UNIVERSITÉ PARIS OUEST NANTERRE LA DÉFENSE 200 avenue

UNIVERSITÉ PARIS OUEST NANTERRE LA DÉFENSE 200 avenue de la République | 92001
Nanterre Cedex | Tél. 01 40 97 72 00 | www.u-paris10.fr Centre de Recherches Italiennes
Silvia Contarini
Professeur des Universités
[email protected]
RECENZJA
rozprawy doktorskiej
ANNY MALGORZATY PORCZYK [ANNA MALGORZATA PORCZYK; zgodnie z oryginałem]
Analiza rozprawy
Rozprawa doktorska Anny Małgorzaty Porczyk pt. „ Erri De Luca i Mikrà. Pisarz ukształtowany
przez Biblię” [„Erri De Luca e la Bibbia. Un autore formatosi sulle Sacre Scritture”], napisana w
systemie co-tutelle pod kierunkiem naukowym prof. Hanny Serkowskiej [Hanna Serkowska]
(Uniwersytet Warszawski) oraz prof. Nicolasa Bonneta [Nicolas Bonnet] (Université de
Bourgogne), składa się z 208 stron, w tym z rozbudowanej bibliografii (zajmującej około
piętnastu stron) oraz ciekawego, niepublikowanego wywiadu z Errim De Luką [Erri De Luca]
umieszczonego w załączniku.
Rozprawa poświęcona jest wpływowi złożonej ikonologii obrazów biblijnych na całokształt
twórczości współczesnego neapolitańskiego pisarza Erriego De Luki. Celem pracy, który został
jasno i wyraźnie określony, jest analiza twórczości De Luki przez pryzmat biblijno-literackiego
imagery. Opracowanie podzielone jest na cztery rozdziały, poprzedzone wstępem oraz
opatrzone zakończeniem.
Wstęp został skonstruowany prawidłowo i zawiera wszelkie niezbędne elementy pozwalające
na pozytywną ocenę logicznie przeprowadzonej analizy badawczej: kandydatka formułuje
podstawy metodologiczne swoich badań, stawiając tezę, że uniwersum literackie Erriego De Luki
jest rozległym imagery (pojęcie stosował między innymi N. Frye) „postrzeganym przez filtr
poszukiwania analogii między Biblią a życiem” [„concepito attraverso il filtro della ricerca di
un'analogia tra la Bibbia e la vita”]. Na dwa „makroteksty” uniwersum literackiego De Luki
składałoby się zatem własne życie autora oraz Biblia. Tematom tym poświęcono odpowiednio
rozdziały 2. i 4., podczas gdy rozdział pierwszy przedstawia ogólny zarys nawiązań do Biblii
występujących we włoskiej literaturze współczesnej, natomiast rozdział trzeci opisuje drogę
pisarza do odkrycia ksiąg biblijnych, a także jego interpretacje i tłumaczenia starożytnych
tekstów.
1
W rozdziale I, zatytułowanym Biblia jako źródło [La Bibbia come fonte] podjęto próbę
przedstawienia głównych tendencji obserwowanych w literackich nawiązaniach do ikonografii
obrazów biblijnych. Biblia rozumiana jest tu bardziej jako biblioteka niż jedna księga, tudzież,
idąc za terminologią Blake’a, jako „wielki kod”, hipotekst dla całej cywilizacji Zachodu. Biblijne
historie i mity, symbole, motywy, bohaterowie, formy literackie oraz struktury narracyjne, jak
wykazuje pani magister Porczyk, przeniknęły dzieła twórców wszystkich epok i krajów.
