gebogen) motywem „Y”
(Boroffka, Ridiche 2005, 150).
9
Formy odlewniczej z Velem nie udało mi się sprawdzić.
10
Za pomoc w dotarciu do niektórych trudno dostępnych publikacji bardzo dziękuję Panu dr. Marcinowi S. Przybyle z Instytutu
Archeologii UJ.
163
Reasumując można stwierdzić, że sposób zdobienia zabytku z Kąclowej ma wprawdzie cechy
wariantu 2.b.6.a.3-0/3, rozprzestrzenionego od zachodnich Węgier i północnej Bośni po Mołdawię, ale
ze względu na ukształtowanie ramion motywu „Y”
można go także łączyć z okazami, których znaleziska
koncentrują się w Siedmiogrodzie (ryc. 3).
Dla uzupełnienia obrazu należy dodać, że podobny układ żeberek, o prostym przebiegu ramion motywu „Y”, wystąpił także na 5 siekierkach z Rudy, rej.
Rohatyn. Są to jednak okazy o asymetrycznym zarysie
ostrza (Żurowski 1949, 171, 178-179, 201, tabl. VII:2;
Gedl 2001, 64, tabl. 81:D2-D6). Naczynie brązowe
z tego skarbu – czarka należąca do typu Stillfried-Hostomice – przesądza o datowaniu zespołu na czasy
odpowiadające fazie HaB3 (Gedl 2001, 20, 62, 64).
Wymienione znaleziska zawierające stosunkowo dobre odpowiedniki dla okazu z Kąclowej są
więc datowane na czasy odpowiadające fazom HaA2
i Ha B1, czyli przedziałom ok. 1100-1050 i ok. 1050960/950 przed Chr. W grę wchodzą też być może
szersze ramy faz HaA1-HaB2, czyli przedział ok.
1200-880 przed Chr. (Blajer 2013, 97, tam starsza
lit.). Omawiana siekierka została przypuszczalnie wykonana w dorzeczu środkowego Dunaju, a nad Białą
znalazła się jako import. W sferze domysłów pozostaje czy był to rezultat wymiany handlowej (a jeśli
tak, to czy na drodze wymiany etapowej, czy wskutek
działalności kupców przemieszczających się na duże
odległości?), dar czy zdobycz wojenna. Nie można
też całkiem wykluczyć, że siekierka została wykonana
wprawdzie na podstawie południowych wzorców, ale
w środowisku ludności mieszkającej już po północnej
stronie Karpat – jednak przekonującym argumentem
byłyby dopiero jakieś szczególne cechy indywidualne,
różniące ją od okazów z Południa.
Trzeba przy tym podkreślić, że nadal nie wiadomo, czy mieszkańcy dorzecza górnej Białej byli
pod koniec epoki brązu pod względem kulturowym
bliżej spokrewnieni z ludnością z północy, zaliczaną
do kultury łużyckiej, czy też z ludnością zza Karpat,
określaną jako kultura Gáva (Buchvaldek et al. 2007,
mapy 22a-23b). Z omawianego regionu brak jest jak
dotąd śladów osiedli czy cmentarzysk, które umożliwiłyby jednoznaczne określenie kulturowej przynależności tutejszego osadnictwa. Poszukiwania powierzchniowe na terenie Grybowa oraz na terenach
rozciągających się na południe od tego miasta nie
przyniosły żadnych znalezisk z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza – osadnictwo z tych czasów jest
potwierdzone dopiero na północ od miasta Grybów
(Mazur 2009, ryc. 2, 5).
Siekierka z Kąclowej jest znaleziskiem rzadkim,
jako że z południowej części dorzecza górnej Wisły
znamy łącznie zaledwie kilkanaście siekierek z tulejką (Kuśnierz 1998, passim; Blajer 1998; Pieróg 2003;
Reguła 2005).
164
Interesującym problemem pozostaje kwestia
okoliczności, w jakich siekierka trafiła do ziemi – a dokładniej, do koryta Białej. Jest mało prawdopodobne,
że stanowiła wyposażenie grobu, zagarniętego potem
przez rzekę, ponieważ w tych czasach niezwykle rzadko wyposażano zmarłych w narzędzia11. Trudno też
przyjąć, że została po prostu zgubiona – jest to bowiem zbyt duży i zbyt cenny przedmiot. Należy raczej
liczyć się z możliwością, że siekierkę pozostawiono
(zagubiono?) na terenie jakiejś – dotąd jeszcze nie odkrytej – osady, położonej nad rzeką, a potem wskutek
działalności wody trafiła ona do dzisiejszego koryta
Białej. Jednak najbardziej prawdopodobne wydaje się,
że siekierka została kiedyś pozostawiona (ukryta?) celowo, być może wraz z innymi przedmiotami z brązu,
a więc w ramach tzw. skarbu, albo pojedynczo.
