docH. Głogowska, Białoruś 1914–1929. Kultura pod presją polityki
download 
Reklamacja Transkrypt
H. Głogowska, Białoruś 1914–1929. Kultura pod presją polityki
Białoruś 1914–1929 Kultura pod presją polityki 1 2 Helena Głogowska Białoruś 1914–1929 Kultura pod presją polityki Białystok 1996 3 Redaktor Oleg Łatyszonek Korektor Witalis Łuba Opracowanie techniczne Aleksander Maksymiuk Druk i oprawa „Orthdruk”, ul. Składowa 9, Białystok KsiąŜka wydana dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i S ztuki ISBN 83-903068-7-5 Copyright © 1996 by Białoruskie Towarzystwo Historyczne ——————————————————————————— Na okładce: M . Filipowicz, ilustracja do ksiąŜki M . Czarota „Bosi pośród ognia”, 1922. 4 Spis treści Wykaz waŜ nie jsz ych skrótów .............................................. 6 Wstę p ...................................................................................... 7 1. Spe cyfika kultury Białorusi w XIX i na pocz ątku XX wie ku ............................................ 11 2. Prz e obraŜ e nia kulturalne na Białorusi po wybuchu I wojny światowe j ........................................... 23 2.1. Uwarunkowania społeczno-polityczne ..................................... 23 2.2. Szkolnictwo ............................................................................. 37 2.3. Działalność wydawnicza ........................................................... 51 2.4. Literatura ................................................................................ 57 2.5. T eatr i kino ............................................................................. 61 2.6. śycie muzyczne ...................................................................... 69 2.7. Sztuki plastyczne i architektura ............................................... 70 3. Uwarunkowania prz e mian kulturalnych na Białorusi w latach dwudz ie stych .................................. 74 3.1. Zmiany geografii politycznej ................................................... 74 3.2. Kształtowanie się struktur władzy ............................................ 82 3.3. Kwestie narodowościowe ......................................................... 94 3.4. ZałoŜenia polityki kulturalnej ................................................ 105 3.5. Powstawanie instytucji i form krzewienia kultury .................. 110 3.6. Sytuacja kadrowa w kulturze .................................................. 117 4. O braz kultury w okre sie białorusiz acji ......................... 128 4.1. Rozwój oświaty i nauki .......................................................... 128 4.2. Ruch wydawniczy .................................................................. 153 4.3. śycie literackie ..................................................................... 164 4.4. T eatr i kino ........................................................................... 175 4.5. Muzyka ................................................................................. 186 4.6. Sztuki plastyczne ................................................................... 190 Epilog ................................................................................... 195 Bibliografia ........................................................................ 202 Inde ks osobowy .................................................................. 212 Wykaz tabe l ....................................................................... 222 Ilustracje ............................................................................. 223 5 Wykaz waŜniejszych skrótów BAN — BC — BCRW — BDT-I — BDT-II — BiełdziarŜkino Biełnackom — BKO — BKN — BOK — BP SR — BSH — BSRR — BWP — CDAMLiMRB CKW CR ZZB DARB Gławlit GZOP Inbiełkult KC Kinoresbieł KP B KP LiB Litbieł NARB Obliskomzap Rabfak Rewkom RFSRR RKL RP K(b) SDP RR(b) SRR SRRB USRR WCKW WP K(b) ZSRR 6 — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — Białoruska Akademia Nauk Biuro Centralne Białoruska Centralna Rada Wojskowa P ierwszy Białoruski Teatr P aństwowy Drugi Białoruski Teatr P aństwowy — Białoruskie Kino P aństwowe Białoruski Komisariat Narodowy Białoruski Komitet Obwodowy Białoruski Komitet Narodowy Białoruska Organizacja Komunistyczna Białoruska P artia Socjalistów-Rewolucjonistów Białoruska Socjalistyczna Hromada Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka Białoruskie Wydawnictwo P aństwowe — Centralne Archiwum P aństwowe — Muzeum Literatury i Sztuki Republiki Białoruś Centralny Komitet Wykonawczy Centralna Rada Związków Zawodowych Białorusi P aństwowe Archiwum Republiki Białoruś Główny Urząd do spraw Literatury i Wydawnictw Główny Zarząd Oświaty P olitycznej Instytut Kultury Białoruskiej Komitet Centralny Urząd do spraw Kinematografii BSRR Komunistyczna P artia Białorusi Komunistyczna P artia Litwy i Białorusi Socjalistyczna Republika Radziecka Litwy i Białorusi Narodowe Archiwum Republiki Białoruś Komitet Wykonawczy Obwodu Zachodniego Fakultet Robotniczy Komitet Rewolucyjny Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Rada Komisarzy Ludowych Rosyjska P artia Komunistyczna (bolszewików) Socjaldemokratyczna P artia Robotnicza Rosji (bolszewików) Socjalistyczna Republika Radziecka Socjalistyczna Republika Radziecka Białorusi Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Wszechrosyjska P artia Komunistyczna (bolszewików) Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Wstęp W poznaniu politologicznym istotne miejsce zajmuje kwestia przeobraŜeń ustrojowych i społecznych róŜnych krajów. W tym względzie na szczególną uwagę zasługuje Białoruś. Jest to kraj bezpośrednio graniczący z Polską. Historyczne losy Białorusi splotły się z losami Polski tak poprzez zmiany granic, jak i kształtowanie się narodów oraz ich kultur. Szczególny rozdział w dziejach przeobraŜeń państwowych i kulturowych Białorusi zaznaczył się w I połowie XX w. Białoruś uzyskała status niepodległego państwa w 1918 r. jako Białoruska Republika Ludowa. Następnie stała się jedną z republik radzieckich. W wyniku polityki narodowościowej władz radzieckich tworzyły się nowe struktury polityczne, społeczne i kulturalne o swoistym charakterze. Celem niniejszej pracy jest próba politologicznego ukazania prawidłowości oraz specyficznych zjawisk w przeobraŜeniach kulturalnych na Białorusi Radzieckiej w latach dwudziestych XX w.; wskazanie, Ŝe pod koniec XIX w. zaznaczyło się kształtowanie się białoruskiego ruchu narodowego (co miało wyraźne odbicie w obrazie Ŝycia kulturalnego) oraz pogłębienie tego procesu w czasie I wojny światowej i po jej zakończeniu, a takŜe podkreślenie, Ŝe w okresie późniejszym kwestie rozwoju kulturalnego jak i całego Ŝycia społecznopolitycznego były podporządkowane odgórnej polityce państwa radzieckiego. Hipotezą badawczą niniejszej pracy jest twierdzenie, Ŝe budzenie się białoruskiej świadomości narodowej było zjawiskiem oddolnym, mieszczącym się w ramach ogólnych tendencji cywilizacji europejskiej. Kultura białoruska, mimo wielu elementów wspólnych dla kręgu kultury wschodniosłowiańskiej, charakteryzowała się swoją odrębnością. W celu rozwiązania hipotezy postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jakie były główne determinanty przeobraŜeń politycznych i społecznych Białorusi na początku XX w.? 2. Jaką rolę w przeobraŜeniach politycznych i społecznych odgrywała świadomość narodowa? 3. Jak przedstawiał się stan róŜnych dziedzin kultury białoruskiej w dobie waŜkich przeobraŜeń ustrojowych? 4. Jakie były główne uwarunkowania społeczno-polityczne i ekonomiczne kultury w latach dwudziestych na Białorusi Radzieckiej? 5. W jakim stopniu rozwój kultury białoruskiej uzaleŜniony był od polityki państwa radzieckiego? 7 6. Na czym polegała istota procesu białorusizacji w Ŝyciu kulturalnym? 7. Jakie były najwaŜniejsze osiągnięcia w rozwoju kultury białoruskiej w pierwszym trzydziestoleciu XX w.? 8. Jakie były podstawowe trudności w realizacji polityki społeczno-kulturalnej Białorusi Radzieckiej? Ramy chronologiczne pracy wyznaczają przełomowe zjawiska w rozwoju społeczno-kulturalnym Białorusi Radzieckiej. Za punkt wyjścia przyjmuje się stan kultury przed I wojną światową. Przekonuje o tym proces budzenia się świadomości narodowej i potrzeba rozwoju własnej kultury. Najistotniejsze przeobraŜenia zaznaczyły się w latach 1917-1929. One teŜ stały się podstawą wnikliwej analizy systemowej. W okresie późniejszym przeobraŜenia kulturalne na Białorusi odbywały się w ramach ogólnej polityki państwa radzieckiego, zdominowanej kultem jednostki. Zacierała się wtedy odrębność białoruskiego Ŝycia kulturalnego. Problem ten wymaga odrębnych i wnikliwych badań. Rozprawę przygotowano posługując się metodami i technikami typowymi dla badań politologicznych. Przede wszystkim zastosowano analizę systemową oraz ujęcie historyczno-porównawcze i statystyczne. W poznaniu badawczym posłuŜono się analizą archiwaliów, materiałów źródłowych oraz literatury przedmiotu. Istotna w tym względzie była analiza doniesień prasowych oraz oficjalnych wystąpień działaczy społecznych i politycznych, opublikowanych na Białorusi oraz poza jej granicami. W ujęciu syntetycznym zastosowano głównie metodę politologiczną, rozpatrując kwestie społeczno-kulturalne z punktu widzenia kategorii władzy. W pracy wykorzystano materiały archiwalne przechowywane w następujących archiwach: Państwowe Archiwum Republiki Białoruś, Narodowe Archiwum Republiki Białoruś, Centralne Archiwum Państwowe — Muzeum Literatury i Sztuki w Mińsku i w oddziałach rękopisów bibliotek: Akademii Nauk Republiki Białoruś, Państwowej w Mińsku i Akademii Nauk Litwy w Wilnie. Archiwalia dostarczyły danych o procesie przeobraŜeń ustrojowych; w istotnej mierze go upodmiotawiając. Pozwoliło to na dokonanie nowych ocen i przewartościowań. Wskazać naleŜy, Ŝe wiele cennych archiwaliów nie moŜe być wykorzystanych ze względu na zły stan zachowania. Nader ubogo przedstawia się odbicie problemu w literaturze przedmiotu. O stanie badań w Polsce zaświadczają następujące prace: „Krótki zarys zagadnienia białoruskiego”, Warszawa 1928; W. Spława-Neyman, „Białoruś Sowiecka”, Warszawa 1930; M. Kosman, „Historia Białorusi”, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1979. Prace te jedynie sygnalizują niektóre zagadnienia polityki kulturalnej Białorusi i nie pretendują do ich charakterystyki. Na Białorusi zagadnienia przeobraŜeń kulturalnych rozpatrywano w kontekście polityki kulturalnej państwa radzieckiego oraz polityki partii komunistycznej. W tym względzie na uwagę zasługują zwłaszcza opracowania: P. 8 Siliwanczika, „Diejatielnost´ Kommunisticzeskoj Partii Biełorussii po osuszczestwleniju kulturnoj rewolucyi w riespublikie (1919-1937), Mińsk, 1961, U. Niafioda, „Biełaruski T eatr”, Mińsk 1959, „Istorija biełaruskogo kino”, Mińsk 1969, „Historyja biełaruskaj sawieckaj litaratury 1917-1940”, Mińsk 1981, „Historyja biełaruskaha mastactwa”, t. IV, Mińsk 1990. Prace te z punktu widzenia aktualnych potrzeb poznawczych stanowią nazbyt duŜe uproszczenie procesu tworzenia się kultury. Pomija się w nich trudności i uwarunkowania realizacji polityki kulturalnej, zaś mocno eksponuje się czynnik ideologiczny, a zwłaszcza rolę partii komunistycznej i państwa. Cenna jest w nich warstwa faktograficzna, jednak często pomija się istotne podmioty kulturalne, a zwłaszcza zasługi poszczególnych jednostek. Wiele informacji uzupełniających dostarczają 12-tomowa „Biełaruskaja Sawieckaja Encykłapiedyja”, Mińsk 1969-1975, 5-tomowa „Encykłapiedyja litaratury i mastactwa Biełarusi”, Mińsk 1984-1987, oraz wydane juŜ trzy tomy „Encykłapiedyi historyi Biełarusi”, Mińsk 1993-1996. Cenne źródła stanowią dokumenty publikowane: „Prakticzeskoje razrieszenije nacyonalnogo woprosa w BSSR”, Mińsk 1927, „Kommunisticzeskaja Partija Biełorussii w rezolucyjach i rieszenijach sjezdow i plenumow CK”, Mińsk 1973-1984, „Mastactwa Sawieckaj Biełarusi”, Mińsk 1976, „Kulturnoje stroitielstwo w SSSR 1917-1927”, Mińsk 1989, „Idieołogiczeskaja diejatielnost´ Kompartii Biełorussii”, Mińsk 1990 r., W. Knorin, „Izbrannyje stat´i i reczi”, Mińsk 1990. Istotną część wykorzystanej literatury stanowią opracowania, które ukazały się w białoruskich środowiskach emigracyjnych w Europie Zachodniej i w Ameryce. Prace te jednak zawierają liczne wątki subiektywizmu. Koncentruje się w nich uwagę na ukazaniu błędów i słabych stron procesu przemian polityczno-społecznych w Białorusi Radzieckiej. Za najbardziej przydatne naleŜy uznać: V. Seduro, „T he Byelorussian T heater and Drama”, Nowy Jork 1955, A. Adamovich, „Oposition to Sovietization in Belorussian Literature (1917-1957)”, Nowy Jork 1958, U. Hłybinny „Dola biełaruskaje kultury pad Sawietami”, Monachium 1958, I. Lubachko „Belorussia under Soviet Rule 19171957”, Lexington 1972, „Byelorussian Statehood”, [ed.] V. Kipel, Z. Kipel, New York 1988, oraz artykuły publikowane w „Biełaruskim Zborniku”, „Zapisach Biełaruskaha Instytutu Navuki i Mastactva”. Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono historyczną odrębność kulturową Białorusi i jej immanentne prawo do rozwoju. Na przestrzeni dziejów obraz kultury Białorusi kształtował się pod silnymi wpływami polskimi i rosyjskimi, co znacznie opóźniało proces odrodzenia narodowego Białorusinów. Bogaty folklor i język białoruski decydowały o swoistości procesów rozwoju kultury na początku XX w. W rozdziale drugim scharakteryzowano przeobraŜenia kulturalne na Białorusi po wybuchu I wojny światowej. Ujęto je w powiązaniu z sytuacją polityczną 9 okresu wojny i rewolucji. Dokonano analizy takich sfer kultury, jak oświata, działalność wydawnicza, literatura, teatr i kino, muzyka oraz sztuki plastyczne i architektura. Podkreślono, Ŝe stan ich był uzaleŜniony od stosunku władz okupacyjnych do białoruskiego ruchu narodowego i jego potrzeb politycznych i kulturalnych. Poszczególne władze okupacyjne: niemieckie, polskie, rosyjskie (bolszewickie) miały własny punkt widzenia na poczynania białoruskich działaczy kulturalnych. W rozdziale trzecim przedstawiono uwarunkowania przemian kulturalnych w latach 20. Wskazano na zmiany granic państwowych, kwestię kształtowania się struktur władzy, kwestie narodowościowe, załoŜenia polityki kulturalnej, powstawanie instytucji i form krzewienia kultury takich, jak placówki kulturalno-oświatowe, szkoły wyŜsze, muzea, teatry, domy kultury. ZałoŜenia polityki kulturalnej i moŜliwości jej rozwoju określały kształtowanie kultury w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. DuŜy nacisk kładziono na jej masowość, proletariacką treść i narodową formę. W rozdziale czwartym skoncentrowano się na ukazaniu obrazu kultury w okresie białorusizacji. W analizie uwzględniono oświatę i naukę, ruch wydawniczy, Ŝycie literackie, teatr i kino, muzykę, sztuki plastyczne i architekturę. Przedstawiono rolę Ludowego Komisariatu Oświaty i Instytutu Kultury Białoruskiej w kreowaniu poszczególnych działów kultury. Wskazano na znaczne postępy w polityce kulturalnej lat dwudziestych oraz trudności przejawiające się w brakach środków, lokali i kadr. Przez pojęcie „białorusizacja” rozumie się politykę polegającą na nadaniu kulturze białoruskiego charakteru narodowego głównie poprzez upowszechnianie języka białoruskiego. W literaturze spotyka się nierzadko pojęcie „białorutenizacja”. Bardziej słuszne i adekwatne wydaje się jednak tłumaczenie na język polski terminu „беларусізацыя” jako „białorusizacja”. W pracy przyjęto zasadę transkrypcji imion i nazwisk oraz białoruskich nazw własnych w ich wersji obowiązującej w omawianym okresie. Ze względu na powszechne w literaturze białoruskiej i rosyjskiej pomijanie imion, a takŜe nieuwzględnianie niektórych wybitnych postaci ze świata kultury w leksykonach i encyklopediach nie zawsze było moŜliwe ustalenie imion działaczy kulturalnych na Białorusi. Niniejsza ksiąŜka jest skróconą i poprawioną wersją pracy doktorskiej pt. „Przemiany kulturalne na Białorusi w I połowie XX wieku”, obronionej na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 1995 r. Pragnę podziękować promotorowi prof. Andrzejowi Chodubskiemu oraz recenzentom prof.prof. Jerzemu T omaszewskiemu, Waldemarowi Nowakowi i Andrzejowi Sobocińskiemu, a takŜe dr. Olegowi Łatyszonkowi i wszystkim przyjaciołom i kolegom z Polski i Białorusi, bez których pomocy moja ksiąŜka nie mogłaby powstać. 