Bardziej niż na egzegezie historycznej, kandydatka słusznie koncentruje jednak swoją uwagę
na egzegezie narratologicznej, przedstawiając we wstępie rozdziału dokładny i rzetelny stan
wiedzy, oparty na bogatych badaniach teoretycznych i krytycznych w zakresie podejścia do
Biblii rozumianej jako kulturowy i literacki punkt odniesienia. Pod kątem diachronicznym,
analiza dotyczy XX wieku, kandydatka skupia się jednak w szczególności na twórczości
literackiej lat ’90, ze względu na to, że twórczość ta jest niezwykle bogata. Kandydatka słusznie
wyróżnia dwie tendencje w zakresie zainteresowania Biblią. Pierwsza z nich odpowiada
obowiązkowi przywrócenia Biblii właściwego znaczenia kulturowego, druga natomiast związana
jest z koniecznością przypisania literaturze (zwłaszcza poezji) roli dialogu z Sacrum. Lista
omawianych autorów jest rozbudowana, tworzą ją najważniejsi przedstawiciele literatury
włoskiej, od D'Annunzia po Tozziego, Borgesego, Prima Leviego, Calvina, Fenoglia, Buzzatiego,
Flaiana, aż po Camilleriego w przypadku prozy oraz od Saby po Quasimoda, Ungarettiego,
Pasoliniego, Luziego, Bertolucciego, Caproniego, Aldę Merini, Antonię Pozzi w przypadku poezji.
Mówiąc o poezji, kandydatka zauważa, że funkcja Biblii w tego rodzaju twórczości nie sprowadza
się do roli Biblii jako matrycy, bowiem pełni tu funkcję zbioru metafor, które odsyłają do sacrum.
Mimo że niezbędny przegląd dzieł, którego dokonuje kandydatka, ma charakter bardziej
opisowy niż analityczny, z pewnością na uznanie zasługuje jej szeroka znajomość całokształtu
literatury włoskiej dwudziestego wieku, a także trafność i przejrzystość proponowanej syntezy,
która doskonale osiąga zamierzony cel. Umieszczenie twórczości Erriego De Luki w kontekście
literackim pozwala z jednej strony na określenie w jaki sposób wpisuje się ona w zbiór dzieł
włoskiej literatury dwudziestowiecznej, z drugiej strony dowodzi, że w tym kontekście obecność
Biblii jest niezwykle wyraźna.
Tematyka rozdziału drugiego, zatytułowanego Makrotekst I. Życie [Macrotesto I. La Vita] obraca
się wokół działań podejmowanych przez autora, które zmierzają do budowania własnego mitu.
Po przytoczeniu negatywnych opinii krytyki, pojawiających się bardziej we Włoszech, niż we
Francji czy zagranicą, kandydatka analizuje również dwa aspekty, którymi przesycona jest
twórczość autora i które przysparzają De Luce czytelników. Pierwszy z nich to aspekt, który sam
2
De Luca określa mianem tęsknoty za inną możliwością [altra possibilità] (to znaczy za innym
życiem proponowanym przez literaturę, która „uczy poprawiać przeszłość” [„insegna a
correggere il passato”]), oraz powrót tego, co już znane, starożytne. Na uznanie zasługuje fakt, że
przytaczając opinie krytyki kandydatka potrafi poprawnie odnieść się do wyników badań oraz
umie zachować stosowny dystans, gdy jest to konieczne, zarówno wobec krytyki, jak i wobec
analizowanego autora, unikając pułapek empatii.
W tym rozdziale kandydatka proponuje własną, oryginalną interpretację twórczości De Luki,
który jawi się jako autor zawsze wierny deklarowanym przez siebie samego zasadom. Granice
między narratorem a bohaterem zacierają się w procesie autofiction. Jest to termin, którego
wyjaśnienia kandydatka się podejmuje ostrożnie, odwołując się do prac Doubrowsky’ego,
Donnarummy, Lejeune’a i innych badaczy. Również w tym przypadku Autorka wykazuje się
zdolnością umiejętnego poruszania się między różnymi podejściami teoretycznymi i czerpie z
nich narzędzia oraz punkty wyjścia potrzebne do przeprowadzenia własnej analizy.