Dyskusja nad przyczynami deponowania skarbów oraz pojedynczych przedmiotów metalowych
z epoki brązu trwa w archeologii od dziesięcioleci, a zakres interpretacji jest szeroki: od przyczyn
całkiem świeckich, jak ukrywanie wartościowych
przedmiotów po prostu ze względu na ich wartość
materialną, czasem wymuszone przez zagrożenie
polityczne (najazdy, wojny), przez różnego rodzaju
uwarunkowania kultowe (determinowane wierzeniami), jak dary dla bóstw czy zmarłych, aż po
dopatrywanie się w nich materialnych pozostałości
zachowań prestiżowych (Woźny 1996; Mogielnicka-Urban 1997; Blajer 2001). W przypadku siekierki
z Kąclowej samo uszkodzenie ostrza – jeśli zostało
dokonane celowo – i związek z doliną rzeki, który
sugeruje możliwość celowego wrzucenia narzędzia
do wody, mogą być brane pod uwagę jako argumenty
za tym, że jej zdeponowanie miało swoje przyczyny
w duchowej (religijnej) sferze kultury ówczesnych
mieszkańców tego regionu. Jednak jednoznaczna odpowiedź zapewne nigdy nie będzie tu możliwa.
Mimo wszystkich wyżej wspomnianych ograniczeń i niewiadomych sam zabytek ma dużą wartość
poznawczą. Dowodzi, że w tej strefie dorzecza Białej
– zaledwie ok. 20 km na północ od głównego grzbietu Karpat Zachodnich – na przełomie II i I tysiąclecia przed Chr. istniało jednak osadnictwo, i wskazuje,
że tutejsza ludność kontaktowała się z mieszkańcami
terenów położonych za Karpatami. Szlakiem komunikacyjnym była zapewne dolina Białej, która przez
przełęcz Beskid umożliwiała przejście na południe,
do doliny Topli i dalej w głąb dorzecza Cisy i środkowego Dunaju.
Instytut Archeologii
Uniwersytet Jagielloński
11
Brązowe siekierki z tulejką, ale datowane z reguły dopiero
na fazy HaB2-HaB3, względnie na V okres epoki brązu, znane są
z grobów kultury łużyckiej ze Śląska, a pojedynczo także z północno-zachodniej Małopolski, z zachodniej Wielkopolski oraz z Pomorza (Kuśnierz 1998, passim; Blajer 2001, 85-87, mapy 14-15).
LITERATURA:
Buchvaldek M., Lippert A., Košnar L. (red.)
2007 Archeologiký Atlas pravěké Evropy, Praehistorica 27, Praha.
Blajer W.
1998 Siekierka brązowa z Lichwina, woj. tarnowskie,
Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego 19, 201-203.
2001 Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu
i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich,
Kraków.
2013 Młodsza epoka brązu na ziemiach polskich
w świetle badań nad skarbami, Kraków.
Błaszczyk J.
2001 Dwie siekierki brązowe ze Starzyn gm. Wartkowice, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne 7, 213-219.
Boroffka N., Ridiche F.
2005 Der Guβformenfund von Pleniţa, Kr. Dolj, Rumänien – Descoperirea de tipare pentru turnarea bronzului de la Pleniţa, judeţul Dolj, [w:]
Soroceanu T. (red.), Bronzefunde aus Rumänien. Beiträge zur Veröffentlichung und Deutung
bronze- und älterhallstattzeitlicher Metallfunde
in europäischem Zusammenhang – Descoperiri
de bronzuri din România. Contribuţii la publicarea şi interpretarea descoperirilor de metal
din epoca bronzului şi din prima vârstă a fierului în context european, II, Biblioteca Muzeului
Bistriţa, Seria Historica 11, Bistriţa – ClujNapoca, 133-208.
Gedl M.
2001 Die Bronzegefäβe in Polen, Prähistorische
Bronzefunde, Abt. II, Bd. 15, Stuttgart.