10 Rozdział 1 Specyfika kultury Białorusi w XIX i na początku XX wieku Na początku XX wieku Białoruś stanowiła część imperium rosyjskiego. We władaniu Rosji pozostawała od końca XVIII wieku w wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej. Administracyjnie wchodziła w skład Północno-Zachodniego Kraju, który dzielił się na gubernie: wileńską, grodzieńską, mińską, witebską, mohylewską i kowieńską. Nazwa Białoruś, którą przyjęli na początku XX wieku działacze białoruskiego ruchu narodowego dla określenia swego kraju, jest nazwą starą. Po raz pierwszy pojawiła się w źródłach w połowie XIII w. w formie „Biała Ruś”1. Na początku XX wieku nazwa Białoruś była na tyle upowszechniona, Ŝe zarówno badacze polscy, jak i rosyjscy odnosili ją do terytoriów rozciągających się w dorzeczu górnego Dniepru, Niemna i Dźwiny. Często łącznie dla oznaczenia tego terytorium dodawano drugą część „Litwa” w wyniku czego powstała nazwa „Litwa i Białoruś”, „Białoruś i Litwa”2. Kultura na Białorusi w XIX i na początku XX w. była w części kulturą polską, w części rosyjską. Brak białoruskiej inteligencji był wynikiem polonizacji białoruskiej szlachty, a w XIX i na początku XX w. silnej rusyfikacji ludności białoruskiej. Rodzima kultura juŜ w końcu XVII w. została sprowadzona do poziomu folkloru. Pod wpływem rozwoju oświaty zaczęła się odradzać w środowiskach spolonizowanej i zrusyfikowanej szlachty. Napotykała jednak na przeszkody natury politycznej. Pod koniec XVIII w. na ziemiach białoruskich istniały dwa róŜne systemy szkolne: 1) system szkół rosyjskich w guberni białoruskiej na Witebszczyźnie i Mohylewszczyźnie, 2) system szkół polskich Komisji Edukacji Narodowej i poszczególnych zakonów. W 1803 r. zróŜnicowany system oświatowy został uporządkowany. Do tego czasu istniało około 130 początkowych, 33 średnie i niepełne średnie szkoły, znaczna ilość religijnych szkół Ŝydowskich, około 40 szkół róŜnych zakonów. W sumie uczyło się około 4 tys. osób pochodzenia szlacheckiego, duchownego i mieszczańskiego 3. System szkół rosyjskich na Mohylewszczyźnie i Witebszczyźnie tworzyły 4klasowe szkoły w Mohylewie i w Witebsku i 2-klasowe w miastach powiato1 2 3 Імя твае Белая Русь, пад рэд. Г. Сагановіча, Мінск 1991; Г. Сагановіч, Да гісторыі назвы „Белая Русь”, „Старонкі гісторыі Белай Русі”, Мінск 1992, с. 63-73. П. Батюшков, Белоруссия и Литва, Санкт-Петербург 1890; L. Wasilewski, Litwa i Biaіoruњ, Krakуw 1917; S. Woіossowicz, Litwa i Biaіoruњ, Warszawa 1920. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. I, Мінск 1993, с. 206. 11 wych: Połocku, Mścisławiu, Czerykowie, WieliŜu, Newlu i Czausach. Poza tym istniały 2 szkoły o charakterze specjalistycznym: Korpus Kadecki w Szkłowie i Prawosławne Seminarium Duchowne w Mohylewie. Wśród szkół z wykładowym językiem polskim znajdowały się kolegia jezuickie w Połocku, Witebsku, Dźwińsku, Mohylewie, Mścisławiu, Orszy i niepełne w Czeczersku; bazyliańska szkoła w T ołoczynie, szkoły pijarów i dominikanów w Wołyńcu, Uszaczu i Witebsku. Poza tym istniały szkoły parafialne przy klasztorach i kościołach. W guberni mińskiej była 1 szkoła rosyjska w Rzeczycy i 8 polskich w Mińsku, Mozyrzu, Bobrujsku, Słucku, Pińsku, NieświeŜu, Chołopieniczach i Postawach. W Słucku istniała takŜe 1 szkoła kalwińska. W guberni litewskiej znajdowały się tylko szkoły polskie. 20 szkół było na utrzymaniu róŜnych zakonów: 4 bazyliańskie, 5 pijarskich, 3 dominikańskie, 3 bernardyńskie4. W Wilnie istniała od 1578 r. jezuicka Akademia. Językiem białoruskim posługiwano się tylko w szkołach bazyliańskich. W 1802 r. w Rosji utworzono Ministerstwo Oświaty. Kraj został podzielony na okręgi szkolne. Ziemie białoruskie weszły w skład okręgu wileńskiego. Na czele okręgu stał kurator. W wileńskim był nim Adam Czartoryski. Celem polityki oświatowej państwa było wychowanie młodzieŜy i szerzenie wiedzy. Szkoła miała odpowiadać potrzebom Ŝycia. Rolę administratora szkół średnich spełniał Uniwersytet Wileński, utworzony w 1803 r. Reforma szkolnictwa zmierzała do rozwoju szkolnictwa świeckiego; wprowadzała podział na szkoły elementarne, powiatowe i gimnazja. Jedyną szkołą wyŜszą był Uniwersytet w Wilnie. Posiadał on następujące wydziały: fizyczno-matematyczny, medyczny, nauk moralnych i politycznych, literatury i sztuk pięknych. Pierwszym rektorem był Józef Strojnowski. Zabiegał on o jak najwyŜszy poziom uczelni, sprowadzając zagranicznych uczonych. Uniwersytetowi podlegało 70 szkół powiatowych i gimnazjów, w tym 45 utrzymywanych przez duchowieństwo katolickie i kilka — przez bazylianów (unickie) 5. Poza systemem okręgu wileńskiego istniały szkoły jezuickie podlegające jezuickiej Akademii Połockiej, istniejącej w latach 1812-1820. Po rozwiązaniu zakonu jezuitów zlikwidowano takŜe szkoły jezuickie6. W 1831 r. w guberniach białoruskich było 18 gimnazjów i 33 szkoły powiatowe, w których uczyło się 7 175 uczniów. 4 5 6 12 У. Ігнатоўскі, Гісторыя Беларусі ў ХІХ і ў пачатку ХХ сталецьця, Менск 1926, с. 22. Ibidem, s. 32; Wykaz szkół i ich charakterystyka w: J. Bieliński, Uniwersytet Wileński, t. I, Kraków 1899-1900, s. 222-272; М. Доўнар-Запольскі, Гісторыя Беларусі, Мінск 1994, с. 258. М. Доўнар-Запольскі, Гісторыя Беларусі, Мінск 1994, с. 258. Cechą charakterystyczną szkolnictwa na ziemiach białoruskich na początku XIX wieku był język polski jako wykładowy. Utworzoną przez rektora J. Strojnowskiego Katedrę Języka Rosyjskiego w 1807 r. zamieniono na Katedrę Języka Polskiego. Język rosyjski był tylko jednym z przedmiotów. Wychowanie młodzieŜy odbywało się w duchu narodowym polskim. Ksiądz Franciszek Dmochowski pisał do Hugona Kołłątaja, jednego z organizatorów oświaty w Wileńskim Okręgu Szkolnym, iŜ pod panowaniem rosyjskim przed Polakami otwierają się cudowne perspektywy 7. Po powstaniu listopadowym rozwiązano w 1832 r. Uniwersytet Wileński, uczonych wysłano do róŜnych ośrodków naukowych w Rosji, m.in. do nowo utworzonego w 1834 r. uniwersytetu w Kijowie. Z wydziału medycznego utworzono Akademię Medyczno-Felczerską. Istniała od 1842 r. Zmiany dokonywały się zgodnie z intencją gubernatora Grodna Michała Murawjowa: „T rzeba zdecydowanie zniszczyć gniazda litewskiego wolnomyślicielstwa przez skasowanie Uniwersytetu Wileńskiego i rozformowanie go po róŜnych szkołach wewnątrz imperium. Wszystkie inne szkoły w Litwie i Białorusi trzeba stopniowo przerobić na szkoły rosyjskie. T rzeba odebrać przywileje duchowieństwu katolickiemu (...) i odsunąć od oświaty. Wszystkie katolickie zakony, klasztory i szkoły zamknąć”8. Zlikwidowano Wileński Okręg Szkolny, utworzono Białoruski i Kijowski, a gubernia mohylewska i witebska przeszły pod zarząd okręgu petersburskiego. Po zamknięciu 13 gimnazjów i 33 szkół powiatowych w 1834 r., na mocy ukazu cara Mikołaja I otwarto 2 gimnazja, 12 powiatowych szkół dla szlachty i 6 dla mieszczan. Nauczycieli Polaków zwolniono. W szkołach elementarnych zatrudniano duchownych bądź prawosławnych nauczycieli — Rosjan. W 1833 r. ustanowiono 50 stypendiów dla „błagonadioŜnych” wychowanków białoruskich gimnazjów na uniwersytetach w Moskwie i Petersburgu. Później ustanowiono po 5 stypendiów państwowych w kaŜdym z czterech rosyjskich uniwersytetów. W 1848 r. w Hory-Horkach utworzono pierwszą w Rosji Akademię Rolniczą (od 1842 r. istniała jako Instytut Rolniczy). W połowie XIX w. na Białorusi istniało 12 średnich, 45 niepełnych średnich, 45 państwowych i prywatnych Ŝeńskich gimnazjów i ponad 400 szkół elementarnych. Obejmowały one ogółem ok. 16,5 tys. uczniów (0,5% ludności) 9. Car Aleksander II przywrócił nauczanie w języku polskim. Zasadnicze zmiany w systemie oświaty nastąpiły po powstaniu styczniowym. Zdecydowana większość szkół znalazła się w gestii Ministerstwa Oświaty. 7 8 9 Ibidem, s. 262. У. Ігнатоўскі, Гісторыя..., с. 72. Энцыклапедыя гісторыі..., т. І, с. 206. 13 System szkolny określały „Przepisy T ymczasowe” z 1863 r. Szkoły elementarne przeszły pod nadzór duchowieństwa prawosławnego, urzędników i policji. Nauczano w nich języka rosyjskiego i cerkiewnosłowiańskiego, arytmetyki, dogmatów prawosławia i śpiewu cerkiewnego. W 1884 r. na bazie zamkniętych szkół elementarnych utworzono parafialne szkoły cerkiewne, podporządkowane duchowieństwu prawosławnemu. W 1899 r. było ich 5 814 10. W 1864 r. zamknięto Akademię Rolniczą. Ze względu na małą ilość kadry nauczycielskiej (prawosławnej) w latach 1864-1876 otwarto cztery seminaria nauczycielskie:w Mołodecznie, NieświeŜu, Świsłoczy i Połocku. W 1864 r. było 18 szkół średnich i 6 — męskich, 4 — Ŝeńskie gimnazja, 2 — progimnazja, Instytut Rolniczy w Hory-Horkach, Korpus Kadecki w Połocku i 4 seminaria duchowne11. Prawo wstępu na studia dawało tylko ukończenie męskich gimnazjów klasycznych. W 1872 r. powołano 3-letnie instytuty pedagogiczne w Wilnie: prawosławny i Ŝydowski dla kształcenia nauczycieli szkół średnich. Kolejne instytuty pedagogiczne powstały przed I wojną światową w Witebsku (1910 r.), Mohylewie (1913 r.) i Mińsku (1914 r.). Po 1905 r. przywrócono język polski jako przedmiot szkolny. Nauczano w nim w prywatnych gimnazjach. Szkoły cerkiewne (parafialne) zaczęto zastępować szkołami ludowymi. W 1910 r. stan szkolnictwa na Białorusi przedstawiał się następująco: gimnazjów męskich — 16, szkół realnych — 9, Ŝeńskich szkół średnich — 22, średnia szkoła techniczna — 1, instytutów nauczycielskich — 2, seminariów nauczycielskich — 6, kursów pedagogicznych (2-klasowych) — 7, szkół miejskich — 180, szkół początkowych — 4 701, szkół zawodowych — 14, szkół Ŝydowskich, rządowych, społecznych i prywatnych — 290. śydowski Instytut Nauczycielski — 1, prywatnych „zakładów naukowych” utrzymywanych przez osoby pochodzenia chrześcijańskiego — 120. Stan objęcia nauką dzieci w szkołach ludowych przedstawia poniŜsza tabela. Tabela 1. Liczba uczniów w elementarnych szkołach ludowych w 1911 r. G ubernie Liczba uczących się na 1000 ludności mohylewska 52 grodzieńska 44 witebska 38 mińska 38 wileńska 28 Źródło: L. Wasilewski, Litwa i Białoruś, Kraków b.r.w., s. 147. Interesujące są teŜ dane przedstawiające umiejętność czytania. 10 11 14 Гісторыя Беларускай ССР, т. ІІ, Мінск 1975, с. 198. Ibidem, s. 198. Tabela 2. Odsetek umiejących czytać w 1911 r. G ubernie wileńska grodzieńska witebska mińska mohylewska % 29,3 29,1 24,6 17,7 17,0 Źródło: L. Wasilewski, Litwa i Białoruś, Kraków b.r.w., s. 147. Do I wojny światowej, mimo zabiegów miejscowej inteligencji nie udało się utworzyć uniwersytetu. JuŜ w latach 60. XIX w. zabiegała o to szlachta witebska u cara Aleksandra II. Starania o otwarcie uniwersytetu w Połocku czynił teŜ minister oświaty Dymitr T ołstoj. Z postulatem utworzenia uniwersytetu występowały równieŜ rady miejskie Witebska i Mińska12. Udało się jedynie otworzyć Oddział Moskiewskiego Instytutu Archeologicznego w Witebsku w 1911 r. W pierwszym roku akademickim liczba słuchaczy sięgała 100. Nauka trwała 3 lata13. System oświaty w XIX i na początku XX w. był bardzo zróŜnicowany i daleki od zaspokojenia potrzeb oświatowych ludności. Ograniczony dostęp do szkolnictwa ułatwiał władzom carskim manipulowanie społeczeństwem. W szkołach nie znalazło się miejsca dla języka białoruskiego, chociaŜ od XIX w. wzrastała białoruska świadomość narodowa. Na początku XX w. powstały nielegalne szkółki białoruskie, a nauczyciele Białorusini zorganizowali się w Białoruski Związek Nauczycielski w 1907 r. Oświata językowo i narodowo była rosyjska bądź polska. Jej poziom i narodowy charakter promieniował teŜ na inne gałęzie kultury. 1 czerwca 1914 r. wydano ustawę o moŜliwości nauczania w szkołach w języku białoruskim 14. Rozwój nauki na Białorusi uzaleŜniony był od polityki państwa rosyjskiego oraz moŜliwości materialnych i kadrowych. Rozwinęły się przede wszystkim nauki humanistyczne: historia, etnografia, językoznawstwo, prawoznawstwo. W Uniwersytecie Wileńskim uczeni prowadzili prace badawcze w zakresie historii Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ignacy Daniłowicz, Józef Jaroszewicz, Michał Bobrowski, Ignacy śegota-Onacewicz, Joachim Lelewel). Zebrano i opracowano materiały dotyczące historii prawa krajowego. Rozwijały się teŜ nauki matematyczno-fizyczne (Jędrzej Śniadecki) i medyczne. 12 13 14 У. Пічэта, Пытаньне аб вышэйшай школе на Беларусі ў мінулым, „Працы Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту ў Менску”, 1928, н-р 19, с. 13-18. B. BreŜgo, Instytut Archeologiczny na Białorusi, „Ateneum Wileńskie”, 1929, z. 34, s. 641. М. Багдановіч, Збор твораў, т. ІІ, Мінск 1968, с. 372. 15 Rozwój historii etnografii i archeologii wiązał się z poznawaniem odrębności Białorusi. Utarło się pojęcie „szkoły białoruskiej” w nauce i literaturze polskiej, podobnie teŜ w rosyjskiej. W XIX w. rozwój nauki był zakłócony decyzjami administracyjnymi władz carskich o zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego i Akademii Rolniczej w HoryHorkach. Badanie Białorusi znalazło się w gestii władz i instytucji naukowych rosyjskich, m.in. Rosyjskiej Akademii Nauk. Wśród instytucji i towarzystw naukowych zajmujących się nauką moŜna wymienić: 1. Północno-Zachodni Oddział Rosyjskiego T owarzystwa Geograficznego — istniał w Wilnie w latach 1867-1875 i 1910-1914. Miał sekcje fizykomatematyczną, etnograficzną, archeologiczną i statystyczną. Współpracowali z nim Michał Dmitriew, Paweł Szejn, Jewdokim Romanow, miejscowi nauczyciele i uczniowie. W 1911 r. liczył ponad 300 członków. W ramach T owarzystwa Mikoła Czurkin zapisał białoruskie piosenki ludowe, Isak Sierbau badał gubernię mińską i mohylewską, Jewdokim Romanow przeprowadził ekspedycję po Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie i wydał „Materiały do etnografii guberni grodzieńskiej”. Oddział wydawał swoje „Zapiski”15. 2. Oddział Języka Rosyjskiego i Słowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk. 3. T owarzystwo Amatorów Przyrodoznawstwa, Antropologii i Etnografii. Powstało w 1864 r. przy Uniwersytecie Moskiewskim. 4. T owarzystwo Studiów nad Białoruskim Krajem. ZałoŜone z inicjatywy Jewdokima Romanowa w Mohylewie w 1902 r. W związku z powstaniem historyczno-krajoznawczych towarzystw w Witebsku i Mińsku, w 1913 r. zmieniło swoją nazwę na T owarzystwo Studiów nad Gubernią Mohylewską. Członkami byli m.in. Isak Sierbau i Alaksiej Sapunou. J. Romanow wydał w 1916 r. „Praźródła do historii mohylewskiego kraju”16. 5. T owarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie. Istniało w latach 1907-1939, wydawało do 1922 r. „Roczniki”, a później „Ateneum Wileńskie”. Zajmowało się badaniem historii, ekonomiki, etnografii i kultury Litwy i Białorusi17. 6. Wileńskie Muzeum StaroŜytności załoŜone przez Eustachego T yszkiewicza w 1855 r., istniejące z przerwami do I wojny światowej. Przy muzeum do 1865 r. działała Wileńska Komisja Archeologiczna. Poza E. T yszkiewiczem w jej skład wchodzili Adam Kirkor, Józef Ignacy Kraszewski, T adeusz Narbutt, Ludwik Kondratowicz. Wydawała „Zapiski”18. 15 16 17 18 16 Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі, т. IV, Мінск 1987, с. 225. Ibidem, t. V, s. 224. Ibidem, s. 224. Ibidem, t. I, Мінск 1984, s. 621. 7. Wileńska Komisja Archeologiczna — państwowa — istniała w latach 1864-1915. Udział w jej pracach brali m.in. Dymitr Dauhiała, Konstanty Śnitko. Wydała łącznie 49 tomów źródeł. 8. Witebska Komisja Archeologiczna — istniała od 1909 r. Posiadała archiwum historyczne, muzeum i bibliotekę, wydawała „Witebskie StaroŜytności”. 9. Cerkiewny Historyczno-Archeologiczny Komitet w Mińsku — istniał od 1908 r. 10. T owarzystwo Amatorów Przyrodoznawstwa, Etnografii i Archeologii działało w Mińsku od 1912 r. — liczyło ponad 80 członków. Naukowo-oświatową działalność prowadziły teŜ towarzystwa medyczne powstałe w II połowie XIX w. Rozwinęła się zwłaszcza chirurgia (Ł. Nahumowicz wydał w 1822 r. „Podręcznik chirurgii”), akuszerstwo i ginekologia, psychiatria i endokrynologia. Konrad Grum-Grzymajło pisał prace z dziedziny urologii. Dzięki istnieniu Instytutu i Akademii Rolniczej rozwinęły się teŜ nauki z zakresu rolnictwa i biologii. Istniały 3 stacje badawcze: Bieniakońska Stacja Rolnicza w guberni grodzieńskiej (od 1910 r.), Mińska Stacja Błotna (od 1913 r.) i Stacja Ziół Leczniczych pod Mohylewem. Największe osiągnięcia w zakresie nauk przyrodniczych stanowiły prace Józefa Paczoskiego „Flora Polesia i przyległych miejscowości”, Józefa śylińskiego „Bagnoznawstwo”, Stanisława Jundziłła „Botanika praktyczna”, „Zoologia”. W zakresie geografii opisano ziemie białoruskie (Paweł Bobrowski, Eustachy T yszkiewicz, Michał Kojałowicz, Adam Kirkor). Rozwinęło się naukowe zainteresowanie folklorem, kulturą i językiem białoruskim. Niemałe zasługi w tej dziedzinie wnieśli Zorian Dołęga-Chodakowski, Aleksander Rypiński, Oskar Kolberg, Michał Federowski, Władysław Dybowski, Konstanty Kałajdowicz, Mikoła Janczuk, Paweł Szpilewski, Mitrafan DounarZapolski19. Fundamentalne prace wydali Jewfimij Karski „Biełorussy” (3 tomy) oraz Iwan Nosowicz „Słowar´ biełoruskogo narieczija” (1870) 20. Na początku XX w. powstały prace historyków Matwieja Lubawskiego, Uładzimira Piczety, Mitrafana Dounar-Zapolskiego. Systematycznemu rozwojowi nauki przeszkadzał brak trwałych placówek naukowo-badawczych, a przede wszystkim uczelni wyŜszych. W XIX w. powstała nowa literatura białoruska. Rodziła się ona pod wpływem romantyzmu. W niej znalazło odbicie Ŝycie narodu. Literatura starobiałoruska poszła w zapomnienie. Podstawę nowej stanowiła twórczość anonimowych autorów, m.in. „T aras na Parnasie”, „Hutarka Daniły sa Ściapanam” („Rozmowa Daniła ze Stefanem”). Do twórców literatury białoruskiej naleŜeli: 19 20 M. Olechnowicz, Polscy badacze folkloru i języka białoruskiego w XIX w., Łódź 1986. М. Доўнар-Запольскі, Гісторыя... с. 366-373; M. Kosman, Historia Białorusi, Wrocław 1979, s. 253-256; Нарысы гісторыі Беларусі, т. І, Мінск 1994, с. 297300; А. Цьвікевіч, „Западноруссизм”, Менск 1993, с. 295-341. 