W procesie automityzacji, krytykowanej przez Onofriego i Benedetti, De Luca konstruuje
własne życie, które jawi się przez to jako wyjątkowe, przesadne (czy nadmierne) i niemożliwe do
naśladowania, odgrywając pierwszoplanową rolę w recepcji twórczości pisarza. Kandydatka
koncentruje jednak uwagę na szczególnym aspekcie autofiction u De Luki. Opiera się wprawdzie
na budowaniu własnej legendy, zarazem dowodząc jednak, że pisarz w sposób świadomy czyni
to w oparciu o Biblię, która służy za spoiwo automityzacji. To pryzmat biblijny pozwala na
przypisanie narratorowi, bohaterowi oraz autorowi znaczenia mitu. Innymi słowy, De Luca, w
sposób niemal obsesyjny próbuje wyjaśniać zarówno życie, jak i narrację przez odniesienia do
Biblii. W licznych autokomentarzach, autoodniesieniach i autointerpretacjach, autor tworzy w
ten sposób serię koncepcji i wyrażeń-kluczy, które kandydatka przytacza i poddaje analizie.
Koncepcje te to na przykład tęsknota za korzeniami [nostalgia delle radici], czy wizja literatury
jako innej możliwości, o której była mowa wyżej, czyli drugiej szansy literackiej danej osobom i
wydarzeniom.
W tym rozdziale kandydatka analizuje również rolę Neapolu, miasta pochodzenia autora, gdzie
rozgrywa się akcja utworów De Luki. Ta krótka dygresja na temat neapolitańskiej literatury,
która być może zasługiwałby na więcej uwagi, pozwala jednak na umieszczenie neapolitańskiej
twórczości w wieloletniej i szerokiej debacie, często polemicznej, związanej z koncepcją miasta.
Należałoby być może wspomnieć o artykule opublikowanym w „Corriere della Sera”, w którym
De Luca polemizował z Ortese. Zarzucał pisarce przedstawianie negatywnego obrazu miasta,
brak współczucia dla najuboższych, a zarazem przypisywanie literaturze pocieszycielskiej roli.
3
W tej perspektywie, biorąc również pod uwagę kwestię roli neapolitańskiej inteligencji w obliczu
upadku miasta, można było omówić opozycję morze/ląd bez przytaczania psychoanalitycznego
podejścia Bachelarda. Jest to jednak wyłącznie kwestia drugorzędna.
Koncepcja Neapolu, a raczej opuszczenia miasta przez De Lukę, a zatem kwestia
wykorzenienia, zostaje ponownie podjęta w podrozdziale poświęconym pokoleniu ’68, gdzie
omawiane jest pokrótce pojęcie „południa uczuć” [„sud dei sentimenti”] oraz odwrócenia
perspektywy geograficznej. Poczucie nieprzystosowania staje się krytyką polityczną wobec
poprzednich pokoleń, konfliktem, chęcią uleczenia ran i zażegnania rewolucji, której nie udało
się dokonać ojcom. W tę perspektywę wpisany zostaje temat przemocy, obecny zarówno w
tekstach literackich jak i quasi literackich De Luki, a także zaangażowanie pisarza w kwestie
militarne.
Drugi, bardzo bogaty rozdział rozprawy, w którym kandydatka omawia drobiazgowo proces
mityzacji życia autora, zawiera część poświęconą De Luce-niewierzącemu. Kandydatka
formułuje hipotezę, że zainteresowanie autora Biblią powstało po upadku komunizmu, jakby
owa nie-religia wypełnić miała pustkę wywołaną nie tylko kryzysem ideologii, ale także
załamaniem się jakiejkolwiek przynależności tożsamościowej. Lektura Biblii wypełnia zatem
pustkę wywołaną utraconym przywiązaniem do jednego miejsca oraz do działalności
politycznej. Refleksja na temat braku wiary autora, który przeniknięty jest źródłami biblijnymi,
zostanie rozwinięta w kolejnym rozdziale, poświęconym „podróży” De Luki ku Biblii. Należy
zwrócić uwagę, że kandydatka stwierdza, iż wyrażenie nie-wierzący wprowadzone przez pisarza,
w rzeczywistości jest bardzo często używane w języku kościoła katolickiego.