Gucwa J. (Bp.)
2003 Kąclowa. Wieś i parafia nad rzeką Białą,
Tarnów.
Kemenczei T.
1984 Die Spätbronzezeit Nordostungarns, Budapest.
Kobal’ J.V.
2000 Bronzezeitliche Depotfunde aus Transkarpatien
(Ukraine), Prähistorische Bronzefunde, Abt.
XX, Bd. 4., Stuttgart.
König P.
2004 Spätbronzezeitliche Hortfunde aus Bosnien und
der Herzegowina, Prähistorische Bronzefunde,
Abt. XX, Bd. 11, Stuttgart.
Kostrzewski J.
1964 Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu
do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego dorzecza Warty,
Przegląd Archeologiczny 15 (1962), 5-133.
Krokosz J., Rzadkosz S., Sałat R.
2009 Porównanie składów chemicznych obiektów
z epoki brązu z obiektem badawczym z wykorzystaniem sztucznej sieci neuronowej
– „Odwzorowanie Sammona”, Odlewnictwo
Współczesne – Polska i Świat 2, 1/2009, 3-17.
Kuśnierz J.
1998 Die Beile in Polen III (Tüllenbeile), Prähistorische Bronzefunde, Abt. IX, Bd. 21, Stuttgart.
Machajewski H., Maciejewski M.
2006 Skarb ludności kultury łużyckiej z Roska nad
Notecią, [w:] H. Machajewski, J. Rola (red.),
Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Poznań, 127-146.
Mazur K.
2009 Geografia osadnictwa w międzyrzeczu Wisłoki,
Dunajca i Białej Dunajcowej w epoce brązu
i we wczesnej epoce żelaza, [w:] S. Czopek,
K. Trybała-Zawiślak (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje, Rzeszów,
237-264.
Mogielnicka-Urban M.
1997 Uwagi w sprawie interpretacji zbiorowych i pojedynczych znalezisk przedmiotów brązowych,
[w:] W. Blajer (red.), Beiträge zur Deutung der
bronzezeitlichen Hort- und Grabfunde in Mitteleuropa, Kraków, 17-32.
Mozsolics A.
1985 Bronzefunde aus Ungarn. Depotfundhorizonte
von Aranyos, Kurd und Gyermely, Budapest.
Novotná M.
1970 Die Äxte und Beile in der Slowakei, Prähistorische Bronzefunde, Abt IX, Bd. 3, München.
Petrescu-Dîmboviţa M.
1977 Depozitele de bronzuri din România, Bucureşti.
Pieróg I.
2003 Przedmioty brązowe z Wadowic, Materiały Archeologiczne 34, 149-151.
Reguła K.
2005 Skarb brązowy kultury łużyckiej z Niepołomic,
Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych
w Polsce 24, 319-351.
Rezi B.
2011 Voluntary Destruction and Fragmentation in
Late Bronze Age Hoards from Central Transylvania, [w:] S. Berecki, R.E. Németh, B. Rezi
(red.), Bronze Age Rites and Rituals in the Carpathian Basin, Bibliotheca Musei Marisiensis,
Seria Archaeologica 4, 303-334.
Rychner V., Kläntschi N.
1995 Arsenic, nickel et antimoine, Cahiers d’archéologie romande 63-64, Lausanne.
Vinski-Gasparini K.
1973 Kultura polja sa žarama u sjevernoj Hrvatskoj,
Zadar.
Woźny J.
1996 Symbolika wody w pradziejach Polski,
Bydgoszcz.
165
Żurowski K.
1949 Zabytki brązowe z młodszej epoki brązu i wczesnego okresu żelaza z dorzecza górnego Dniestru,
Przegląd Archeologiczny 8, 155-247.
Žeravica Z.
1993 Äxte und Beile aus Dalmatien und anderen Teilen Kroatiens, Montenegro, Bosnien und Herzegowina, Prähistorische Bronzefunde, Abt. IX,
Bd. 18, Stuttgart.