17 Wikientij Rowiński, Pauluk Bahrym, Jan Czeczot, Franciszek Sawicz, Aleksander Rypiński, Adela z Ustroni, Hieronim Marcinkiewicz, Artemiusz Weryha-Darewski, Władysław Syrokomla, Wincenty Korotyński, Jan Barszczewski. Źródłem ich inspiracji był folklor i język białoruski. Wywodzili się oni najczęściej ze spolonizowanej białoruskiej szlachty, która obcowała z ludem i posługiwała się jego językiem. W II połowie XIX w. znaczny wkład swoją twórczością do białoruskiej literatury wnieśli: Wilhelm Protasewicz, Ignacy Miganowicz, Julian Laskowski, Zofia Mańkowska, Wojnisław Sawicz-Zabłocki, Joachim T omaszewicz, Feliks T opczewski, Olgierd Obuchowicz, Maria Kosicz, Aleksander Jelski, Karuś Kahaniec, Lawon Witan-Dubiejkauski, Zygmunt Nagrodzki. Do rangi klasyków białoruskiej literatury XIX w. urośli Adam Hurynowicz, Franciszak Bahuszewicz, Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, Janka Łuczyna (Jan Niesłuchouski) i Ciotka (Alojza Paszkiewicz). Najbardziej rozwinęła się poezja, która odzwierciedlała nastroje społeczne na Białorusi. W I połowie XIX w. w literaturze dominował sentymentalizm, który w II połowie tego wieku stopniowo przerodził się w realizm. T ematyka utworów odzwierciedlała stosunki panujące na wsi. Ze względu na nieprzychylny stosunek władz carskich do literatury białoruskiej wydawanej w alfabecie łacińskim wiele utworów pozostawało w rękopisach. Niektóre wydano w Petersburgu, Krakowie bądź Poznaniu. Poza utworami poetyckimi pojawiła się proza Franciszka Bahuszewicza, Karusia Kahanca oraz utwory dramatyczne Wincentego Dunin-Marcinkiewicza. Autorzy ci opisywali Ŝycie białoruskiej wsi i stosunki między białoruskim ludem a polskim panem. Pojawiły się teŜ przekłady literatury polskiej i rosyjskiej na język białoruski, m.in. „Pana T adeusza” Adama Mickiewicza, którego fragmenty przetłumaczyli W. Dunin-Marcinkiewicz i A. Jelski. T łumaczono utwory M. Niekrasowa, Aleksandra Puszkina, Iwana Kryłowa. Zaczęła rozwijać się krytyka literacka, m.in. pióra Władysława Syrokomli. XX wiek przyniósł znaczny postęp w literaturze białoruskiej21. Jak pisał krytyk białoruski Maksim Bahdanowicz w 1915 r.: „W ciągu ośmiu-dziewięciu lat swego prawdziwego istnienia nasza poezja przeszła wszystkie drogi, a w części i ścieŜki, które poezja europejska wydeptywała przez ponad 100 lat... Sentymentalizm, romantyzm, realizm i naturalizm wreszcie, modernizm — 21 18 O literaturze białoruskiej i twórczości poszczególnych pisarzy: B. śyranik, Zarys literatury białoruskiej, Warszawa 1921; M. Rudzińska-Froelichowa, Uwagi nad literaturą białoruską, Warszawa 1936; R. Wegnerowicz, Młoda Białoruś, „Świat Słowiański”, 1912, t. I; А. Лойка, Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд, т. І-ІІ, Мінск 1988; Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя, Мінск 1988; М. Гарэцкі, Гісторыя беларускай літаратуры, Мінск 1992. wszystko to nieraz nawet w róŜnych kierunkach odzwierciedliła nasza poezja, wprawdzie najczęściej pobieŜnie, ale mimo wszystko odbiła”22. Rozwojowi literatury sprzyjała moŜliwość publikacji w białoruskiej prasie. Od 1906 r. wychodziła w Wilnie gazeta „Nasza Niwa”, która zamieszczała oraz wydawała utwory literackie. Przyjęła się nawet nazwa tego okresu w kulturze Białorusi jako „okres naszoniwski”. Pojawili się nowi poeci i prozaicy: Janka Kupała (Iwan Łucewicz), Jakub Kołas (Konstanty Mickiewicz), Maksim Bahdanowicz, Jadwihin Sz. (Anton Lawicki), Aleś Harun (Alaksandr Pruszyński), Źmitrok Biadula (Samuił Płaunik), Maksim Harecki, Haljasz Leuczyk (Ilja Laukowicz), Kandrat Lejka, Andrej Ziaziula (Alaksandr Astramowicz), Janka śurba (Iwan Iwaszyn), Albert Paułowicz, Ciszka Hartny (Źmicier śyłunowicz), Włast (Wacłau Łastouski), Kazimir Swajak (Konstanty Stepowicz), Jazep Farbotka. Rozwinęła się twórczość dramatyczna Franciszka Alachnowicza i Uładysława Hałubka oraz krytyczno-literacka Antona Nawiny (Antona Łuckiewicza) i Siarhieja Pałujana (Jesianowicza) 23. Uwagę zwraca posługiwanie się pseudonimami literackimi. Poza „Naszą Niwą” w latach 1906-1914 istniało w Petersburgu wydawnictwo „Zahlanie sonca i u nasza akonca”, które wydało 35 tytułów ksiąŜek białoruskich 24. Przed pierwszą wojną światową literatura białoruska pozostawała w cieniu literatury polskiej i rosyjskiej, ale samo jej istnienie pozwoliło na odrodzenie kultury białoruskiej na początku XX w. W latach 80. XIX w. Maria Konopnicka po pobycie na Białorusi pisała: „T o co narodzi się kiedyś wśród ludu — to nie będzie Polska i Litwa, ale Białoruś”25. WaŜnym elementem Ŝycia kulturalnego w XIX w. był teatr. W 1845 r. utworzono dyrekcję teatralną, która sprawowała nadzór nad repertuarem teatrów. W Mińsku, Pińsku, Połocku, Bobrujsku, Lidzie, Słucku występowały zespoły teatralne z Moskwy i Petersburga, teatry ukraińskie Michała Staryckiego i Marka Kropiwnickiego oraz teatry polskie. W II połowie XIX w. prawie wszystkie większe miasta miały budynki teatrów. Od 1845 r. istniał teatr w Witebsku, od 1888 r. — w Mohylewie, od 1890 r. — teatr miejski w Mińsku. Występy teatrów z Petersburga, Moskwy, Warszawy przyczyniły się do powstawania teatrów amatorskich na Białorusi. W 1899 r. w Witebsku trupa Dzianisowa próbowała utworzyć teatr. W latach 1896-1906 w Mińsku istniało 22 23 24 25 А. Лойка, op. cit., t. II, s. 49. Д. Жылуновіч, Беларуская літаратура, „Курс белoрусоведения”, Москва 19181920, с. 286-287. J. Turonek, Działalność białoruskiego wydawnictwa „Zahlanie sonca i u nasza akonca” w Petersburgu (1906-1914), „Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria”, 1992, t. XIII, s. 64-66. А. Лойка, op. cit., t. II, s. 44. 19 T owarzystwo Sztuk Pięknych, a od 1906 r. w Witebsku kółko muzycznodramatyczne. W. Dunin-Marcinkiewicz stworzył teatr amatorski w swoim majątku Lucynka, który przedstawiał jego sztuki. W 1852 r. teatr w Mińsku wystawił pierwszą białoruska operę „Sielanka” do słów W. DuninMarcinkiewicza i z muzyką Stanisława Moniuszki. Następne przedstawienia odbyły się w Mińsku w 1853 i 1855 r. oraz w Hłusku w 1852 r. Był to ewenement na białoruskich scenach, gdyŜ do 1904 r. istniał zakaz przedstawień teatralnych w językach innych niŜ rosyjski. Dlatego teŜ w otwartym w Mińsku teatrze miejskim wystawiane były sztuki Lwa T ołstoja, Mikołaja Gogola, Antoniego Czechowa, Aleksandra Błoka. W 1907 r. Ihnat Bujnicki zorganizował teatr amatorski, który od 1910 r. stał się teatrem zawodowym pod nazwą „Pierwsza białoruska trupa Ihnata Bujnickiego”. Przedstawiał on sztuki białoruskich dramaturgów K. Kahanca, A. Paułowicza, oraz A. Czechowa, E. Orzeszkowej. Występował takŜe w Petersburgu, Wilnie i Warszawie. W repertuarze znajdowały się tańce i śpiewy białoruskie. W teatrze I. Bujnickiego pracował kompozytor Ludomir Rogowski. W 1913 r. takŜe Florian śdanowicz zorganizował w Mińsku białoruskie kółko artystyczne, które w 1913 r. w Radoszkowiczach wystawiło „Paulinkę” J. Kupały. W końcu XIX w. zaczął się rozwój kina. Na początku XX w. w miastach na Białorusi istniało 56 prywatnych kinoteatrów. Mieściły się one w nieprzystosowanych do tego budynkach. W 1911 r. w Mohylewie otwarto profesjonalne kino na 800 miejsc. Pokazywano filmy produkcji rosyjskiej i zagranicznej: widokowe, przygodowe, kryminalne i kronikę filmową. W latach 1907-1910 powstały rodzime filmy „PoŜar w Mińsku na ulicy Policyjnej”, „Polskie święto kościelne na Kalwarii w Mińsku”26. Rozwój muzyki na Białorusi w XIX i na początku XX w. wiązał się z istnieniem szkół muzycznych, wpływami muzyki światowej i moŜliwościami koncertowymi. W większych miastach istniały róŜnego rodzaju szkoły nauki muzyki. W 1840 r. w Mińsku istniała miejska szkoła muzyczna Wincentego Stefanowicza, która przygotowywała muzyków do pracy w orkiestrze. Uczyli się w niej chłopcy. Nauczali w tej szkole Kamila Marcinkiewicz, W. Przybora, F. Pawłowski, A. Linkiewicz. DuŜą rolę odgrywały teŜ pensjonaty dla kobiet, w których nauczano gry na fortepianie i śpiewu. Znane były pensjonaty M. Montegradi, Sznajdera w Mińsku, Maciejewskiego w Pińsku, A. Pietraszeni w Homlu, Janowskiej w Witebsku i Połocku. W II połowie XIX w. popularne było Wokalne Studio Murańskiej w Mińsku. Powstały szkoły muzyczne: w 1894 r. Mińska Muzyczna Szkoła Szachinej, w 1896 r. — Mohylewska Szkoła Pieczkowskiej. W latach 1871-1897 istniała w Mińsku Szkoła Organistów. 26 20 Беларуская Савецкая Энцыклапедыя, т. ХІІ, Мінск 1975, с. 645. W 1903 r. powstała Mińska Szkoła Muzyczna. Wysokim poziomem wyróŜniało się Konserwatorium Natana Rubinsztajna w Mińsku, otwarte w 1907 r. Nauczano w nim gry na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli, instrumentach dętych oraz śpiewu. W 1909 r. N. Rubinsztajn zorganizował orkiestrę symfoniczną. Prywatnych lekcji muzyki udzielali: H. Mazolew, B. Witberg, A. Butkiewicz, I. Dobrzewicz, J. Olszewski, Kronberg, J. Marcuse27. T ak liczne środowisko muzyków było zorganizowane w towarzystwa: Muzyczno-Literackie T owarzystwo w Mińsku (powstałe w 1880 r. z inicjatywy dyrygenta A. Sokołowa), Muzyczno-Dramatyczne (od 1893 r.) i kółko muzyczne (od 1896 r.). W 1912 r. powstało T owarzystwo Przyjaciół Muzyki. Działali w nim W. Szołkow, N. Rubinsztajn, A. Bach, I. Patułow. Kultura muzyczna stała na wysokim poziomie. W programach koncertowych nawiązywano do repertuaru światowego. W nieznacznym stopniu wykorzystywano miejscowy folklor muzyczny. Kompozytor Mieczysław Karłowicz wykorzystał go w swoich utworach symfonicznych, m.in. w „Rapsodii litewskiej”. Kompozytor połowy XIX w. Antoni Abramowicz takŜe wykorzystywał białoruską muzykę ludową w swoich utworach. Mikoła Czurkin w 1911 r. opublikował harmonizację na fortepian białoruskich piosenek ludowych. Ludomir Rogowski, Anton Hryniewicz i Uładzimier T erauski opracowali białoruskie piosenki dla chórów mieszanych i dziecięcych. Michał Ancau opublikował swoje utwory na chór, które były wykorzystywane w Mińsku, Wilnie, Witebsku28. Sztuki plastyczne w XIX w. rozwijały się pod wpływem Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Wileńskiego. Nauczali tam Franciszek Smuglewicz i Jan Rustem. Na sztukę silnie oddziaływał romantyzm, klasycyzm i sentymentalizm widoczny w dziełach portretowych i pejzaŜowych. Po likwidacji uniwersytetu ośrodkiem kształcenia artystów plastyków stał się Petersburg. Rozwijało się tam malarstwo portretowe Józefa Oleszkiewicza, Jana Damela, Walentego Wańkowicza. Wśród pejzaŜystów największą sławę zyskali Napoleon Orda i Wincenty Dmochowski. Martwą naturę malował Iwan Chrucki. W malarstwie XIX i początku XX w. aktywność przejawiali takŜe Nikodem Siliwonowicz, bracia Apolinary, Hilary i Hipolit Gorawscy, Bolesław Rusiecki. Klasycyzm i realizm — to główne kierunki w malarstwie owego czasu. Pod koniec XIX w. z inicjatywy miejscowych plastyków zaczęły powstawać prywatne szkoły malarskie J. Kacenbogiena i Jankiela Kruhiera w Mińsku, F. Parchomienki w Mohylewie, Judala Pena w Witebsku. Zaczęto teŜ organizować pierwsze wystawy. Odbyły się one w latach 1891, 1902, 1904, 1907, 1908, 27 28 Энцыклапедыя літаратуры..., т. IІІ, с. 694. Гісторыя Беларускай ССР, т. ІІ, Мінск 1972, с. 578. 21 1911. DuŜą aktywność w tym zakresie przejawiało Mińskie T owarzystwo Miłośników Sztuk Pięknych powstałe w 1898 r. Na początku XX w. na Bialorusi tworzyli tacy malarze, jak Jazep Drazdowicz, Witold Białynicki-Birula, Ferdynand Ruszczyc, Judal Pen, Stanisław śukowski, Henryk Weyssenhoff, Kajetan Stabrowski, Stanisław Bogusz-Siestrzencewicz, Antoni Kamieński, Jankiel Kruhier i Leu Alpiarowicz. W dziedzinie grafiki Jazep Drazdowicz stworzył cykl prac „StaroŜytne budownictwo na Białorusi”. W stylu późnego klasycyzmu rzeźbili w XIX w. Kazimierz Jelski, Aleksander Skirmunt i Alfred Romer. W rzeźbach końca XIX i początku XX w. J. T yszyńskiego, J. Boguszewskiego, O. Krasnopolskiego dominował styl modernistyczny. Architekturę XIX i początku XX w. charakteryzowała eklektyka stylów i epok. W budownictwie cerkiewnym dominował styl rosyjsko-bizantyjski z charakterystycznymi kopułami. Białoruś na początku XX w. zachowała swoją odrębność językową (głównie w warstwie chłopskiej) i etniczną. Rozwój białoruskiej świadomości narodowej był zdominowany procesami polonizacyjnymi i rusyfikacyjnymi; widoczne to było zwłaszcza w kręgach elity kulturalnej. Mimo to specyfika Białorusi znajdowała często odzwierciedlenie w dziełach muzycznych, plastycznych, teatralnych, literackich i naukowych, nadając im białoruską treść. Białoruski charakter narodowy przejawiała zwłaszcza literatura. Utwory w języku białoruskim świadczyły o jego Ŝywotności, co miało niemały wpływ na białoruskie odrodzenie narodowe. 22 Rozdział 2 PrzeobraŜenia kulturalne na Białorusi po wybuchu I wojny światowej 2.1. Uwarunkowania społeczno-polityczne Okres I wojny światowej na ziemiach białoruskich wiązał się z kilkakrotnymi podziałami terytorialnymi. Na ziemiach tych I wojna światowa zakończyła się wraz z podpisaniem pokoju w Rydze 17 marca 1921 r. Zmienne losy Białorusi w czasie wojny wyznaczały takŜe politykę kulturalną, mimo Ŝe zajmowała ona w tym czasie marginalne miejsce. 31 lipca (18 wg starego stylu) 1914 r. ustanowiono w guberniach białoruskich reŜim wojskowo-policyjny. Zabroniono manifestacji, zebrań, sprzedaŜy gazet i ksiąŜek bez zgody władz wojskowych. Car Mikołaj II wydał ukaz o powszechnej mobilizacji i ogłosił stan wojenny 29. 1 sierpnia 1914 r. cesarz Wilhelm II wypowiedział Rosji wojnę. Mobilizacją objęto 633,6 tys. męŜczyzn z guberni mohylewskiej, witebskiej i mińskiej30. Siły wojskowe Rosji zgrupowane były na Białorusi wokół Kwatery Głównej Naczelnego Wodza (Stawki) w Baranowiczach. W Mińsku znajdowała się siedziba sztabu Frontu Zachodniego składającego się z II, III i X Armii. Wiosną 1915 r. rozpoczęła się ofensywa niemiecka na froncie wschodnim. Odwrót wojsk rosyjskich na wschód doprowadził do przeniesienia siedziby Stawki do Mohylewa. Z polecenia władz carskich ewakuowała się teŜ ludność cywilna. Liczbę uchodźców z terenów białoruskich w głąb Rosji ocenia się na około 2 mln 31. Białoruski Komitet Narodowy liczbę uchodźców („bieŜańców”) szacował na ponad 2 mln 32. Natomiast według Komitetu W. Ks. T atiany (komitet pomocy ofiarom wojny, którego kuratorem była T atiana, córka cara Mikołaja II), ewakuowało się 1 726 000 osób33. 29 30 31 32 33 З. Шыбека, Гісторыя Бел арусі ў ХІХ-ХХ стагоддзях, „ Голас Р адзімы”, н-р 41, 13.10.1994 г., с. 5; Нарысы гісторыі Бел арусі, т. І, Мінск 1994, с. 445. А. Мікалаевіч, Бежанцы, „ Беларуская мінуўшчына”, 1994, н-р 3, с. 60. З. Шыбека, op. cit, s. 5. А. Мiкалаевіч, op. cit, s. 61. Ibidem, s. 61. 23 Ewakuacji poddawała się głównie ludność wyznania prawosławnego, zachęcana przez duchowieństwo. Odmienną postawę prezentowało duchowieństwo katolickie. Najwięcej uchodźców z Białorusi zatrzymało się w guberni tambowskiej (ok. 100 tys.), w samarskiej (około 70 tys.) i saratowskiej oraz na wschodniej Białorusi. Ogólną liczbę uchodźców z terytoriów imperium rosyjskiego objętych okupacją niemiecką Jewstigij Kanczer określił na 3,5 mln osób. Udział poszczególnych narodowości w tym exodusie przedstawiał się następująco: Białorusini i Rosjanie — 2 026 000, Polacy — 513 432, Łotysze — 285 814, śydzi — 199 895, Litwini — 85 552, Ormianie — 120 167, inni — 269 582 34. Do początku 1916 r. w guberni mińskiej osiedliło się ponad 157 tys. uchodźców, w witebskiej — 80 tys. Przez gubernię mohylewską przewinęło się do tego czasu około 1 mln uchodźców35. Latem 1915 r. front rosyjsko-niemiecki ustabilizował się na linii Dźwińsk — Postawy — Baranowicze — Pińsk i utrzymał się do 18 lutego 1918 r. Podział Białorusi w wyniku działań wojennych na dwie strefy, niemiecką i rosyjską, wiązał się z dwoma podobnymi systemami administracji wojennej. Po jednej i po drugiej stronie frontu obowiązywał zakaz zgromadzeń, strajków, wieców. Mogły istnieć tylko komitety pomocy ofiarom wojny — one teŜ stały się pierwszymi organizacjami narodowymi i centrami Ŝycia kulturalnego. W czasie odwrotu kozacy często palili całe wsie, aby nadchodzącym wojskom niemieckim zostawić „spaloną ziemię”: „moŜna było zobaczyć ogień i dym, który wielkimi kłębami szedł do góry: paliły się róŜne zabudowania, mosty na kolei, stacje, wsie. T o wszystko było podpalone przez wojska rosyjskie, które nic nie chciały zostawić swoim wrogom”36. W ten sposób zmieniła się nie tylko struktura demograficzna ludności, lecz takŜe sieć osadnictwa. Obraz kraju został opisany we wspomnieniach T adeusza Kossaka: „T rudno mieć pojęcie o nędzy i zniszczeniu, jakie wojna w kraju tym biednym z natury zrobiła ... Dość powiedzieć, Ŝe mając później polecenie, by jechać ze szwadronem na wywiad przez takie a takie wsie, nie znajdowałem niektórych zupełnie; zaledwie po zgliszczach sterczących spod śniegu moŜna było domyślić się, Ŝe kiedyś była tu wieś”37. Spustoszeniu ludnościowemu i gospodarczemu Zachodniej Białorusi odpowiadało przeludnienie Białorusi Wschodniej. Część uchodźców osiedliło się w guberniach białoruskich: mińskiej, witebskiej i mohylewskiej. Status uchodźców określała „Ustawa o zabezpieczeniu potrzeb uchodźców”. Podlegali oni 34 Е. Канчер, Бел орусский в опрос, Петроград 1919, с. 112. 