Drugi rozdział zawiera również biografię oraz listę dzieł De Luki, która powinna raczej znaleźć
się w załączniku. Prawdą jest, że utwory pisarza służą tu za punkt odniesienia, jednak ich
umiejscowienie niczego nie ujmuje jakości badania przeprowadzonego na tak rozbudowanym
korpusie literackim i paraliterackim. Ponadto, cel rozdziału został w pełni osiągnięty:
kandydatka udowadnia, że twórczość w pełni ukierunkowana na poszukiwanie źródeł,
nieustannie żywi się „makrotekstem życia”. W ten sposób wyjaśnia wyrażenie-klucz
wprowadzone przez samego De Lukę: tęsknota za korzeniami [nostalgia delle radici], przez
pryzmat której autor pragnie być czytany i interpretowany.
W rozdziale 3. pt. Podróż [Il viaggio] szczegółowo omówione zostaje zainteresowanie De Luki
lekturą, tłumaczeniem i interpretacją Biblii, a także kulturą hebrajską oraz przepisywaniem
ksiąg biblijnych. De Luca, jak słusznie zauważa kandydatka, widzi w Biblii zbiór “protohistorii” i
4
“prototekstów”, postrzegając tę księgę jako punkt odniesienia dla każdego rodzaju literatury
tworzonej w kolejnych epokach.
Jego własna relacja z językiem hebrajskim i z ludnością żydowską ma wyjątkowy charakter i
wynika ze specyficznych powodów: autor splata ze sobą poczucie winy i poszukiwanie ocalenia,
zupełnie jakby nauka języka hebrajskiego i jidysz stanowiły próbę poszukiwania lekarstwa na to,
co nieuleczalne. Kandydatka proponuje niezwykle trafną analizę metody, którą przyjmuje De
Luca w swoich tłumaczeniach z języka hebrajskiego. Jest to metoda, którą niektórzy badacze
określają jako bardzo bliską tekstowi źródłowemu, lecz paradoksalnie to właśnie ta wierność
oryginałowi pozwala otworzyć się na interpretację paratekstualną.
W tej części rozprawy kandydatka przytacza inne interesujące tezy, jak na przykład tę
dotyczącą tłumaczenia jako działania podporządkowanego tekstowi źródłowemu. Zgodnie z tym
przekonaniem, tłumaczenie samo w sobie rozumiane jest jako inna możliwość. Według kolejnej
tezy, praktyka tłumaczeniowa w przypadku De Luki wpływa na twórczość i na wyobraźnię, i
przeplata się z jego prozą oraz narracją „przepisującą” historie biblijne [riscritture]. Kandydatka
podaje bardzo trafny przykład tekstów E disse oraz In nome della madre, które są jednocześnie
utworami „przepisującymi” i tłumaczeniami fragmentów Biblii.
Ostatni rozdział poświęcony jest Makrotekstowi Biblii. Zawiera on dokładną analizę procesu
automityzacji, która pozwala De Luce na odnajdywanie w tekstach biblijnych tych fragmentów,
które dotyczą jego samego, oraz wydarzeń, które stają się jego udziałem. De Luca nadaje im
wartość jeśli nie świętą, to przynajmniej „inną”. Dzięki uważnej analizie ikonologii obrazów
występujących w twórczości autora oraz poszukując związków między makrotekstem życia i
makrotekstem biblijnym, kandydatka bada elementy występujące w twórczości De Luki,
dowodząc w ten sposób obecnej w niej automityzacji. Analiza osiąga tu swój punkt
kulminacyjny: twórczość pisarza omawiana jest poprzez obrazy, według których podzielone są
wewnętrzne podrozdziały rozprawy. Zostaje przedstawiony obraz pustyni, następnie obraz
góry, wraz z powiązanymi z nią obrazami wspinaczki i wieży, koncepcja wertykalności, a zatem
przejścia z północy na południe, a także obraz morza oraz rajski obraz ogrodu. Kandydatka w
przekonujący sposób wykazuje jak poprzez ciągłe nawiązania do Biblii, De Luca dokonuje w
swojej twórczości sakralizacji świata. Góry są na przykład miejscem spotkania z Bogiem,
pustynia to metafora ludzkiego odosobnienia, natomiast ogród jest symbolem raju utraconego.