WOJCIECH BLAJER
Bronze socketed axe from Kąclowa, Nowy Sącz district
Summary
In September 2014, Mr Adam Motyka from
the village of Kąclowa in the commune of Grybów
presented the Archaeological Museum in Kraków
with a bronze socketed axe he had found in the Biała
River in August of the same year. The tool is wedgeshaped in profile and represents a form typical for
the middle Danube basin. Such objects are described
as variant C of axes with a straight mouth (Kuśnierz
1998, 15-17). The axe has no loop, and the traces on
the surface indicate that it was never cast. The ornamentation – 3 transversal ribs beneath the mouth
of the socket and a longitudinal rib in the form of
letter “Y” – allows the discussed axe to be identified
with more precision and classed as similar to variant
2.b.6.a.3-0/3. This variant was first identified in the
166
study devoted to stone casting moulds discovered
in Pleniţa, Dolj county, in south-western Romania
(Boroffka, Ridiche 2005, 150). Axes bearing analogical decoration occur over a vast area from western
Hungary and northern Bosnia to Moldavia and date
within phases HaA1-HaB2, with focus on phases
HaA2-HaB1 (Mozsolics 1985, 205, pl. 261:4; Petrescu-Dîmboviţa 1977, 125, 128, 131-138, 142, pl. 304:2,
309:3, 313:9, 316:2, 318:9, 323:2, 325:14, 332:4,
333:3; Boroffka, Ridiche 2005, 178-179). The find
from Kąclowa should be regarded as an import from
the upper Tisa basin. It proves that the upper Biała
River basin was occupied at the 2nd/1st millennium
BC transition, and testifies to the role of the Biała
valley as a route of communication.
Ryc. 1. Brązowa siekierka z tulejką z Kąclowej, pow. nowosądecki
Fig. 1. Bronze socketed axe from Kąclowa in Nowy Sącz district
Ryc. 2. Brązowa siekierka z tulejką z Kąclowej, pow. nowosądecki (skanowanie: U. Bąk)
Fig. 2. Bronze socketed axe from Kąclowa in Nowy Sącz district (scanning: U. Bąk)
167
Ryc. 3. Brązowa siekierka z Kąclowej i rozmieszczenie znalezisk podobnie ornamentowanych okazów w Europie
Środkowej: A – siekierka z Kąclowej; B – siekierki i formy odlewnicze wariantu 2.b.6.a.3-0/3 (wg Boroffka, Ridiche 2005,
z uzupełnieniami); C – inne siekierki zdobione w sposób podobny do okazu z Kąclowej.
1 – Biatorbágy, kom. Pest; 2 – Bokavići, kanton Tuzla; 3 – Cluj-Napoca, jud. Cluj; 4 – Josani, jud. Bihor; 5 – Kapelna,
żupania Osijek-Baranja; 6 – Kąclowa, pow. Nowy Sącz; 7 – Lukavac, kanton Tuzla; 8 – Nou Săsesc, jud. Sibiu;
9 – Planiţa, jud. Dolj; 10 – Ruda, rej. Rohatyn; 11 – Sălard, jud. Bihor; 12 – Şieu, jud. Maramureş; 13 – Sîg, jud. Sălaj;
14 – Ţelna, jud. Alba; 15 – Tiszaszőlős, kom. Szolnok; 16 – Tiszavasvári, kom. Szabolcs-Szatmár-Bereg; 17 – Văratic, rej.
Ialoveni; 18 – Velem-St. Vid, kom. Vas; 19 – Visuia, jud. Bistriţa-Năsăud
Fig. 3. Bronze axe from Kąclowa and the distribution of similarly decorated axes in Central Europe: A – the axe from
Kąclowa; B – axes and casting moulds representing variant 2.b.6.a.3-0/3 (after Boroffka, Ridiche 2005, supplemented);
C – other axes decorated in a similar fashion to the specimen from Kąclowa.
1 – Biatorbágy, Pest county; 2 – Bokavići, Tuzla canton; 3 – Cluj-Napoca, Cluj county; 4 – Josani, Bihor county;
5 – Kapelna, Osijek-Baranja county; 6 – Kąclowa, Nowy Sącz district; 7 – Lukavac, Tuzla canton; 8 – Nou Săsesc, Sibiu
county; 9 – Planiţa, Dolj county; 10 – Ruda, Rohatyn district; 11 – Sălard, Bihor county; 12 – Şieu, Maramureş county;
13 – Sîg, Sălaj county; 14 – Ţelna, Alba county; 15 – Tiszaszőlős, Szolnok county; 16 – Tiszavasvári, Szabolcs-SzatmárBereg county; 17 – Văratic, Ialoveni district; 18 – Velem-St. Vid, Vas county; 19 – Visuia, Bistriţa-Năsăud county
168