35 Нарысы гісторыі..., т. І, с. 443. 36 Ю. Багдановіч, На жыццёв ым шл яху, Мінск 1992, с. 9. 37 T. Kossak, W spomnienia wojenne ( 1918-1920), Kraków 1925, s. 39. 24 specjalnej Radzie do spraw Uchodźców pod kierownictwem ministra spraw wewnętrznych Rosji. Utrzymywani byli z budŜetu państwa. KaŜda rodzina otrzymywała po 30 rubli miesięcznie38. Do 1916 r. utworzono 1 300 instytucji i towarzystw do spraw pomocy uchodźcom. Organizowano punkty Ŝywieniowe i szkoły na koszt państwa. Miejscowa ludność przyjmowała uchodźców przyjaźnie: „Przyjęli nas bardzo dobrze, wykąpali w wannie, wydali nową bieliznę..., połoŜyli spać na osobnym łóŜku z czystą i ciepłą kołdrą — nic nie przypominało frontu”39. Wraz z ludnością ewakuowano takŜe zakłady pracy, pracujące w czasie wojny, głównie na potrzeby frontu. W związku z dezorganizacją transportu kolejowego znaczna część fabryk pozostała na Białorusi, np. z Brześcia w głąb Rosji przeniesiono tylko sześć przedsiębiorstw przemysłowych, a z Grodna — trzy 40. Zarówno na ziemiach białoruskich okupowanych przez Niemców, jak i pozostających w Rosji gospodarkę przestawiono na potrzeby wojny. Dla potrzeb ludności cywilnej na terenach nieokupowanych przez Niemców przeznaczone było tylko 15-16% przedwojennej produkcji. Zamówienia wojenne realizowały zakłady tekstylne, krawieckie, obuwnicze, piekarnie, zakłady przemysłu metalowego. Miasta były przepełnione wojskiem i ludnością cywilną, wśród której zjawiskami codziennymi były bezrobocie i spekulacja. DuŜy popyt na produkty sprzyjał droŜyźnie. Brak opału spowodował, Ŝe zimą 1916/17 r. w Mohylewie nie ogrzewano 80-90% mieszkań 41. Wieś nie była w stanie zabezpieczyć potrzeb miasta. W latach 1914-1917 areał uprawianej ziemi w dobrach prywatnych zmniejszył się o 72,3%. W tym czasie o 11,4% zmniejszyła się ilość bydła i trzody chlewnej. O 1/3 zmalały zbiory Ŝyta i pszenicy 42. Sprawozdania urzędowe informowały o tragicznej sytuacji rolnictwa, które „znajduje się w krytycznym połoŜeniu. W związku z brakiem rąk do pracy i inwentarza powierzchnia zasiewów ustawicznie się zmniejsza. Nieustanne powoływanie chłopów do wojska (...) doprowadziło do niemal całkowitego wyludnienia wsi”43. T ragiczna sytuacja po obu stronach frontu przynajmniej w pierwszym okresie nie sprzyjała rozwojowi kultury. Miński Instytut Pedagogiczny na początku wojny ewakuował się do Jarosławia. Miasta w strefie nieokupowanej oferowały tanią kulturę na niskim poziomie w postaci koncertów, na których śpiewano romanse rosyjskie. Rozwinęła się kinematografia nastawiona głównie na potrzeby wojska, które było dominującą 38 А. Мікалаевіч, op. cit, s. 61. 39 Ibidem, s. 61. 40 M. Kosman, Historia Białorusi, Wrocław 1979, s. 279. 41 Ibidem, s. 281. 42 Нарысы гісторыі..., т. І. 43 M. Kosman, op. cit., s. 281. 25 grupą społeczno-zawodową w guberniach mińskiej, mohylewskiej i witebskiej. Liczba mieszkańców Mińska (siedziby sztabu Frontu Zachodniego) w ciągu pierwszego roku wojny wzrosła ze 100 tys. do 250 tys. Na ziemiach okupowanych przez Niemców utworzono wojskowy obszar administracyjny Ober Ost, którym zarządzał szef sztabu generalnego generał Erich Ludendorff pod ogólnym kierownictwem dowódcy frontu wschodniego felmarszałka Paula von Hindenburga. Ober Ost obejmował 109 tys km 2 i dzielił się na trzy jednostki: Litwę, Kurlandię i okręg białostocko-grodzieński. Ziemie etnicznie białoruskie stanowiły w nim 17 tys. km 2 44. Wschodnia granica Ober Ostu wyznaczała granicę niemieckich roszczeń terytorialnych wobec Rosji, a przebiegała ona w okolicy Święcian, Lidy, Zelwy i Brześcia. Pozostałą część okupowanych ziem, ok. 33 tys. km 2, stanowiła wojskowa strefa operacyjna połoŜona między granicą Ober Ostu a linią niemiecko-rosyjskich okopów. W strefie tej znajdowały się następujące miejscowości: Oszmiany, Baranowicze, PruŜany, Pińsk. T ereny te miały być kartą przetargową w rozmowach z Rosją. Niemcy nie rozumieli specyfiki Białorusi. W swoich wspomnieniach Juliana Moenke pisała: „Niemcy na początku w ogóle nie orientowali się w sprawach narodowościowych naszego kraju. Znali Rosjan, Polaków, śydów, częściowo Litwinów, ale Białorusini byli dla nich czymś nowym. IleŜ memoriałów z wyjaśnieniami historycznymi trzeba było opracować, aby uzasadnić Ŝyczenia i potrzeby Białorusinów”45. Do końca 1916 r. Niemcy traktowali Białoruś jako część Rosji46. Dostrzegali jednak zróŜnicowanie językowe. Pozostała bowiem ludność wiejska, w większości wyznania katolickiego, posługiwała się na co dzień językiem białoruskim. Władze Ober Ostu stanęły przed problemem działania na obszarze wielonarodowościowym i wielojęzycznym z dominującą kulturą polską. W strefie okupacyjnej Niemcy wprowadzili system dostaw obowiązkowych, podatków i mandatów. Mieszkańcy zobowiązani byli oddawać owies, skóry, wełnę, masło, nici, szczecinę, papier, metal, kości, szmaty itp.47 Podatek pobierany był od szpitali, rzeźni, bazarów, widowisk. Wszyscy w wieku od 15 do 60 lat musieli takŜe płacić podatek indywidualnie. Wobec ludności stosowano rekwizycje na masową skalę — podobnie jak w rosyjskiej strefie przyfrontowej. Aby rozwiązać kwestię językową niemieckie władze okupacyjne przyjęły zasadę równorzędnego traktowania wszystkich narodowości. 28 lipca 1915 r. Paul von Hindenburg wydał zakaz wszelkiej działalności politycznej. Jedyną legalną organizacją mogły być komitety pomocy ofiarom wojny. Do połowy 1917 r. spełniały one takŜe funkcje socjalne i kulturalne. 22 grudnia 1915 r. Hindenburg wydał wytyczne dotyczące organizacji szkolnictwa, a 16 stycznia 1916 r. 44 J. Turonek, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa—Wrocław 1989, s. 19. 45 К. Вітан, Бел аруская дзейнасьць пад першай ням ецкай акупацыяй, „ Запісы Белару- скага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1974, н-р 12, с. 60. 46 Turonek, op. cit., s. 19. 47 Гісторыя Бел арускай ССР, т. 2, Мінск 1972, с. 602. 26 przepisy wykonawcze. Wprowadzały one zakaz nauczania w języku rosyjskim oraz obowiązek nauczania języka niemieckiego. Językiem nauczania miał być język ojczysty. Wydawano dwujęzyczne paszporty. Zezwolono na wydawanie prasy i prowadzenie działalności kulturalnej. Potencjał białoruski na terenach okupowanych przez Niemców był znikomy. Było to wynikiem masowego uchodźstwa i mobilizacji. Najwięcej białoruskich działaczy pozostało w Wilnie, a wśród nich Anton i Iwan Łuckiewiczowie, Jazep Saławiej, Franciszak Alachnowicz, Alojza Paszkiewicz-Ciotka, Wacłau Łastouski, Balasłau Paczobka, ks. Uładysłau T ałoczka, Wincenty ŚwiatopełkMirski, Juliana Moenke48. Skupili się oni wokół Białoruskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Wilnie utworzonego w marcu 1915 r. pod kierownictwem najpierw W. Iwanouskiego, a następnie A. Łuckiewicza. 19 grudnia 1915 r. członkowie organizacji polskich, litewskich, białoruskich i Ŝydowskich zawiązali Konfederację Wielkiego Księstwa Litewskiego. W wydanym w pięciu językach uniwersale wskazano, „by ziemie litewskie i białoruskie ongiś w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego wchodzące, a obecnie przez wojska niemieckie zajęte, stanowiły przy nowych warunkach historycznych nierozerwalną całość na zasadzie usamodzielnienia Litwy i Białorusi w postaci jednostki państwowej z zagwarantowaniem pełni praw wszystkim narodowościom, pomienione terytorium zamieszkującym”49. Konfederacja rozpadła się wiosną 1917 r., kiedy za zgodą Niemców utworzona została Litewska Rada Zaufania50. W Wilnie działały takŜe: białoruska biblioteka, księgarnia, T owarzystwo Spółdzielcze „Rajnica”, przytułek dla dzieci „Zołak”, Białoruskie T owarzystwo Naukowe. Stopniowo powstała takŜe sieć szkół. T akiemu rozwojowi organizacji i instytucji społeczno-kulturalnych sprzyjały: aktywność Białorusinów w Wilnie, przemiany zachodzące po rewolucji lutowej 1917 r. w Rosji oraz powroty uchodźców od wiosny 1918 r. Pod koniec 1917 r. powstał komitet organizacyjny do spraw zwołania Białoruskiej Konferencji w Wilnie. Odbyła się ona w dniach 25-27 stycznia 1918 r. i stała na stanowisku „pełnej niepodległości państwowej, gdyŜ tylko taka moŜe zabezpieczyć narodowi białoruskiemu moŜność wszechstronnego ekonomicznego i kulturalno-narodowego rozwoju”51. Opowiadając się za jednością państwową ziem litewsko-białoruskich, powoływano się na historyczną przeszłość i tradycję Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uczestnicy konferencji domagali się, aby „w imię prawa do niepodzielności narodu białoru- 48 J. Turonek, op. cit., s. 21. 49 L. A., Litwa podczas wojny. Zbór dokumentów, Uchwał, Odezw itp, itp.,, Warszawa 1918, s. 21. 50 Ibidem, s. 14. 51 Ibidem, s. 129. 27 skiego, przeciętego linią frontu oraz w imię jedności wszystkich ziem litewskobiałoruskich (...) dołączona była i reszta ziem białoruskich”52. Niemcy godzili się na rozwój białoruskich instytucji kulturalno-oświatowych, lecz nie uznawali niepodległego istnienia Białorusi, chociaŜ od 1917 r. tolerowali niepodległościowe dąŜenia Litwinów. Ignorowanie białoruskich dąŜeń państwowotwórczych znalazło odbicie w memoriale rotmistrza Beckeratha o polityce narodowościowej w wileńskim okręgu administracyjnym: „Białorusini nie zdradzali nigdy dąŜności do samodzielności państwowej. Mieszkając pomiędzy Polakami i Rosjanami, pokrewni mową i pochodzeniem zarówno jednym jak i drugim, ulegali na przemian to wpływom polskim, to znów rosyjskim. Na zachodzie razem z wyznaniem rzymsko-katolickim przyjęli i kulturę polską, na wschodzie razem z prawosławiem — rosyjską. (...) Zamieszkali w okręgu wileńskim Białorusini z małymi wyjątkami są wyznania rzymsko-katolickiego i uwaŜają siebie za Polaków, pewne dąŜności separatystyczne, uprawiane przez kilku archeologów i literatów, naleŜy zaliczyć do spraw miejscowych, nie posiadających politycznego znaczenia”53. Do rewolucji lutowej w 1917 r. na terenach białoruskich pozostających we władaniu Rosji nie istniały moŜliwości rozwoju kulturalnego. Działało jedynie T owarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny, wokół którego grupowała się znajdująca się w Mińsku białoruska inteligencja. Początkowo praca T owarzystwa sprowadzała się do pomocy socjalnej dzieciom i dorosłym: organizowano przytułki, stołówki i miejsca pracy. W siedzibie T owarzystwa przy ulicy Zacharzewskiej mieściła się stołówka, a od 1916 r. — takŜe klub „Białoruska Chatka”. Organizowano wieczorynki, w których uczestniczyli: literaci ks. Alaksandr Astramowicz (Andrej Ziaziula), Maksim Bahdanowicz, Zmitrok Biadula, Anton Lawicki (Jadwihin Sz.), Albert Paułowicz, Jazep Farbotka, aktorzy Usiewaład Falski, Florian śdanowicz, dramaturg Uładysłau Hałubok, architekt Lawon Dubiejkauski; działacze Arkadź Smolicz, Fabian Szantyr, Ludwika Siwicka (Zośka Wieras). U. Falski załoŜył chór 54. Główne ośrodki białoruskiego ruchu narodowego oraz kulturalno-oświatowego poza Mińskiem znajdowały się w Petersburgu, Moskwie, Odessie i Kijowie. T am takŜe istniały Białoruskie T owarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. T owarzystwo w Petersburgu w 1916 r. zrzeszało 21 członków, wśród których byli m.in. Źmicier śyłunowicz, ksiądz Lucjan Chwiećka, Edward Budźka, Fabian Jaremicz, Branisłau T araszkiewicz, językoznawca Branisłau Epimach-Szypiła. Poza działalnością dobroczynną na rzecz uchodźców urządzano takŜe białoruskie wieczorynki kulturalne i odczyty na temat białoruskiego ruchu narodowego. 52 Ibidem, s. 130. 53 Ibidem, s. 10. 54 З. Верас, Менск. З дзённікав ых запісаў, [w:] Бацькаўшчына. Зборнік гістарычнай л ітаратуры, Мінск 1992, с. 127-140. 28 Nie bez znaczenia dla rozwoju ruchu białoruskiego i jego kultury była rewolucja lutowa. Zarówno w strefie przyfrontowej, jak i w głębi Rosji (Petersburg, Moskwa, Odessa, Kijów), w środowiskach inteligencji białoruskiej odrodziła się nadzieja na autonomię administracyjną i kulturalną Białorusi. Postulaty rozwoju własnej kultury i języka stały się nieodłącznym elementem wszystkich postulatów politycznych. W dniach 25-27 marca odbył się w Mińsku Zjazd Białoruskich Organizacji i Partii. Uczestniczyło w nim 150 delegatów. Główna problematyka obrad koncentrowała się na autonomii Białorusi w państwie rosyjskim. Utworzono komisje: agitacyjno-polityczną, organizacyjną, etnograficzną, szkolną, finansową, druku i ziemską. Wszystkimi poczynaniami miał kierować 18-osobowy Białoruski Komitet Narodowy z Romanem Skirmuntem na czele. W skład Komitetu weszli A. Smolicz, Paweł Alaksiuk, Lawon Zajac, E. Budźka, U. Falski, B. T araszkiewicz, ksiądz Wincenty Hadleuski, J. Kanczer, Iwan Kraskouski, Aleś Burbis, Kazimier Kastrawicki, Babarykin, F. Szantyr, Michał Kachanowicz, W. Iwanouski, L. Dubiejkauski, Źmicier śyłunowicz. Spośród członków BKN wybrano Prezydium w składzie: R. Skirmunt, P. Alaksiuk, U. Falski, L. Zajac, B. T araszkiewicz. Wybrano takŜe delegację do Rządu T ymczasowego: I. Kraskouski, R. Skirmunt, E. Budźka, J. Kanczer, P. Alaksiuk, M. Kachanowicz, Iwan Kasiak 55. Białoruski Komitet Narodowy (BKN) stawiał sobie za cel kulturalno-narodowe odrodzenie Białorusi jako autonomicznej części Rosji: „Dlatego Białoruski Komitet Narodowy uwaŜa za konieczne ostrzec przed tymi ludźmi, którzy przykrywając się imieniem białoruskim, prowadziliby propagandę za dołączeniem do Polski, lub jakiegoś innego państwa”56. W sprawie szkolnictwa BKN stał na stanowisku unarodowienia szkoły białoruskiej. W dobie rosnących nastrojów rewolucyjnych Komitet stojący na stanowisku współpracy z Rządem T ymczasowym nie zyskał poparcia społecznego (postrzegany był jako „burŜuazyjny”). Równolegle z działaniami BKN, w dniach 7-17 kwietnia 1917 r., odbywał się w Mińsku I Zjazd Wojskowych i Robotniczych Delegatów Armii i T yłów Frontu Zachodniego. W kwietniu 1917 r. odbył się równieŜ I Zjazd Delegatów Chłopskich i utworzono Komitet Frontowy. W jego skład weszli socjaldemokraci, socjaliści-rewolucjoniści oraz kilku bolszewików. W ciągu dwóch miesięcy hasła bolszewickie znalazły duŜe poparcie społeczne, co doprowadziło 4 czerwca 1917 r. do utworzenia odrębnego biura okręgowego w składzie: Aleksander Miasnikow, Salomon Mohyleuski, W. Krasnow, Wasil Famin, U. Sielaźniou57. 55 Пратакол зьезду бел арускіх нацыянал ьных арганізацый у Мінску 25-27 м арца 1917 г., Archiwum Narodowe Republiki Biaіoruњ (NARB), f. 62, v. 1, s. 194, l. 2a. 56 Ф. Турук, Бел орусское дв ижение, Москва 1921, с. 89. 57 Ю. Майзэль, М. Шапавалаў, Кароткі нарыс гісторыі КП ( б), Менск 1929, с. 238. 29 15 września 1917 r. odbyła się I Północno-Zachodnia Okręgowa Konferencja SDPRR(b), która wybrała Komitet Okręgowy na czele z A. Miasnikowem i opracowała taktykę działania i tworzenia organizacji bolszewickich. NajwaŜniejszym problemem dla bolszewików było przejęcie władzy. W związku z tym, Ŝe zdecydowana większość bolszewików pochodziła spoza Białorusi, rozwój kultury białoruskiej był dla nich bez znaczenia. Zupełnie odrębny kierunek reprezentowała Białoruska Socjalistyczna Hromada, której konferencja odbyła się 4-6 czerwca 1917 r. w Petersburgu. Wprawdzie w swoim programie starała się dostosować do lewicujących nastrojów mas, ale uwaŜała, Ŝe reformy socjalne moŜliwe są wraz z rozwojem kultury białoruskiej: „Po to, aby reformy polityczne i socjalne mogły się udać i utwierdzić się tylko przy ogromnym podniesieniu poziomu kulturalnego mas ludowych, Białoruska Socjalistyczna Hromada (BSH) uwaŜa za niezbędne: 1. szeroki rozwój kultury białoruskiej, jako jedynej drogi rozwoju społeczeństwa i ogólnego podniesienia poziomu kultury masowej na Białorusi; 2. unarodowienie szkoły”58. Program ten został uzupełniony i zatwierdzony na III Zjeździe BSH w dniach 14-15 października 1917 r. w Mińsku. Zakładał powszechność i równość praw wyborczych, autonomię dla narodowości, wybór administracji przez miejscową ludność oraz powszechne, obowiązkowe i bezpłatne nauczanie dzieci we wszystkich szkołach. Za konieczne uznano takŜe: „Ustawowe uznanie praw języka białoruskiego do rozwoju i do uŜywania go w szkołach, sądach, administracji i instytucjach społecznych Białorusi”59. Komitet Centralny BSH tworzyli: Alaksandr Pruszyński, Wiaczasłau Adamowicz, Pałuta Badunowa, Symon Rak-Michajłouski, A. Smolicz, Jazep Mamońka, Wasil Mucha, Jazep Dyła, Ź. śyłunowicz, Jazep Waronka, B. T araszkiewicz, Mikoła Szyła. Z inicjatywy BSH zaczęły odbywać się zjazdy Ŝołnierzy Białorusinów na frontach zachodnim, północnym, południowo-zachodnim i rumuńskim. W związku z ewolucją programu BSH i niepopularnością R. Skirmunta (był ziemianinem) oraz radykalizacją poglądów społecznych zwołano II Zjazd Białoruskich Organizacji i Partii w dniach 8-12 lipca 1917 r., na którym wybrano Centralną Radę Białoruskich Organizacji i Partii, składającą się z delegatów wszystkich białoruskich organizacji, miast, powiatów, miasteczek organizacji uchodźców i oddziałów wojskowych, które uznawały potrzebę autonomii Białorusi, języka ojczystego i rozwoju białoruskiej kultury narodowej60. Na sesji Centralnej Rady Białoruskich Organizacji Partii 5 sierpnia 1917 r. w Mińsku uchwalono statut Białoruskich Narodowych Kółek Kulturalno58 У. Ігнатоўскі, Гісторыя Бел арусі ў XIX і пачатку XX стал ецьця, Менск 1926, с. 238. 