Kolejną część tej bogatej rozprawy stanowi Podsumowanie. Wychodząc od początkowej
hipotezy i powołując się na etapy przeprowadzonego rozumowania, kandydatka podkreśla tu
cele osiągnięte dzięki przeprowadzonej analizie. Udało jej się wykazać, że De Luca stale przeplata
5
Biblię z życiem. Jeżeli życie ludzkie, jak pisze De Luca, rozpoczyna się od metaforycznego
wygnania z raju (co można dostrzec w obrazie oddzielenia syna od matki w chwili narodzin), na
poziomie symbolicznym, oderwanie to następuje według pisarza wraz z opuszczeniem miasta –
matki. Sam autor do końca nigdy się z ową stratą nie pogodził. Wykorzenienie staje się
przyczyną ciągłego poszukiwania źródeł oraz alternatywnej przynależności. W pełni zgadzam się
z wnioskami, które odzwierciedlają przeprowadzoną analizę oraz uzyskane wyniki.
Ocena ogólna
Po wnikliwej lekturze, można dostrzec liczne i ewidentne zalety rozprawy Anny Małgorzaty
Porczyk. Pod względem metodologii i formy rozprawa wyróżnia się zdyscyplinowanym
podejściem teoretycznym, opanowaniem narzędzi krytycznych, jasnością wypowiedzi i
doskonałym poziomem językowym. Kandydatka udowodniła, że potrafi zachować właściwy
dystans krytyczny do przedmiotu swoich badań, a także prowadzić swoją analizę w sposób
spójny, wychodząc od uzasadnionych hipotez i dochodząc do przekonujących wyników.
Kandydatka wykazała się ponadto doskonałą znajomością bardzo szerokiego korpusu oraz
rozbudowanej bibliografii.
Wprawne wykorzystanie cytatów oraz trafność przypisów stanowią kolejny dowód na
właściwe wykorzystanie aparatu metodologicznego. Pod względem merytorycznym, rozprawa
wyróżnia
się
oryginalnością
stawianych
hipotez
oraz
interesującymi
wynikami
przeprowadzonych badań. Na uwagę zasługuje również trafność analizy tekstów De Luki, która
mogłaby wprawdzie być bardziej rozbudowana, a także dokładność kontekstualizacji oraz liczne
nawiązania. Podsumowując, przeprowadzona analiza stanowi istotny wkład w badania nad
twórczością autora będącego przedmiotem krytycznej, a chwilami polemicznej debaty, a w
bardziej ogólnym rozumieniu, w badania nad najnowszą literaturą włoską. Nieliczne
zastrzeżenia zawarte w niniejszej recenzji dotyczą kwestii dalszoplanowych i nie wpływają na
ogólną ocenę pracy, mogą zaś posłużyć za punkt wyjścia do dalszych refleksji. Z tego względu
rozprawa Anny Małgorzaty Porczyk całkowicie spełnia wymogi stawiane pracom doktorskim.
Popieram zatem przyjęcie rozprawy oraz dopuszczenie kandydatki do kolejnych etapów
przewodu doktorskiego. Ponadto, recenzentka uważa, że rozprawa wyróżnia się oryginalnością i
po wprowadzeniu stosownych zmian oraz uwag, które zostaną ewentualnie omówione podczas
publicznej obrony, zasługuje na publikację.
Nanterre, 8 lutego 2016 r.
(-) [podpis czytelny:] Silvia CONTARINI
6