59 Октябрь 1917 и судьбы пол итической оппозиции, ч. ІІ, Гомель 1993, с. 16. 60 У. Ігнатоўскі, op. cit., s. 240. 30 Oświatowych w wojsku. Określono w nim zasady tworzenia i działania białoruskich wspólnot w wojsku: „Wszyscy członkowie (...) powinni rozmawiać między sobą w języku białoruskim, uchwały i dokumentacja powinny być prowadzone w języku białoruskim. KaŜdy członek wspólnoty powinien uczyć się pisać w języku białoruskim i powiadamiać swoją wieś o ruchu białoruskim. KaŜdy Białorusin powinien wszędzie uŜywać swojego ojczystego języka (...). KaŜdy członek białoruskiej wspólnoty w wojsku powinien nosić białoruski narodowy znak — biała wstąŜka z czerwonym paskiem pośrodku; wszystkie trzy paski — biały, czerwony i biały — jednakowej szerokości”61. Ruch białoruski w wojsku wyłonił Białoruską Centralną Radę Wojskową (BCRW). Stworzona przez rewolucję lutową swoboda działania organizacji doprowadziła do rozwoju róŜnych orientacji politycznych, z których największą rolę odegrali eserowcy, mienszewicy i bolszewicy. Ze względu na duŜe skupienie wojsk na terytorium Białorusi białoruski problem narodowy był wówczas kwestią drugorzędną. Mała ilość świadomych Białorusinów oraz popieranie przez nich działań Rządu T ymczasowego przyczyniły się do tego, Ŝe rewolucja październikowa na Białorusi sprowadziła się do przejęcia władzy przez bolszewików oraz przemianowania się Mińskiej Rady Delegatów Robotniczych i śołnierskich w organ władzy państwowej. Okres demokratyzacji Ŝycia społeczno-politycznego sprzyjał takŜe rozwojowi białoruskiego ruchu chrześcijańsko-demokratycznego. 24 i 25 maja 1917 r. w Mińsku odbył się zjazd białoruskiego duchowieństwa katolickiego. Uczestniczyło w nim 30 księŜy. Ksiądz Fabian Abrantowicz przedstawił referat o działalności oświatowej, a ksiądz L. Chwiećka — o wydawnictwie62. Zjazd uchwalił rezolucję o szerokiej autonomii Białorusi w ramach Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Demokratycznej, o nauczaniu w szkołach po białorusku, o wprowadzeniu w kościołach kazań w języku białoruskim 63. Postanowiono teŜ wydawać w Petersburgu białoruskie podręczniki i gazetę „Baćkauszczyna”, której tytuł zmieniono na „Krynica”. Pierwszy numer „Krynicy” wydano 8 października 1917 r.64 Ruch księŜy katolickich przyczynił się do wprowadzenia języka białoruskiego do kościołów oraz do tworzenia szkół białoruskich. T akŜe białoruskie duchowieństwo prawosławne (ok. 700 osób) na Zjeździe w Moskwie w czerwcu 1917 r. opowiedziało się za wprowadzeniem języka białoruskiego do szkół65. Jak widać zatem problem języka białoruskiego oraz białoruskich szkół pojawiał się przy róŜnych okazjach w rozmaitych środowiskach białoruskich. Zmiana szkół na białoruskie wymagała jednak czasu na wykształcenie nauczycieli oraz na napisanie i wydanie podręczników. Pierwsze efekty były widoczne dopiero w 1918 r. 61 Ф. Турук, op. cit, s. 94. 62 A. Stankiewicz, Rodnaja mowa u światyniach, Wilnia 1929, s. 93. 63 A. Stankiewicz, Biełaruski chryścijanski ruch, Wilnia 1939, s. 10. 64 Ibidem, s. 113. 65 Ibidem, s. 117. 31 Na fali demokratyzacji Ŝycia społecznego na Białorusi w latach 1917-1921 rozwinął się masowy ruch kulturalno-oświatowy. W maju 1917 r. w Mińsku powstało T owarzystwo Kultury Białoruskiej, które zaczęło wydawać tygodnik „Wolnaja Biełaruś” pod redakcją Jazepa Losika. Wychodził takŜe tygodnik „Hramada” (organ BSH) pod redakcją A. Smolicza oraz trzy razy w tygodniu „Biełaruskaja Rada” — organ Centralnej Białoruskiej Rady Wojskowej. Zwycięstwo bolszewików w walce o władzę w październiku (listopadzie według nowego stylu) nie stwarzało szczególnych szans na rozwój kultury białoruskiej. Przyczyną tego była chociaŜby nieobecność białoruskich działaczy we władzach bolszewickich w 1917 r. na Białorusi. Na przełomie 1917 i 1918 r. największą rolę w ustanawianiu nowego systemu władzy na białoruskim obszarze etnograficznym odegrały: Rewolucyjny Komitet Wojenny (Rewkom) w Mińsku (A. Miasnikow, Wilhelm Knorin, Karol Lander, Majsiej Kałmanowicz, Iwan Alibiegow), Północno-Zachodni Okręgowy Komitet SDPRR(b) w Smoleńsku, Rewolucyjny Komitet Wojenny Białorusi i Frontu Zachodniego (przewodniczący — A. Miasnikow), Rada Delegatów Robotniczych i śołnierskich w Mińsku połączona z Rewolucyjnym Komitetem Wojennym Frontu Zachodniego w Komitet Wykonawczy Obwodu Zachodniego (Obłiskomzap), Rada Komisarzy Ludowych Zachodniego Obwodu w Mińsku na czele z K. Landerem 66. W środowiskach białoruskich w Rosji takŜe utworzyły się ośrodki mające wpływ na kształtowanie się sytuacji na Białorusi. W listopadzie 1917 r. w Petersburgu powstał Białoruski Komitet Obwodowy (BKO). W jego skład weszli delegaci na Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Chłopskich, przedstawiciele armii i floty, m.in. przewodniczący J. Kanczer (agronom z powiatu rzeczyckiego), M. Golman (przewodniczący Mohylewskiej Rady Delegatów Chłopskich), F. Karatkiewicz (członek Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad Delegatów Chłopskich). Ogółem BKO liczył 70 członków. Uznawał on autonomię Białorusi w ramach Federacji Rosyjskiej i pretendował do przejęcia kierownictwa w białoruskim ruchu narodowym. Utrzymywany był przez Radę Komisarzy Ludowych. Z inicjatywy BKO i Wielkiej Rady Białoruskiej (taką nazwę przyjęłą Centralna Rada Białoruskich Organizacji i Partii) zorganizowano Zjazd Wszechbiałoruski w grudniu 1917 r. BKO utrzymywał teŜ kontakty z Komisariatem do spraw Narodowości. Rewolucja październikowa na Białorusi w rzeczywistości zapoczątkowała okres dwuwładzy; z jednej strony władzy bolszewickiej, reprezentowanej przez kilka ośrodków, a głównie przez Radę Komisarzy Ludowych (RKL) w Mińsku oraz Obłiskomzap, z drugiej strony — Wielkiej Rady Białoruskiej i Centralnej 66 A. Deruga, Z dziejów sprawy białoruskiej w latach 1917-1918, „ P rzegląd Historyczny”, t. LIX, 1968, z. 4, s. 723-724. 32 Białoruskiej Rady Wojskowej, stojących na stanowisku autonomii narodowej. Po rewolucji październikowej odbywały się zjazdy Ŝołnierzy białoruskich, zmierzające wyraźnie do utworzenia białoruskiego wojska, dla obrony całości ziem Białorusi zjednoczonych z Rosją. Na zjeździe Ŝołnierzy Białorusinów Frontu Północnego w Witebsku (15-20 listopada 1917 r.) przyjęto teŜ rezolucje o szkole i o języku: „w celu podniesienia ogólnokulturalnego rozwoju własnego narodu zjazd (...) uwaŜa za niezbędne: 1) wprowadzenie białorusizacji: w szkołach niŜszych prowadzić nauczanie wyłącznie w języku białoruskim (...), 2) niezwłoczne wprowadzenie przedmiotów białorusoznawstwa do instytutów nauczycielskich i seminariów kraju (...), 3) niezwłoczne natychmiastowe otwarcie Uniwersytetu Wileńskiego (...) w Połocku, 4) utworzenie szkolnictwa rzemieślniczego i zawodowego, 5) wprowadzenie powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego nauczania na wszystkich poziomach, 6) utworzenie białoruskich towarzystw naukowych, które z czasem dadzą moŜliwość przekształcenia ich w Białoruską Akademię Nauk, 7) otwarcie Białoruskiej Akademii Sztuki i innych instytucji kulturalnych, 8) niezwłoczny powrót wszystkich ewakuowanych z kraju instytucji naukowych”67. Podobne uchwały podjęto takŜe na zjeździe Ŝołnierzy Białorusinów II armii, odbywającym się w NieświeŜu w dniach 1-4 grudnia 1917 r.68 Zjazd Wszechbiałoruski w grudniu 1917 r. zgromadził 1 872 delegatów, w tym 1 167 z głosem decydującym, reprezentujących gubernie: mińską, mohylewską, witebską, smoleńską, grodzieńską oraz białoruskie powiaty sąsiednich guberni. Głównym zadaniem zjazdu było ustalenie formy władzy na Białorusi. „Podkreślając swoje prawo do samookreślenia, ogłoszone przez rosyjską rewolucję i zatwierdzając demokratyczny ustrój republikański na białoruskiej ziemi, dla ratowania własnego kraju i dla uchronienia go przed podziałem i odłączenia od Rosyjskiej Demokratycznej Federacyjnej Republiki, Pierwszy Zjazd Wszechbiałoruski uchwala: niezwłocznie powołać ze swego składu organ krajowej władzy w postaci Rady Delegatów Chłopskich, śołnierskich i Robotniczych, który tymczasowo staje na czele kierowania krajem, przystępując do kontaktów z władzami odpowiedzialnymi przed radami delegatów robotniczych, chłopskich i Ŝołnierskich”69. Postanowiono takŜe zorganizować terytorialne wojsko białoruskie. Obłiskomzap widząc realne zagroŜenie dla władzy bolszewików rozpędził Zjazd w nocy z 67 Резол юции съезда в оинов -бел оруссов Сев ерного Фронта, NARB, f. 62, v. 1, s. 16, l. 4. 68 Резол юции съезда бел оруссов -в оинов 2-ой арм ии с 1 — до 4 декабря 1917 г. в городе Несв ижи, „ Белорусская Р ада”, 1917, н-р 6, с. 3. 69 В. Захарка, Гал оўные м ом энты бел арускага руху, Прага 1926 (машынапіс), с. 25-26; Ю. Туронак, Нежаданая рэспубл іка, „ Кантакт” 1989, н-р 2, с. 28; Ф. Турук, op. cit., s. 106. 33 17 na 18 grudnia 1917 r., aresztując część członków Rady Zjazdu70. Na zamkniętym posiedzeniu Rady Zjazdu w dniu 18 grudnia uznano ją za wykonawczy organ zjazdu, który powinien urzeczywistnić przyjęte postanowienia. Władza bolszewicka na czele z przewodniczącym Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCKW) Jakowem Swierdłowem i przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych (RKL) Włodzimierzem Leninem starała się o utrzymanie władzy w Rosji. Kultura nie stanowiła podmiotu tej polityki, lecz była środkiem do utrwalenia władzy. Pierwsze dekrety określały załoŜenia polityki kulturalnej. 27 października 1917 r. ogłoszono dekret „O prasie”, zakazujący wydawania pism wzywających do przeciwstawiania się władzy robotniczo-chłopskiej. 28 stycznia 1918 r. RKL uchwaliła dekret „O rewolucyjnym trybunale prasy”, na podstawie którego w 1918 r. w Piotrogrodzie zamknięto kilkadziesiąt tytułów prasowych 71. Nowa władza nie cieszyła się zaufaniem twórców kultury. Nie odpowiadała im koncepcja podporządkowania jej Komisariatowi Oświaty Rady Komisarzy Ludowych. Niewielu z nich wracało do pracy w strukturach państwowych instytucji sztuki. Instrumentalne podejście do problematyki kultury ilustrują wypowiedzi W. Lenina: „Wiecie, ja w sztuce nie jestem mocny (...) sztuka dla mnie to ... coś w rodzaju intelektualnej ślepej kiszki, i kiedy jej propagandowa rola, nieodzowna dla nas, zostanie odegrana, my ją — dzyk, dzyk! wytniemy. Z powodu nieprzydatności. W ogóle, do inteligencji, jak na pewno wiecie, nie czuję duŜej sympatii i naszego hasła „zlikwidować analfabetyzm” bynajmniej nie naleŜy tłumaczyć jako dąŜenie do powstania nowej inteligencji. „Zlikwidować analfabetyzm” naleŜy tylko po to, Ŝeby kaŜdy chłop, kaŜdy robotnik, mógł samodzielnie, bez niczyjej pomocy czytać nasze dekrety, rozkazy, wezwania. Cel całkowicie praktyczny”72. Wyrazem podporządkowania kultury było utworzenie w 1917 r. masowej kulturalno-oświatowej organizacji „Proletkult” (Proletariacka Kultura), której celem był rozwój kultury drogą amatorskiej twórczości robotniczej. W latach 1917-1922 uporano się z „wrogą” prasą, odsunięto tzw. lewicę artystyczną, a co najwaŜniejsze — stworzono system cenzury. Scentralizowano instytucje oświatowe, naukowe i kulturalne. Stworzono sprawny aparat propagandowy. Wykorzystywani w tym celu byli artyści i literaci, którzy w postaci plakatów, spektakli, filmów, literatury musieli propagować nowy system polityczny. 70 Тел еграм м а председател я Сов ета Ком иссаров Западной Обл асти по пов оду роспуска 1-го Всебел орусского съезда, [w:] Ф. Турук, op. cit., s. 109. 71 A. Leinwand, U początków kultury sterowanej. Rosja 1917-1922, „ Kwartalnik Histo- ryczny”, 1993, nr 3, s. 66. 72 И. Анненков, Днев ник м оих в стреч, т. І, Москва 1991, с. 269-270. 34 Władza radziecka regulowała funkcjonowanie sfery kultury (jak i kaŜdej innej) dekretami. Poza wspomnianym dekretem o prasie wydano: 9 listopada 1917 r. dekret WCKW i RKL o powołaniu Państwowej Komisji Oświaty, 27 grudnia 1917 r. — dekret WCKW o Wydawnictwie Państwowym, 20 stycznia 1918 r. — dekret RKL o wolności sumienia oraz o stowarzyszeniach cerkiewnych i religijnych (oddzielenie kościoła od państwa, szkoły od cerkwi), 28 stycznia 1918 r. — dekret RKL o rewolucyjnym trybunale prasowym, 12 kwietnia 1918 r. — dekret RKL o dziełach sztuki, 1 czerwca 1918 r. — dekret RKL o reorganizacji i centralizacji archiwów, 18 czerwca ustawa o organizacji oświaty w Republice Rosyjskiej, 17 lipca 1918 r. — dekret RKL o ochronie bibliotek i księgozbiorów w RFSRR, 19 września 1918 r. — dekret RKL o zakazie wywozu i sprzedaŜy za granicę przedmiotów o szczególnym znaczeniu artystycznym i historycznym, 30 września — ustawa WCKW o jednolitej szkole pracy 73. Zmienne losy Białorusi w latach 1917-1921 wywierały wpływ na rozwój jej kultury. W okresie tym Białoruś była nadal terenem działań wojennych. W 1917 r. na wschodniej Białorusi (za linią frontu rosyjsko-niemieckiego) w przeciwieństwie do centralnej Rosji ukształtowały się 3 ośrodki władzy: bolszewicki, wojenny i narodowy — białoruski, co po przewrocie październikowym doprowadziło do rywalizacji o władzę między zwolennikami władzy radzieckiej (bolszewickiej) o treści rosyjskiej a zwolennikami białoruskiej władzy narodowej. Walka o władzę odsuwała na dalszy plan walkę o białoruską kulturę. Okres specyficznej dwuwładzy na Wschodniej Białorusi utrzymywał się do 18 lutego 1918 r. 19 lutego 1918 r. w obawie przed ofensywą niemiecką Rada Komisarzy Ludowych uciekła z Mińska do Smoleńska74. Władzę w mieście przejęła Rada Zjazdu Wszechbiałoruskiego, uzupełniając skład o przedstawicieli mniejszości narodowych i wybierając ze swego składu władzę wykonawczą — Sekretariat Ludowy. 25 lutego 1918 r. do Mińska wkroczyli Niemcy. Ich wojska zatrzymały się dopiero na linii Dniepru. Okupacja niemiecka trwała do jesieni 1918 r., kiedy to Rosja dekretem WCKW z dnia 13 listopada anulowała pokój brzeski, zawarty 8 marca 1918 r. Odwrót armii niemieckiej na zachód stał się pretekstem dla działaczy z białoruskich sekcji Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) [RPK(b)] do zgłoszenia postulatu utworzenia Białoruskiej Republiki Socjalistycznej. Mimo sprzeciwu władz zachodniego obwodu, 1 stycznia 1919 r. proklamowano Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką i utworzono rząd na czele ze Źmicierem śyłunowiczem. Białoruska SRR składała się z guberni smoleńskiej, witebskiej, mohylewskiej, mińskiej, grodzieńskiej i odpowiadała w przybliŜeniu terytorium etnicznego osadnictwa Białorusinów. 73 Encyklopedia Rewolucji Październikowej, Warszawa 1977, s. 84-86. 74 К. Ландер, Отрыв ки из в оспом инаний, „ Вперед”, 1922, н-р 1, с. 72. 35 16 stycznia 1919 r. KC RPK(b) wydał polecenie — w związku ze zmienioną sytuacją zewnętrzną — przyłączenia do RFSRR gubernii smoleńskiej, mohylewskiej i witebskiej. Okrojona Białoruś 27 lutego 1919 r. połączona została z Litewską Socjalistyczną Republiką Radziecką, tworząc Socjalistyczną Republikę Radziecką Litwy i Białorusi (tzw. Litbieł), ze stolicą w Wilnie. Na czele rządu stanął Wincas Mickiewiczius-Kapsukas. We władzach ustawodawczych ani wykonawczych Republiki nie było Białorusinów. W marcu 1919 r. zlikwidowano Białoruski Komisariat Narodowy (Biełnackom). Litbieł istniał praktycznie do 17 lipca 1919 r. T erytorialnie zaczął zmniejszać się wraz z zajmowaniem jego terytorium przez wojska polskie, które wiosną 1919 r. ruszyły na wschód. 8 sierpnia Polacy zajęli Mińsk. Polska okupacja Białorusi trwała do lata 1920 r. 11 lipca 1920 r. Mińsk ponownie zajęła Armia Czerwona. 1 sierpnia 1920 r. proklamowano Socjalistyczną Republikę Radziecką Białorusi z ruchomą granicą zachodnią, wyznaczaną szlakiem Armii Czerwonej. Wojna polsko-radziecka pustoszyła terytoria Białorusi najpierw w czasie natarcia Armii Czerwonej do 15 sierpnia 1920 r., a potem — w czasie odwrotu. Preliminaria pokojowe podpisane w Rydze przez Polskę i Rosję Radziecką stały się podstawą pokoju zawartego 17 marca 1921 r., zatwierdzającego podział Białorusi na wschodnią w postaci sześciopowiatowej republiki Białorusi i zachodnią naleŜącą do Polski. Jak wynika z powyŜszego, Białoruś jako samodzielne państwo mogące uprawiać własną politykę kulturalną w okresie 1917-1921 nie istniała. Kolejne okupacje nie pozwalały w pełni rozwinąć twórczych i kulturalnych moŜliwości Białorusi, a zmiana władzy powodowała zamieszanie w funkcjonowaniu instytucji i organizacji kulturalno-oświatowych. Najbardziej pomyślnie pod względem rozwoju kulturalnego przedstawiał się rok 1918, kiedy większość Białorusi pozostawała pod okupacją niemiecką przez ponad pół roku (marzec-listopad). Proklamacja niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej 25 marca 1918 r. stwarzała nadzieje na rozwój kultury. Niemcy przekazali pod zarząd Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL) przemysł, handel, oświatę, opiekę socjalną. T ymi dziedzinami kierował Sekretariat Ludowy pod kontrolą władz okupacyjnych. Ministrem oświaty był A. Smolicz. WaŜną sferą działalności rządu BRL było szkolnictwo. Przy sekretariacie oświaty powstało biuro opracowania podręczników szkolnych i T owarzystwo „Praświeta” („Oświata”) zajmujące się ich wydawaniem. Zorganizowano kursy dla nauczycieli i inspekcję szkolną. Rozbudowano sieć szkół. Do Mińska powrócił Instytut Pedagogiczny. Rozpoczęto przygotowania do otwarcia uniwersytetu. Działał teatr białoruski oraz T owarzystwo Dramatu i Komedii. Wydawano 14 białoruskich gazet i czasopism, a język białoruski był językiem państwowym 75. 75 Ю. Туронак, Нежаданая рэспубл іка, „ Кантакт” 1989, н-р 2, с. 30. 36 2.2. S zkolnictwo Na terenach zajętych w 1915 r. przez Niemców organizacją szkolnictwa zajął się Białoruski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny. Komitet na początku swej działalności zorganizował w Wilnie 3-miesięczne kursy dla nauczycieli, a w listopadzie 1915 r. pierwszą publiczną szkołę białoruską. Wszyscy nauczyciele na kursach pracowali bezpłatnie, tylko kierownik Balasłau Paczobka był opłacany przez Komitet Pomocy Ofiarom Wojny. Odbywały się one w pomieszczeniu prywatnych kursów księgowości przy ulicy A. Mickiewicza. T am teŜ mieściła się pierwsza białoruska szkoła. Na początku 1916 r. dzięki działaniom Komitetu władze niemieckie otworzyły nowe szkoły publiczne. Za szkolnictwo białoruskie odpowiadała J. Moenke — pracownica przy Radzie Szkolnej Magistratu w Wilnie. Władze niemieckie otworzyły jesienią 1916 r. białoruskie seminarium nauczycielskie w Świsłoczy. Jego kierownikiem został Balasłau Paczobka. Wykładali tam takŜe Bolesław Kwieciński i Rudolf Abicht (profesor z Uniwersytetu Wrocławskiego) 76. W czasie od 15 października 1916 r. do 15 listopada 1918 r. przeszkolono w seminarium 144 nauczycieli dla szkół białoruskich 77. Na terenie Ober Ostu w październiku 1916 r. działało 8 szkół białoruskich (z czego 6 w Wilnie), w których nauczano 641 dzieci. W grudniu 1917 r. takich szkół było juŜ 50 (z 3 266 uczniami), zaś w marcu-kwietniu 1918 r. — 89 78. W strefie operacyjnej takŜe powstawały białoruskie szkoły, lecz ich dokładną liczbę trudno ustalić79. Dla porównania w odpowiednich okresach było 385, 291, 299 szkół polskich i 260, 572, 710 szkół litewskich. Zakładanie szkół białoruskich spotykało się ze sprzeciwem władz kościelnych oraz księŜy katolickich, utoŜsamiających wyznawców katolicyzmu z narodowością polską. Poza tym brakowało nauczycieli białoruskich, gdyŜ większość z nich ewakuowano do Rosji. Problemem w szkołach białoruskich był takŜe brak podręczników. T łumaczenie podręczników powierzono W. Łastouskiemu. Pracował nad nimi przez cały czas okupacji niemieckiej. Przetłumaczył na język białoruski m.in. arytmetykę i ułoŜył czytankę80. Wydawaniem podręczników zajmowało się Białoruskie 76 К. Вітан, Бел аруская..., с. 61; J. Turonek, op. cit, s. 22. Autor podaje, Ŝe dyrektorem był „ zniemczony Ślązak Bendziecha”. 77 J. Turonek, op. cit., s. 22. 78 Ibidem, s. 23. 79 Zdaniem J. Turonka (op. cit., s. 23) istniało tam około 60 szkół. RóŜni autorzy przytaczają róŜne dane nie określając czasu i miejsca istnienia takich szkół. Adam Stankiewicz (Biełaruski..., s. 87) podaje liczbę ponad 200, K. Srokowski (Sprawa narodowościowa na kresach wschodnich, Kraków 1924, s. 11) określa na około 350. 80 К. Вітан, Бел аруская..., с. 61. 37 T owarzystwo Wydawnicze. W 1916 r. wyszło z druku 7 ksiąŜek białoruskich, a w 1918 r. — 28. DuŜe zasługi w organizacji szkolnictwa białoruskiego połoŜyła poetka A. Paszkiewicz. Na terenach Białorusi pozostających pod władzą rosyjską białoruskie szkolnictwo zaczęło się rozwijać dopiero po rewolucji lutowej 1917 r. Kultura Białorusi była jednym z głównych problemów Zjazdu Białoruskich Organizacji i Partii — zwłaszcza szkolnictwo i język. Jeden z delegatów, Cywiński, mówił: „Dla wolnego rozwoju kraju potrzebny jest język ojczysty, ojczysta szkoła, swoje porządki — potrzebna jest autonomia”81. W skład Komisji Szkolnej powołano m.in. B. T araszkiewicza, I. Kraskouskiego, E. Budźkę, Romualda Ziamkiewicza, L. Siwicką, Wandę Lawicką, Paulinę Miadziołkę, A. Smolicza, Hienadzia Pareczyna, Kazimiera Kastrawickiego. W skład Komisji Druku i Wydawnictw weszli: Ź. śyłunowicz, Romuald Ziamkiewicz, H. Pareczyn, Jan Stankiewicz, P. Miadziołka, Janka Kupała, U. Hałubok, W. Lawicka i A. Lawicki82. Komisja Szkolna postanowiła zorganizować T owarzystwo „Oświata” („Praświeta”), do zarządu którego wybrano H. Pareczyna, J. Stankiewicza, W. Lawicką, A. Smolicza i B. T araszkiewicza. Do pomocy zaproszono znanych białoruskich działaczy m.in. I. Kraskouskiego,Usiewałada Ihnatouskiego, B. Epimacha-Szypiłę, Wacława Iwanouskiego, Maksima Bahdanowicza. Wybrano delegację do rozmów z Rządem T ymczasowym, która miała podczas spotkania zaproponować przekazanie zarządzania oświatą w „białoruskie ręce”. Proponowano wprowadzić w szkołach początkowych język białoruski, literaturę i historię. O praktycznym urzeczywistnieniu białorusizacji szkół miały zadecydować zjazdy białoruskich nauczycieli ludowych. Pilną sprawą było teŜ wydanie podręczników oraz organizacja kursów dla nauczycieli. Postulowano wprowadzenie języka białoruskiego oraz literatury i historii do seminariów katolickich i prawosławnych oraz do szkół średnich. Jedną z propozycji był rozwój oświaty pozaszkolnej poprzez kursy, wykłady, domy ludowe i inne instytucje oświatowe. Za pilną potrzebę uznano otwarcie na Białorusi uniwersytetu83. Szkoły często znajdowały się w pomieszczeniach nieprzystosowanych do nauczania. Z kadrą nauczycielską i z pomocami teŜ było nie najlepiej. Nauczyciele byli wrogo nastawieni do przemian w szkolnictwie, a zwłaszcza do wprowadzenia nauczania w języku białoruskim. Jak zauwaŜył były inspektor szkół ludowych guberni mohylewskiej M. Kachanowicz: „Prawie wszędzie nauczyciele i nauczycielki to Wielkorusowie (Rosjanie — przyp. H. G.), którzy nie znają języka białoruskiego”84. Zjazd nauczycieli w Mińsku w maju 1917 r. był wrogo nastawiony do przemian: „Pewna nauczycielka za przemówienie w języku białoruskim była wyśmiana, zatrzymana i nawet cięŜko obraŜona. T rzeba było widzieć, jak 81 Пратакол зьезду бел арускіх нацыянал ьных арганізацый у Мінску 25-27 м арца 1917 г., NARB, f. 62, v. 1, s. 194, l. 1. 82 Ibidem, l. 1a. 83 Ibidem, l. 2. 84 Ibidem, l. 27. 38 szczerze i sumiennie obraŜani byli nauczyciele, jeśli na zjeździe panów-nauczycieli ktoś odwaŜył się mówić do nich w ich „chłopskiej gwarze”, w „prostym narzeczu”85. Pierwszą białoruską szkołą średnią stało się gimnazjum w Słucku. Otwarto je 4 września 1917 r. Inicjatorem utworzenia tej szkoły i jej organizatorem był Radasłau Astrouski wraz ze Stanisławem Pietraszkiewiczem i Marią Jarec. Uczyło się w niej 418 uczniów. Gimnazjum białoruskie cieszyło się wielką popularnością, chociaŜ wówczas w Słucku były teŜ dwa państwowe gimnazja (męskie i Ŝeńskie), szkoła handlowa, wyŜsza szkoła podstawowa 4-klasowa, szkoła rzemieśnicza i 2 szkoły podstawowe86. 15 października 1917 r. gimnazjum znalazło się na utrzymaniu Rady Ziemskiej. Dyrektor i inspektor gimnazjum zgodnie ze statutem musieli być pochodzenia białoruskiego. Przy szkole istniał internat na 50 osób. Wśród wykładanych przedmiotów były: język białoruski, historia i geografia Białorusi87. Po rewolucji październikowej, 9 listopada 1917 r. WCKW przyjął dekret o Państwowej Komisji Oświaty, której podlegały szkoły róŜnych typów i oświata pozaszkolna, wychowanie przedszkolne i przygotowanie kadry nauczycielskiej, instytucje naukowe, sztuka i wydawnictwa państwowe. Na podstawie dekretów i uchwał władzy radzieckiej i wspomnianej komisji na Białorusi zlikwidowano przedrewolucyjne organy oświaty i stworzono nowy aparat zarządzania kulturą. Przy Komitecie Wykonawczym Obwodu Zachodniego, gubernialnych i powiatowych radach utworzono wydziały oświaty, w kompetencjach których znalazły się wszystkie szkoły. Zakazano w szkołach wykładania religii i wykonywania obrzędów religijnych. Wprowadzono nowe zasady pisowni języka rosyjskiego. W celu demokratyzacji szkoły w skład rad pedagogicznych włączono przedstawicieli organizacji partyjnych i rad delegatów oraz rodziców. Wprowadzono wybory nauczycieli i dyrektorów88. Zmiany w dziedzinie oświaty spotkały się ze sprzeciwem znacznej części nauczycieli. W celu zapewnienia szkołom odpowiedniej kadry Północno-Zachodni Komitet Obwodowy SDPRR(b) i Obłiskomzap zorganizowały krótkoterminowe kursy przygotowawcze dla nauczycieli szkół podstawowych w Mińsku, Witebsku i Homlu. Na mocy uchwały Rady Komisarzy Ludowych z 30 grudnia 1917 r. zostało podwyŜszone wynagrodzenie dla nauczycieli. Oświata miała „związać” działalność pedagogiczną z zadaniem socjalistycznej organizacji społeczeństwa89. 85 Я. Лёсік, Настаўніцкі з’езд, [w:] Я. Лёсік, Тв оры, Мінск 1994, с. 135. 86 10-л етні юбіл ей бел арускае сярэдняе школ ы, „ Беларускі каляндар на 1927 год”, Вільня [b.r.w.], с. 109. 87 Ibidem, s. 109. 88 Гісторыя БССР, т. ІІІ, Мінск 1973, с. 95-96. 89 Ibidem, s. 96. 39 W grudniu 1917 r. i styczniu 1918 r. w guberniach mińskiej, witebskiej i mohylewskiej przeprowadzono spis dzieci w wieku szkolnym, który wykazał wysoki odsetek dzieci pozbawionych nauki. W Mozyrzu i w powiecie mozyrskim nauczaniem nie było objętych ponad 3 tys. dzieci. Na podstawie niepełnych danych od grudnia 1917 r. do lutego 1918 r. w guberniach mińskiej, mohylewskiej i witebskiej otwarto ponad 2 300 szkół podstawowych 90. Większość z nich była szkołami rosyjskimi. T ylko nieliczne przechodziły na język białoruski. W utworzonym pod koniec 1917 r. w Mińsku miejskim wydziale oświaty znajdowały się trzy sekcje: rosyjska, Ŝydowska i polska91. Nie było białoruskiej. T rudności w otwieraniu szkół białoruskich były natury obiektywnej. Nauczycieli wykształcono w duchu rosyjskim. Nie było podręczników białoruskich oraz wypracowanego literackiego języka białoruskiego, jego gramatyki i ortografii. „Cieniutkie broszurki: „Białoruski elementarz albo pierwsza nauka czytania”, „Pierwsza czytanka dla dzieci Białorusinów”, ułoŜone przez Ciotkę (obie ksiąŜki w cenie 6 kopiejek) oraz „Druga czytanka dla dzieci Białorusinów”, napisana przez Jakuba Kołasa — oto i cały podręcznikowy skarb, który przeszedł do epoki rewolucyjnej od 1906 r.”92 Wraz z rozszerzeniem niemieckiej okupacji na wschód w lutym 1918 r. i powstaniu Białoruskiej Republiki Ludowej szkolnictwo białoruskie rozwinęło się takŜe na Mińszczyźnie. W 1918 r. w Mińsku powstało 20 białoruskich szkół podstawowych 93. W pierwszym rządzie Białoruskiej Republiki Ludowej ministrem oświaty był A. Smolicz. Jemu to głównie przypadła rola organizatora białoruskich szkół i kursów białorusoznawstwa. Przewodniczył on teŜ komisji pracującej nad otwarciem uniwersytetu, w skład której wchodzili profesorowie Mitrafan Dounar-Zapolski, Jewfimij Karski, Marian Massonius oraz Uładzimier Samojła i I. Kodzis. W oddziale oświaty w zarządzie miejskim w Mińsku pracowali świadomi narodowo nauczyciele białoruscy: T . Hryb, P. Miadziołka, Pałuta Badunowa, M. Szyła. O sytuacji w szkolnictwie w Mińsku w 1918 r. A. Ratkiewicz pisze: „Szkoły, pewnie — 2, rosyjskie — w tamtym czasie wszystkie szkoły w Mińsku były rosyjskie — budynki zburzone, zapuszczone, wiele z nich zajętych przez uchodźców, większe szkoły zamienione na lazarety lub koszary. W tych budynkach, które pozostawiono jako szkolne, mieściły się 3-4 szkoły i pracując 90 І. Ільюшын, С. Умрэйка, Народная асв ета ў Бел арускай ССР, Мінск 1967, с. 72. 91 Г. Няміга, Школ ьніцтв а ў БССР да разгром у „нацдэм аўшчыны” ( 1917-1930 г.), „ Беларускі Зборнік”, Мюнхен 1955, сш. 2, с. 117. 92 М. Байкоў, Посьпехі бел арускай школ ы за час рэв ал юцыі, „ Асьвета”, 1924, н-р 2, с. 43. 93 А. Калубовіч, Крокі гісторыі, Менск 1993, с. 47. 40 na dwie-trzy zmiany kończyły rok szkolny”94. Szkoły białoruskie powstawały na obrzeŜach Mińska. Poza problemami lokalowymi dotkliwie odczuwano brak nauczycieli gotowych nauczać w języku białoruskim. Wśród pierwszych białoruskich nauczycieli, twórców szkół białoruskich moŜna wymienić poźniejszego poetę Michała Kudzielkę (Michasia Czarota), Makarego Kaściewicza (Makara Kraucowa), Mikołaja i Jana Paszkiewiczów, P. Miadziołkę, Apolonię Hirkont, Konstantego Purowskiego, Kazimiera Hładkiego, Jana Bialkiewicza, P. Badunową95. Większość z nich miała przygotowanie pedagogiczne — byli absolwentami seminarium nauczycielskiego w Mołodecznie. „Pracować trzeba było bez podręczników, w warunkach współzawodnictwa ze starą rosyjską szkołą. (...) Z arytmetyką, przyrodą, geografią, pisaniem dawali (uczniowie — przyp. H. G.) sobie radę. Szczególnie lubili lekcje śpiewu. Z czytaniem było najtrudniej. Ratowały wiersze”96. 3 kwietnia 1918 r. otwarto kursy białorusoznawcze, na których zapoznawano nauczycieli z historią Białorusi (U. Ihnatouski i J. Waronka), geografią (A. Smolicz), językiem białoruskim (M. Massonius, J. Losik), literaturą (T . Hryb), historią białoruskiego prawa (Stanisłau Lankouski). Spośród szkół średnich moŜna wymienić Białoruskie Ludowe Konserwatorium utworzone w 1918 r. w Witebsku przez kompozytora Michała Ancowa. W Mińsku na początku listopada 1918 r. utworzono Katolickie Seminarium Duchowne z białoruskim językiem wykładowym i z katedrą języka białoruskiego. Rektorem był ks. F. Abrantowicz97. Szkołą wyŜszą był Białoruski Instytut Pedagogiczny, przekształcony z Mińskiego Instytutu Nauczycielskiego. Kadrę naukową stanowili: profesorowie J. Karski, W. Iwanouski, U. Ihnatouski oraz B. T araszkiewicz. Istniało takŜe konserwatorium w Mińsku pod dyrekcją Mikoła śuraulowa. Komisja do spraw powołania uniwersytetu na Białorusi opracowała statut uniwersytetu. M. Dounar-Zapolski w swojej koncepcji przewidywał utworzenie następujących fakultetów: historyczno-filozoficznego z oddziałami historycznym i historyczno-literackim, fizyczno-matematycznego z oddziałami przyrodniczym, chemicznym i agronomicznym, prawnego, komercyjnoekonomicznego, medycznego i teologicznego 98. Zaproponował takŜe spis 36 profesorów z róŜnych uniwersytetów, którzy zgodzili się wykładać w Mińsku. Dr ugi p r o je k t , a ut o r st wa p r o f e so r a J. Ka r sk ie go , p r z e widy wa ł ut wo r z e n ie un iwe r sy t e t u z p ię c io m a f a k ult e t a m i: t e o lo gic z n y m , 94 А. Р аткевіч, Пачаткі бел арускага школ ьніцтв а ў Менску, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, Нью-Йорк 1978, сш. 16, с. 84-85. 95 Ibidem, s. 85. 96 Ibidem, s. 86-87. 97 А. Калубовіч, Крокі..., с. 48. 98 У. Пічэта, Пытаньне аб в ышэйшай школ е на Бел арусі ў м інул ым , „ Працы Белару- скага Дзяржаўнага Унівэрсытэту ў Менску”, 1928, н-р 19, с. 19. 41 h ist o r y c z n o - f ilo z o f ic z n y m , f iz y c z n o - m a t e m a t y c z n y m , p r a wn y m i m e dy c z n y m 99. Oba p r o je k t y o p o wia da ły się z a st a t use m p a ń st wo wy m un iwe r sy t e t u. Uniwersytetu nie udało się otworzyć. Rozwijała się natomiast działalność oświatowa. Jesienią 1918 otwarto 10-miesięczne kursy nauczycielskie pod dyrekcją S. Rak-Michajłouskiego, który załoŜył takŜe Białoruski Związek Nauczycielski100. Szkoły utrzymywane były przez władze okupacyjne oraz dzięki ofiarowaniom ziemstw, duchowieństwa i księŜnej Magdaleny Radziwiłł. W celu poprawy sytuacji w szkolnictwie przystąpiono do opracowywania podręczników. Efekty były widoczne juŜ w 1918 r. W ciągu czterech miesięcy 1918 r. biuro do spraw układania i tłumaczenia podręczników na język białoruski opracowało 16 róŜnych podręczników i przewodników metodycznych 101. 15 sierpnia 1918 r. zostało zarejestrowane Kulturalno-Oświatowe T owarzystwo „Baćkauszczyna”(„Ojcowizna”). Działało teŜ Białoruskie KulturalnoOświatowe T owarzystwo „Praświeta” („Oświata”), które przejęło bibliotekę zmarłego mińskiego pedagoga S. Zubkina liczącą ponad 16 tys. tomów. Na Białorusi po rosyjskiej stronie frontu i w głębi Rosji takŜe istniały białoruskie szkoły. W 1918 r. rozpoczął działalność powołany dekretem Rady Komisarzy Ludowych z dn. 31 stycznia 1918 r. Białoruski Komisariat Narodowy (Biełnackom) przy Komisariacie do spraw Narodowości RFSRR. Grupował świadomych działaczy białoruskich. m.in. Alaksandra Czarwiakowa — komisarza, Uładysława Skarynkę — zastępcę i Ź. śyłunowicza — sekretarza. Powstał z inicjatywy rewolucyjnych białoruskich organizacji stojących na gruncie władzy radzieckiej: lewego skrzydła Białoruskiej Socjalistycznej Hromady, lewego skrzydła białoruskich eserów, Białoruskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (bolszewików), wojskowych organizacji Kronsztadu i Finlandii102. Białoruski Komisariat Narodowy posiadał następujące wydziały: uchodźców, kulturalno-oświatowy, statystyczny, wydawniczy, prawny i wojskowy. Na posiedzeniu w dniu 24 lutego 1918 r. Białoruski Komisariat Narodowy podjął uchwały o otwarciu kilku białoruskich szkół podstawowych, kursów dla nauczycieli, o odebraniu „pańskich” bibliotek i utworzeniu z nich jednej 99 Ibidem, s. 19; Проект Статуту Бел арускага Унів эрсытэту, „ Вольная Беларусь”, н-р 35 ад 13.10.1918 г., с. 257-260. 100 A. Bergman, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 240. 101 16 бел орусских учебников , „ Белорусское Эхо”, н-р 8 ад 30.09.1918, с. 6. 102 Ф. Турук, op. cit., s. 47. Białoruska Socjaldemokratyczna P artia Robotnicza powstała jesienią 1917 r. z narwskiej organizacji BSH; działała jako samodzielna partia z prawem reprezentacji w Komitecie Rosyjskiej Socjaldemokratycznej P artii Robotniczej (bolszewików). P otem po przeniesieniu w marcu 1918 r. do Moskwy BSDP R(b) weszła w skład RKP na zasadach białoruskiej sekcji. 42 centralnej białoruskiej biblioteki103. Działalność Białoruskiego Komisariatu Narodowego w związku z okupacją ok. 85% terytorium Białorusi przez Niemcy ograniczyła się do etnicznych terytoriów białoruskich gubernii witebskiej i smoleńskiej oraz środowisk uchodźców białoruskich w Rosji, których największe skupiska znajdowały się w Petersburgu i Moskwie. Po przeniesieniu się Białoruskiego Komisariatu Narodowego do Moskwy, w Petersburgu pozostał jego oddział oraz Białoruska Sekcja Rosyjskiej Partii Komunistycznej. W Orszy, Witebsku, Smoleńsku działali przedstawiciele Biełnackomu. T ereny te podlegały miejscowej władzy radzieckiej, Obłiskomzapowi w Smoleńsku, niezbyt pozytywnie nastawionej do białoruskiego ruchu narodowego. W dziedzinie oświaty w Petersburgu zorganizowano wyŜsze kursy białorusoznawstwa, szkołę pracy I i II stopnia (gimnazjum), szkołę pracy dla dorosłych, klub kulturalno-oświatowy i białoruską bibliotekę publiczną, w Moskwie — klub robotniczy „Białorusin”, szkołę pracy I i II stopnia, T owarzystwo NaukowoKulturalne. Prowadzono prace zmierzające do otwarcia państwowego uniwersytetu na Białorusi104. Działalność kulturalno-oświatową prowadzono takŜe w Kałudze, Saratowie, T ambowie, Odessie. 11 lipca 1918 r. w Moskwie otwarto Białoruski Uniwersytet Ludowy. W wykładach trwających do 12 sierpnia 1918 r. uczestniczyło 57 słuchaczy — nauczycieli szkół podstawowych i średnich 105. Ideą uniwersytetu była pomoc nauczycielom nowych szkół pracy w poznaniu ojczystego kraju. „Nauczyciele szkoły białoruskiej w twórczym ideowym zrywie, chcąc utworzyć nową szkołę pracy najlepszą w świecie, znajdą w sobie dość siły, umiejętności, Ŝeby opanować podstawy i metody poznawania ojczystego kraju i pokryją go tysiącem badawczych kół, seminariów, laboratoriów, studiów, gabinetów, rozwiną szeroko szkolne wycieczki i okresowe zjazdy nauczycieli, szkolne i rejonowe muzea przyrody i Ŝycia kraju i razem z (...) szerokimi masami ludowymi zbudują jedyną, prawdziwie ludową szkołę Białorusi”106. Na uniwersytecie wykładali: historyk Uładzimier Piczeta, antropolog i geograf Dymitr Anuczin, geograf Iwan Silinicz, ekonomista A. Fartunatau, antropolog W. Czepurkowski, historyk Paweł Rastarhujeu, pisarz Ź. śyłunowicz i pedagog M. Siliszczeński. T ematyka wykładów dotyczyła geografii, historii, języka, literatury, antropologii Białorusi i metod krajoznawstwa107. Na odbytym w Moskwie w dniach 17-21 lipca 1918 r. zjeździe białoruskich uchodźców podniesiono takŜe problem szkół ewakuowanych w głąb Rosji. Zjazd stał na stanowisku zdecydowanego domagania się od radzieckiego rządu 103 Ж. Х. З., Арганізацыя сіл , „ Полымя”, 1924, н-р 2 (10), с. 164. 104 Ф. Турук, op. cit., s. 48. 105 Открытие в Москв е Бел орусского Народного Унив ерситета, „ Белорусское Эхо”, н-р 8, 30.09.1918 г. 106 Курс бел оруссов едения, Москва 1918-1920, с. IV. 107 Ibidem, spis treњci. 43 „utrzymania ewakuowanych z Białorusi szkół wszystkich typów, odnowienia juŜ zlikwidowanych i szybszego powrotu ich razem z majątkiem i kadrą nauczycielską, okazania pomocy powracającym szkołom”108. Opowiadano się za systemem radzieckiej szkoły pracy. Jednocześnie zwracano uwagę na konieczność reewakuacji na Białoruś muzeów, bibliotek, archiwów i innych instytucji kulturalno-oświatowych. Intencje białoruskich działaczy komunistycznych nie spotykały się ze zrozumieniem Komitetu Wykonawczego Obwodu Zachodniego i Północno-Zachodniego Komitetu Obwodowego RPK(b). We wrześniu 1918 r. na III Zjeździe Zachodniego Obwodu, obejmującego ziemie guberni witebskiej, smoleńskiej, mohylewskiej, nazwano ten obwód Zachodnią Komuną wbrew propozycji Białorusinów, aby nazwać go Białoruską Komuną. Komisariat oświaty przeszedł w ręce Obłiskomzapu 30 kwietnia 1918 r. Byli pracownicy gubernialnej rady odeszli. Brakowało nowych współpracowników. „Nauczycielstwo jest obce, stoi obok Ŝycia społecznego; w czasie rewolucji było szczególnie bierne”109. W Komisariacie były następujące wydziały: przedszkolny, szkół podstawowych, szkół wyŜszego typu, zawodowo-technicznych, szkoły wyŜszej, oświaty pozaszkolnej, statystyczny, literacko-wydawniczy, higieny szkolnej. Jednym z głównych problemów były finanse. Często wysyłano do Moskwy Ŝądania, telegramy, delegacje w celu uzyskania środków finansowych. Przyznawane środki były nieznaczne i nie zaspokajały podstawowych potrzeb głodujących nauczycieli, remontu budynków, zakupu niezbędnych pomocy dla szkół. Na mocy postanowienia Obłiskomzapu z dnia 21 maja 1918 r. połączono wydział oświaty z wydziałem sztuki, tworząc nowe podwydziały: teatralny i plastycznoarcheologiczny. Na III Zjeździe Rad Zachodniego Obwodu 10 września 1919 r. zwrócono uwagę na następujące problemy: 1) powszechnym zjawiskiem był brak podręczników i pomocy naukowych, 2) istniał problem lokalowy — 70% szkół nie posiadało wlasnych budynków, 3) niski poziom kadry nauczycielskiej — większość bez kwalifikacji, 4) brak środków finansowych, 5) sprzeciw społeczny wobec zakazu nauczania religii. Proponowano utworzyć technikum i uniwersytet w Smoleńsku110. Nie otwarto tam Ŝadnej białoruskiej szkoły i nie wydano Ŝadnego podręcznika. Nie zaakceptowano takŜe propozycji utworzenia uniwersytetu w Witebsku bądź Smoleńsku111. Wybrany w lipcu 1918 r. na sekretarza Obwodowego Komitetu RKP(b) w Smoleńsku Łotysz Wilhelm Knorin kierował teŜ polityką kulturalno-oświatową w zachodnim obwodzie. Przy jego aktywnym udziale powstawały szkoły, 108 Борьба за сов етскую в л асть в Бел оруссии 1918-1920, т. І, Мінск 1968, с. 160. 109 Ibidem, s. 266. 110 Ibidem, s. 229-230. 111 З. Шыбека, Гісторыя Бел арусі ў ХІХ-ХХ стагодзьдзях, „ Голас Р адзімы”, н-р 49 (2399) ад 8.12.1994 г. 44 dobierano do nich kadrę i likwidowano analfabetyzm. W swojej działalności nie uwzględniał czynnika narodowego. UwaŜał, Ŝe hasło samookreślenia narodów powinno zostać „wykreślone z programu Rosji Radzieckiej”. Poglądy W. Knorina określały jego stosunek do kwestii białoruskiej: „UwaŜaliśmy, Ŝe Białorusini nie są narodem, i Ŝe te etnograficzne odrębności, które ich róŜnią od pozostałych Rosjan powinny być zlikwidowane”112. Białoruskich komunistów W. Knorin uwaŜał za nacjonalistów: „T ym razem ofiarą nacjonalizmu padli nasi towarzysze pochodzący z białoruskiego kraju, zamieszkujący w Petersburgu, Moskwie itd. Zapomnieli oni (...), Ŝe są komunistami”113. W tym czasie na ziemiach białoruskich obowiązywały zasady tworzenia szkół zgodnie z dekretem WCKW z 16 października 1918 r. o jedynej szkole pracy w RFSRR. Opublikowany on był w wydawanym przez Gubernialny Wydział Oświaty Ludowej w Mińsku czasopiśmie „Szkoła i Kultura Sowieckiej Białorusi”. Na mocy dekretu likwidowano dotychczasowy podział szkół. Ustanawiano „jednolitą szkołę pracy” z podziałem na szkoły I stopnia (8-13 lat) z 5-letnim kursem nauczania i II stopnia z 4-letnim kursem nauczania (13-17 lat). Do systemu szkół włączono takŜe przedszkola dla dzieci w wieku 6-8 lat. Zniesione zostały egzaminy wstępne i końcowe. Zakazano zadawania prac domowych oraz zniesiono kary wobec uczniów114. Wszystkie istniejące szkoły miały zgłosić się do komisariatów oświaty celem reorganizacji. W rządzie BSRR komisarzem oświaty był Alaksandr Czarwiakou, zaś w rządzie SRR Litwy i Białorusi komisarzem oświaty był Julian Leszczyński, a jego zastępcą Wacław BirŜyszka. Szkoła stała się przedmiotem propagandy idei bolszewickich: „Zwycięska rewolucja proletariacka nie moŜe zatrzymać się u wrót szkolnych. Musi ona wtargnąć do szkoły i uczynić z niej oręŜ przebudowy Ŝycia społecznego na twórczych zasadach komunizmu. Potrzebna jest całkowita przebudowa, konieczne jest zburzenie starej szkoły, usunięcie rumowisk oświaty burŜuazyjnej i zbudowanie uczelni odpowiadającej nowym wymaganiom, (...) dla religii nie ma miejsca w murach szkolnych”115. Planowano utworzenie uniwersytetu w Mińsku, 13 marca 1919 r. wydano dekret o utworzeniu Uniwersytetu w Wilnie w siedzibie byłego Uniwersytetu Wileńskiego z trzema wydziałami: ogólnokształcącym, naukowym i specjalnym. W celu wszechstronnego rozwoju Ŝycia artystycznego projektowano utworzenie akademii sztuk pięknych w Wilnie. Z inicjatywy architekta O. Krasnopolskiego miała być utworzona popularna akademia budowlana. W lutym 1919 r. przy Ludowym Komisariacie Oświaty powołano wydział oświaty pozaszkolnej, który przejął instytucje wychowania przedszkolnego, ochronki, internaty, pensje, ogniska, ogródki — z całym majątkiem i 112 В. Кнорин, Избранные статьи и речи, Минск 1990, с. 12, 33. 113 Ibidem, s. 12, 28. 114 Г. Няміга, op. cit, s. 118-119. 115 B. Waligóra, W alka o W ilno. Okupacja Litwy i Białorusi w 1918-1919 r. przez Rosję Sowiecką, Wilno 1938, s. 232-233. 45 inwentarzem. 29 marca 1919 r. wydano dekret o reorganizacji szkolnictwa, wprowadzający obowiązek szkolny i świeckość szkół. Zarządzono zniesienie szkół prywatnych, zabroniono nauczania religii. Zamknięto szkoły cerkiewne, chedery, T almud-T ory. Zakazano nauczania w szkole duchowieństwu. Rewolucyjne zmiany w szkolnictwie utrudniał jednak brak kadry nauczycielskiej o światopoglądzie komunistycznym. Ludność nie chciała posyłać dzieci do szkół bolszewickich i korzystała z tajnych szkół. Do komisariatu oświaty zgłaszały się delegacje nauczycieli opowiadające się za pozostawieniem w szkole religii116. W lutym 1919 r. w Wilnie z inicjatywy działaczy białoruskich otwarto gimnazjum białoruskie, którego pierwszym dyrektorem był M. Kachanowicz. Sytuacja uległa zmianie podczas polskiej okupacji ziem białoruskich, rozpoczętej w marcu 1919 r. 8 sierpnia Polacy zdobyli Mińsk i doszli do linii rzeki Berezyny. Front ustabilizował się do wiosny 1920 r. Na zajętych ziemiach utworzono Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich podzielony na 4 okręgi: brzeski, wołyński, wileński i miński. Wprowadzono język polski jako urzędowy. Język białoruski był dopuszczony w kontaktach ludności z władzą117. W zakresie szkolnictwa władze polskie prowadziły politykę antybiałoruską. Zajmując nowe tereny likwidowały istniejące od czasów okupacji niemieckiej białoruskie szkoły. Na ich miejscu tworzono szkoły polskie. Białoruskich nauczycieli częstokroć aresztowano.W Grodnie zamknięto białoruskie progimnazjum, „rozpędzono” uczniów, wywieziono do polskich szkół pomoce dydaktyczne, a nauczycieli pobito 118. Zamknięto takŜe białoruskie gimnazjum w Budsławiu. Jesienią 1919 r. zostało na GrodzieńszczyŜnie i Wileńszczyźnie około 20 szkół białoruskich 119. Władze polskie nie wydawały zgody na istnienie szkół białoruskich na tym terenie. Rady szkolne, wychodzące z inicjatywą otwierania szkół białoruskich, spotykały się ze strony inspektorów szkolnych z groźbami aresztowań. Władze polskie tolerowały szkolnictwo białoruskie jedynie na terenie Mińszczyzny. 10 sierpnia 1919 r. w Mińsku utworzono T ymczasowy Białoruski Komitet Narodowy. 28 sierpnia 1919 r. w celu organizacji białoruskich szkół, białorusizacji oświaty, przygotowania i wydania podręczników szkolnych utworzono Białoruską Radę Szkolną Mińszczyzny 120. Regionalne rady szkolne pod koniec grudnia zostały zjednoczone w Centralną Białoruską Radę Szkolną (CBRS) na czele z S. Rak-Michajłouskim. Aktywna działalność instruktorów, w 116 Ibidem, s. 235. 117 Борьба..., т. 1, с. 185. 118 А. Луцкевіч, Пол ьская акупацыя ў Бел арусі, Вільня, 1920, с. 12. 119 У. Ляхоўскі, Бел аруская справ а падчас пол ьскай акупацыі 1919-1920, „ Спадчына”, 1995, н-р 1, с. 52; А. Луцкевіч, Пол ьская..., s. 14; autor podaje liczbк 17 szkуі biaіoruskich legalnych i okoіo 40 nielegalnych. 120 У. Ляхоўскі, op. cit., s. 55. 46 większości białoruskich eserów, doprowadziła do powstania znacznej ilości szkół białoruskich, około trzystu. W wyniku rozmów polsko-białoruskich prowadzonych w marcu 1920 r. Białorusinom udało się uzyskać skromne koncesje. W rozmowach uczestniczyli W. Iwanouski — minister oświaty w rządzie BRL A. Łuckiewicz — rektor Instytutu Pedagogicznego, A. Smolicz — minister oświaty w pierwszym rządzie BRL oraz ks. Adam Stankiewicz, J. Losik, Alaksandr Ułasau, S. Rak-Michajłouski, Iwan Sierada i Kuźma Ciareszczanka121. Udało im się uzyskać zgodę i subwencje pienięŜne na organizację rad szkolnych i kursów nauczycielskich w okręgu mińskim, na wynagrodzenie dla członków Rady Szkolnej i instruktorów, wydanie 75 podręczników. Strona polska nie zgodziła się na autonomię szkolną, upaństwowienie Mińskiego Instytutu Pedagogicznego, trzech seminariów nauczycielskich, 4 gimnazjów. Przyznała 20 stypendiów dla Białorusinów na uniwersytetach krajowych, uchyliła zaś Ŝądanie 10 stypendiów zagranicznych. W sumie Białorusini uzyskali od strony polskiej 10 747 000 marek 122. Według statystyk polskich w 1920 r. w okręgu wileńskim były 523 szkoły polskie i około 760 nauczycieli. Istniały tylko 3 szkoły białoruskie (w powiecie grodzieńskim, lidzkim i w Wilnie). W okręgu mińskim było 115 szkół polskich, około 90 nauczycieli i 6 275 uczniów. Natomiast szkół białoruskich istniało 142 (16 — w Mińsku, 121 — w powiecie bobrujskim, 1 — w borysowskim i 4 — w słuckim) z 7 135 uczniami. W okręgu brzeskim na 288 szkół polskich i 394 nauczycieli było 23 szkoły białoruskie i 39 nauczycieli Białorusinów. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich w 1920 r. w okręgach utrzymywał 1 280 szkół polskich, 174 białoruskie, 20 litewskich, 105 ukraińskich, 196 rosyjskich, 13 czeskich, 1 tatarską, 1 karaimską, 4 niemieckie, 75 — Ŝydowskich 123. Stan szkolnictwa przedstawia tabela 3. T worzenie szkół białoruskich poza przeciwdziałaniem czynników urzędowych napotykało takŜe na trudności natury obiektywnej. Ciągłą przeszkodę stanowił brak kadry i podręczników, niskie kwalifikacje nauczycieli oraz niska świadomość narodowa ludności białoruskiej. Świadczą o tym sprawozdania z prowincji pisane do Centralnej Białoruskiej Rady Szkolnej i do prasy. „Sprawa szkolna w powiecie (ihumeńskim — przyp. H. G.) wygląda bardzo źle. Po pierwsze, nauczyciele są zupełnie nieświadomi i nie rozumieją ani białoruskich spraw, ani białoruskiego ruchu. (...) Sama ludność w ogóle nieświadoma i idzie za tymi nauczycielami, którzy popierają rosyjskość. Następnie są w powiatowych 121 K. Gomółka, Rozmowy polsko-białoruskie ( marzec 1929), „ Dzieje Najnowsze”, 1988, nr 1, s. 8; autorka podaje błędnie imiona A. Własowa i K. Ciareszczanki (Tereszczenki). 122 Ibidem, s. 9-11; w tekście i tabeli są rozbieŜności odnośnie wyników rozmów. 123 ar, Na marginesie statystycznym, „ Szkoła P olska”, 1920, nr 1, s. 17-21. 47 szkolnych radach tacy „panowie”, którzy na róŜne sposoby przeszkadzają otwierać białoruskie szkoły i nie zgadzają się na utrzymywanie ich ze środków budŜetowych bądź ziemskich”124. Dla wielu nauczycieli zakładanie białoruskich szkół było na dłuŜszą metę nierealne: „jak zaczniesz radzić, co trzeba robić, jakie trzeba przedsięwziąć kroki, Ŝeby szkołę białoruską postawić na odpowiedni poziom, to ona (nauczycielka — przyp. H. G.) zaczyna się z tego śmiać, nie mając Ŝadnej nadziei, wiary w białoruski ruch, mówiąc, „Ŝe białoruskość, to tylko sen”125. Kwalifikacje nauczycielskie miały podwyŜszać kursy białorusoznawstwa zorganizowane od 25 kwietnia do 1 czerwca 1920 r. w Słucku. Kierował nimi językoznawca Jan Stankiewicz. Uczestniczyło w nich około 350 słuchaczy. Na kursach wykładano język białoruski, język polski, geografię i historię Białorusi, muzykę, etnografię i sztuki teatralne, literaturę białoruską. Wśród wykładowców byli: Jan Stankiewicz, historyk U. Ihnatouski, dramaturg F. Alachnowicz, kompozytor Uładzimier T erauski. Poziom kursów częstokroć pozostawiał wiele do Ŝyczenia: „Nigdy nie myślałem, Ŝe inteligentni ludzie mogą tak wykładać, jak wykładają: śauryd historię literatury białoruskiej i Pietraszkiewicz geografię Tabela 3. Stan szkolnictwa w okręgach Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich Rodzaj Liczba szkół szkół razem wileński polskie Liczba uczniów brzeski wołyń- miński razem ski Liczba nauczycieli wileń- brzeski wołyń- miński razem ski ski wileń- brzeski wołyń- miński ski ski 1600 674 313 354 259 95742 43878 21042 17643 13179 2230 1033 431 479 287 litewskie 6 6 — — — 248 248 — — — 6 6 — — — białoruskie 168 12 — 6 150 9703 603 — 645 7555 194 17 — 13 164 rosyjskie 673 10 25 39 599 36361 650 1430 1006 33275 768 10 28 46 684 Ŝydowskie 116 53 19 22 22 13747 8681 2137 1697 1232 264 148 54 33 29 ukraińskie 105 — — 105 — 7722 — — 7722 — 193 — — 193 — niemieckie 5 1 — 4 — 320 120 — 200 — 7 3 — 4 — czeskie 13 — — 13 — 522 — — 522 — 14 — — 14 — karaimskie 1 1 — — — 100 100 — — — 2 — 2 — — 124 М. Ц. „ Беларусь”, н-р 14 (70) ад 23.01.1920 г., с. 4. 125 С. Мялешка, Адчот аб м аёй працы ў Менскім пав еце, „ Спадчына”, 1995, н-р 1, с. 76. 48 Białorusi. śauryd wykłada tak niegodziwie, Ŝe jego wykład daje jeden minus. (...) Pietraszkiewicz zawsze zaczyna wykład od słów: „Szanowni słuchacze!” i przeczytawszy profesorskim tonem przez 15-25 minut (maksimum) kończy wykład”126. Centralna Białoruska Rada Szkolna opracowała program nauczania w szkole podstawowej mający na celu stworzenie narodowej szkoły białoruskiej127. Na posiedzeniu CBRS w dniu 2 marca 1920 r. postanowiono skierować przedstawiciela Rady Franciszka Umiastouskiego do sekcji szkolnej przy zarządzie Cywilnym Ziem Wschodnich, wybrać nauczyciela gimnazjum białoruskiego w Mińsku Jazepa Karanieuskiego na inspektora, utworzyć komisję wydawniczą i zobowiązać ją do zorganizowania wydawnictwa. Wybrano w jej skład W. Iwanouskiego, A. Smolicza i J. Stankiewicza128. Podczas polskiej okupacji Białorusi istniało około 300 białoruskich szkół podstawowych i trzy gimnazja: w Mińsku, Słucku i Wilnie. Nie powiodły się próby utworzenia uniwersytetu na bazie Mińskiego Instytutu Pedagogicznego. Oświata do lipca 1920 r., tj. od odwrotu wojsk polskich była najbardziej popieraną przez władze polskie sferą działalności kulturalnej Białorusinów, chociaŜ nie obywało się bez wstrzymywania wynagrodzeń dla nauczycieli, zamykania szkół białoruskich i aresztowań nauczycieli. Po powtórnym zajęciu ziem białoruskich przez Armię Czerwoną i proklamowaniu 1 sierpnia 1920 r. Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Białorusi (SRRB) działacze oświatowi kontynuowali pracę na rzecz białoruskiego szkolnictwa. Władza przeszła w ręce Wojenno-Rewolucyjnego Komitetu (Rewkom) SRRB w składzie: A. Czarwiakou, Jazep Adamowicz, W. Knorin, U. Ihnatouski i A. Wajnsztejn. Rewkom przywrócił obowiązywanie dekretów władzy radzieckiej. Do czasu zjazdu Rad Delegatów władza przechodziła w ręce „rewkomów”, tworzonych z inicjatywy Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi (KC KPLiB). We wrześniu i październiku 1920 r. na Białorusi przeprowadzono rejestrację nauczycieli. Na bazie byłych seminariów nauczycielskich otworzono trzyletnie technika pedagogiczne w Mińsku, Borysowie i Bobrujsku, a w Homlu, Orszy, Mohylewie, Rohaczewie, Czausach — kursy pedagogiczne. Utworzenie SRRB doprowadziło do ujednolicenia na jej terenie systemu radzieckiej jednolitej szkoły pracy. Szkoły podlegały Ludowemu Komisariatowi Oświaty (LKO). Decyzją Rewkomu z 11 grudnia 1920 r. nakazywano obywatelom Białorusi w wieku od 8 do 50 lat w ciągu roku, poczynając od 15 stycznia 1921 r. nauczyć się pisać i czytać „w języku ojczystym lub rosyjskim w 126 Я. Станкевіч, У Цэнтрал ьную Бел арускую Школ ьную Раду, „ Спадчына”, 1995, н-р 1, с. 74. 127 Праграм ы Бел арускае Ніжэйшае Школ ы, Менск 1920. 128 У Бел арускай Школ ьнай Радзе, „ Беларусь”, н-р 49 (105) ад 5.03.1920 г., с. 3. 49 szkołach istniejących bądź w specjalnie przygotowanych do otwarcia szkołach piśmienności”129. Osoby nie podporządkowujące się temu nakazowi podlegały karom administracyjnym i sądowym. Przygotowywano otwarcie uniwersytetu w Mińsku. Na II Wszechbiałoruskim Zjeździe Rad w dniach 13-17 grudnia 1920 r. przyjęto rezolucję o skierowaniu wszystkich nauczycieli, znajdujących się w Armii Czerwonej lub pracujących w innych instytucjach, do dyspozycji Ludowego Komisariatu Oświaty. Do powrotu na Białoruś wzywała teŜ nauczycieli i innych pracowników kultury odezwa CKW SRRB z lutego 1921 r. 2.3. Działalność wydawnicza Jednym ze skutków niemieckiej ofensywy w 1915 r. było zawieszenie białoruskiej działalności wydawniczej. Wznowiono ją po kilku miesiącach. 15 lutego 1916 r. zaczęła wychodzić w Wilnie dwa razy w tygodniu białoruska gazeta „Homan” pod redakcją W. Łastouskiego, a od lata 1917 r. — J. Saławieja. Społecznie pracowali w niej W. Łastouski, dramaturg F. Alachnowicz, Iwan i Anton Łuckiewiczowie. Akty urzędowe tłumaczyła z języka niemieckiego na białoruski J. Moenke. Korekty dokonywał F. Alachnowicz. Niemiecki urząd ds. prasy Pressenstelle pokrywał wydatki na papier i druk. ChociaŜ wydawanie gazety podlegało niemieckiej cenzurze, nie wymagano umieszczania w niej proniemieckich artykułów130. Drukowano w niej jedynie niemieckie rozporządzenia, zarządzenia i ogłoszenia. Wszyscy związani z gazetą działacze nastawieni byli na wykorzystanie jej w celu podnoszenia białoruskiej świadomości narodowej, informacji o wydarzeniach i białoruskim Ŝyciu narodowym oraz obrony białoruskich interesów. Do 1918 r. była to jedyna białoruska gazeta na terenie Ober Ostu. Ze względu na skupienie się wokół niej białoruskiej inteligencji zamieszczała teŜ utwory literackie — opowiadania W. Łastouskiego i dramaty F. Alachnowicza. Propagowała ideę niepodległości ziem litewsko-białoruskich w postaci Wielkiego Księstwa Litewskiego. W Petersburgu w 1916 r. pojawiły się 2 białoruskie tygodniki wydawane na własny koszt — „Dziannica” przez Ź. śyłunowicza i „Świetacz” przez E. Budźkę. Oba wychodziły od 1 listopada 1916 r. do 31 grudnia 1916 r. (7 numerów). Z powodu braku środków finansowych i nieprzychylności cenzury wydawanie ich zostało wstrzymane z początkiem 1917 r.131 Mimo krótkiego okresu ukazywania się (2 miesiące) odegrały one uświadamiającą rolę wśród rzesz petersburskich uchodźców z Białorusi oraz na Białorusi, dokąd takŜe docierały. Poetka Kanstancyja Bujło pisała: „Zjawiły się u mnie dwa pierwsze numery 129 Борьба за сов етскую в л асть в Бел оруссии , т. ІІ, Минск 1971, 130 К. Вітан, Газэта „Гом ан”, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1975, н-р 13, с. 87. 131 З. Жылуновіч, Эпізод з жыцьця бел арускай часопісі , „ Полымя”, 1923, н-р 7-8, с. 112. 50 „Dziannicy” i „Świetacza” i poruszyły tak miło duszę, Ŝe nie mogę powstrzymać się, aby nie napisać pozdrowień. śyczyć wam chcę duŜo... NiechŜe „Dziannica” i „Świetacz” oświetlają mroki jęczącego pod cięŜarem krwawych dni ojczystego kraju, niech mrok oświetli się nadzieją, Ŝe lepsze czasy są niedaleko”132. Drukowana graŜdanką „Dziannica” pisała o osobliwościach języka białoruskiego, o potrzebie utworzenia uniwersytetu na Białorusi, rozwoju kultury i druku. Swoje utwory na jej łamach publikowali Ciszka Hartny (Ź. śyłunowicz), K. Bujło, Albert Paułowicz, T odar Czarnyszewicz, F. Szantyr. Prowadziła kronikę wydarzeń i działalności T owarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. „Świetacz” drukowany był łacinką i reprezentował kierunek chadecki. Zamieszczał utwory poetów — księŜy białoruskich, m.in. Andreja Ziaziuli (A. Astramowicza). Podobnie jak „Dziannica” duŜo miejsca poświęcał aktualnej sytuacji Białorusi. Po rewolucji lutowej 1917 r. powołana przez Zjazd Białoruskich Organizacji i Partii Komisja Druku i Wydawnictw postulowała pilne wydanie białoruskiej literatury. Na jej propozycję Zjazd przyjął rezolucję o jak najszybszym wydawaniu białoruskiej gazety oraz popularnych propagandowych broszur, bibliograficznego informatora o ksiąŜkach białoruskich i innych wydawnictwach o Białorusi. Od 28 maja 1917 r. do listopada 1918 r. w Mińsku wydawano pod redakcją Jazepa Losika gazetę białoruską „Wolna Białoruś” („Wolnaja Biełaruś”). Poza materiałami informacyjnymi zamieszczała utwory literackie Jakuba Kołasa: „Symon Muzyka”, „Nowaja ziamla”, M. Bahdanowicza, Ciszki Hartnego, Maksima Hareckiego, Alesia Haruna, Alberta Paułowicza, Ihnata Dwarczanina oraz artykuły krytyczno-literackie J. Losika i R. Ziamkiewicza. Nakładem „Wolnej Białorusi” wydano w 1918 r. w Mińsku „Dziecięcą czytankę” („Dziciaczaja czytanka”). W 1917 r. Białoruska Socjalistyczna Hramada (BSH) wydawała pod redakcją A. Smolicza tygodnik „Hramada” („Wspólnota”), od listopada 1917 r. trzy razy w tygodniu wychodziła (do 1918 r.) gazeta „Biełaruskaja Rada” — organ Centralnej Białoruskiej Rady Wojskowej. Od 8 marca 1918 r. do 23 sierpnia 1918 r. wychodziła codzienna gazeta „Biełaruski szlach” („Białoruski szlak”) pod redakcją P. Alaksiuka i A. Pruszyńskiego. W Petersburgu 8 (21) października 1917 r. wyszedł pierwszy numer „Krynicy” — gazety o orientacji chadeckiej, pod redakcją ks. Lucjana Chwiećki. W 1918 r. równieŜ poza Białoruską Republiką Ludową wydawano białoruską gazetę „Dziannica”, organ Białoruskiego Komisariatu Narodowego. Od 1 marca 1918 wychodziła w Petersburgu, a od 6 numeru (od 6 kwietnia 1918 r.) w Moskwie. Ukazywała się do 24 lutego 1919 r. Redagowali ją Źmicier śyłunowicz i Iwan Piatrowicz. Poza materiałami informacyjnymi, głównie dotyczącymi 132 Ibidem, s. 115. 51 Ŝycia Białorusinów w Rosji, drukowała utwory literackie Jakuba Kołasa, Ciszki Hartnego, Alesia Hurło, I. Dwarczanina, J. Dyły 133. Od lipca do grudnia 1918 r. w Petersburgu wychodziło czasopismo społecznopolityczne i literackie „Czyrwony szlach” („Czerwony szlak”). Zamieszczało utwory białoruskich prozaików i poetów, m.in. Janka Kupały, Ciotki (Alojzy Paszkiewicz) oraz ich literackie portrety 134. Zarówno „Dziannica”, jak i „Czyrwony szlach” opowiadały się za utworzeniem Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W Kijowie wychodził tygodnik BRL „Biełoruskoje Echo”, w Wilnie w dalszym ciągu była wydawana dwa razy w tygodniu gazeta „Homan” i miesięcznik „Krywiczanin” pod redakcją W. Łastouskiego, w Mińsku — miesięcznik „Warta” pod redakcją J. Waronki. Po ogłoszeniu 1 stycznia 1919 r. SRRB wszystkie wydawnictwa w języku białoruskim zostały wstrzymane. Podobnie było w Litbiele. T ylko w nadal okupowanym przez Niemców Grodnie wychodziły w tym czasie białoruskie czasopisma „Baćkauszczyna” („Ojczyzna”), „Biełaruś” — organ Centralnej Rady Grodzieńszczyzny, „Zorka” („Gwiazda”) — tygodnik Grodzieńskiego Komitetu Białoruskiego, „Rodny Kraj” („Kraj Ojczysty”) — organ Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, pod redakcją T . Hryba. Po zajęciu przez wojska polskie Wilna 21 kwietnia 1919 r. zaczęły się tam ukazywać białoruskie gazety: „NiezaleŜnaja Biełaruś” („Niepodległa Białoruś”) — organ Białoruskiej Partii Ludowej, pod redakcją J. Stankiewicza. „Nasza Dumka” („Nasza Myśl”), „Biełaruskaja Dumka” („Myśl Białoruska”) — organ Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, pod redakcją Iwana Wajciachowicza, „Hramadzianin” („Obywatel”) pod redakcją S. RakMichajłouskiego 135. Podczas polskiej okupacji Białorusi wydawano społeczno-polityczne i literackie czasopismo „Biełaruskaje Ŝyćcio” („śycie Białoruskie”), pod redakcją F. Alachnowicza, początkowo wychodzące w Wilnie (od czerwca 1919 r. do marca 1920 r., potem w Mińsku (od grudnia 1919 r.). Zamieszczano w nim utwory literackie Janki Kupały, F. Alachnowicza, Alesia Haruna, Jakuba Kołasa, Makara Kraucowa i innych oraz krytykę literacką, m.in. „Historię literatury białoruskiej” M. Hareckiego. Zastąpił je później miesięcznik „Ruń” (od 2 maja 1920 r. do 4 lipca 1920 r.) pod redakcją Iwana Łucewicza (Janka Kupały). Aktywnie w wydawnictwie uczestniczyli Leopold Rodziewicz, M. Kudzielka (Michaś Czarot), malarz Jazep Drazdowicz, historyk U. Ihnatouski. 133 Энцыкл апедыя л ітаратуры і м астацтв а Бел арусі , т. ІІ, Мінск 1985, с. 309. 134 Ibidem, s. 52. 135 А. Калубовіч, Крокі..., с. 57. 52 Wydawana była teŜ 3 razy w tygodniu gazeta „Zwon” („Dzwon”), której kontynuatorem od 21 października 1919 r. był tygodnik „Biełaruś”, redagowany przez J. Losika. Wszystkie wydawane w języku białoruskim gazety i czasopisma stawiały sobie za zadanie rozwój białoruskiej świadomości narodowej, historii, literatury i języka. Władze radzieckie na Białorusi takŜe wydawały czasopisma, które propagowały głównie przemiany rewolucyjne, „dyktaturę proletariatu”. Wobec nihilistycznego stanowiska w kwestii narodowej czasopisma te wydawane były w języku rosyjskim. Wśród nich były: w Smoleńsku: „Sowietskaja prawda” (19171918), „Izwiestija Smoleńskogo Sowieta”, „Izwiestija Zapadnoj Kommuny” (1918) „Biedniak” (1918-1919); w Mińsku: „Zwiezda”, „Mołot”, „Buriewiestnik”, „Kriestjanskaja gazieta” (1917) „Izwiestija Minskogo Sowieta”, „Izwiestija Wriemiennogo Rabocze-Kriestjanskogo Sowietskogo Prawitielstwa Biełorussii” (1919), „Minskij proletarij” (1919), „Izwiestija WojennoRewolucyonnogo Komitieta SSRB” (1919), „Sowietskaja Biełorussija”(1920); w Mohylewie: „Izwiestija Mogilewskogo Sowieta” (1918), „Socha i mołot” (od 1919); w Witebsku: „Izwiestija Witiebskogo Sowieta” (1919), „Izwiestija Wojenno-Rewolucyonnogo Komitieta g. Witiebska (1918), „Gołos biedniaka” (1919); w Homlu: „Izwiestija Gomielskogo Sowieta” (1917-1920), „Izwiestija Rewolucyonnogo Komitieta g. Gomiela” (1919); w Połocku: „Rewolucyonnyj gołos” (1917), „Krasnaja gazieta” (1918); „Izwiestija Mozyrskogo Sowieta” (1917-1918), „Izwiestija Klimowiczskogo ispołkoma” (1918), „Izwiestija Sowieta Orszanskogo ujezda”(1918-1920), „Izwiestija Borisowskogo Sowdepa” (od 1918, od 1920 „Biedniak”), „Izwiestija Ispołkoma Sowietow” („Fakieł”) — Sienno, 1918-22. Wydawano czasopisma : „Ekonomiczeskaja Ŝyzń” (Smoleńsk, 1918), „Choziajstwo Biełorussii” (Mińsk, 1920-1921), „Zaria Zapada” (Mińsk 1919), „Kommunisticzeskij trud” (Witebsk, 1919-1923), „Polesskij kommunar” (Homel, od 1919) „Zaria” (Czausy, 1919), „Gołos truda” (Witebsk 1920-1921), „Nabat mołodioŜy” (Homel, 1920-1921) „Szkoła i kultura Sowietskoj Biełorussii” (Mińsk, 1919-1921), „Kommunisticzeskoje Proswieszczenije” (Homel, 1920-1921), „W burie” (Sienno, 1919) i inne136. Z porównania wynika, Ŝe ilość tytułów prasy rosyjskojęzycznej o orientacji komunistycznej była znacznie większa niŜ białoruskiej. RównieŜ wśród polskiej prasy radzieckiej dominowała komunistyczna: „Prawda” (1917-1919), „Młot” (1918), „Sztandar Komunizmu” (1920), „Głos Robotniczy” (1919), „Pochodnia” (1919), „Rolnictwo Ludowe” (1919), „Wiadomości T ymczasowego Robotniczego Włościańskiego Rządu Sowiecko- 136 Ibidem, s. 59-60. 53 Białoruskiego”, „Kronika śołnierza Komunisty” (1919), „Sztandar Komunizmu” (1920) 137. T ytuły te powstały w opozycji do innych pism polskich o charakterze narodowym: „Dziennik Miński”, „Wieś i Zaścianek”, „Antychryst”, „śołnierz Polski”, „Wiadomości Wojskowe”. Decyzją KC Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi (KP(b)B) w styczniu 1919 r. uznano za „niepoŜądane wydawanie białoruskiej gazety”138. Dopiero po ogłoszeniu Białoruskiej SRR w sierpniu 1920 r. wydawaną od lipca 1920 r. gazetę „Sowietskaja Biełorussija” od 15 sierpnia zaczęto wydawać w języku białoruskim. Ź. śyłunowicz zaczął wydawać ścienną gazetę „Rabotnickasialanskaja Biełaruś” (od 4 sierpnia 1920 r.). W języku jidysz wydawano gazetę „Der Stern”. Od września 1920 r. pod redakcją Janka Kupały zaczęło ukazywać się czasopismo białoruskojęzyczne „Wolny Ściah”. W styczniu 1921 r. rząd BSRR swoim dekretem upaństwowił wszystkie prywatne wydawnictwa i przekazał je państwowemu139. Wydawnictwo państwowe (Gosizdat) sprawowało kontrolę nad wydawaniem 12 gazet i czasopism: 3 — w języku białoruskim, 6 — w rosyjskim, 2 — w jidysz, 1 — w polskim 140. Większość wydawnictw ksiąŜkowych w latach 1915-1921 stanowiły podręczniki. Głównymi ośrodkami wydawnictw białoruskich w tym czasie były Wilno, Mińsk, Petersburg i Moskwa. Pod koniec 1915 r. przy Białoruskim Komitecie w Wilnie powstało prywatne wydawnictwo, którego zadaniem było wydawanie podręczników. W latach 1915-1918 w Wilnie wydano 9 podręczników: 2 elementarze, 3 czytanki, białoruską ortografię, 2 podręczniki do matematyki i antologię literatury białoruskiej. Większość podręczników była autorstwa W. Łastouskiego, m.in. „Pierszaja czytanka dla biełaruskich dzietak dziela nawuki czytańnia” („Pierwsza czytanka dla białoruskich dzieci do nauki czytania”), Wilno 1916, „Rodnyje Zierniaty” („Ojczyste Ziarenka”), Wilno 1916, „Wypisy z literatury białoruskiej (XIII-XVIII w.)” Wilno 1918. „Niezabudka, pierszaja paśla lemantara czytanka” („Niezapominajka, pierwsza czytanka po elementarzu”), Wilno 1918, „Siejbit, druhaja paśla lemantara czytanka”(„Siewca, druga czytanka po elementarzu”), Wilno 1918. Oprócz W. Łastouskiego podręczniki i przewodniki metodyczne układali: A. Łuckiewicz — „Jak prawilna pisać pa-biełarusku (łacińskimi literami)” („Jak prawidłowo pisać po białorusku (łacińskimi literami)”, Wilno 1917, „Naszy pieśniary. Sacyjalna137 A. Ślisz, Polska prasa rewolucyjna na Ukrainie i Białorusi w latach 1917-1920 , [w:] Z dziejów stosunków polsko-radzieckich , t. III, Warszawa 1968, s. 179-204. 138 А. Калубовіч, „Айцы” БССР і іхны л ёс, Кліўленд 1985, с. 65. 139 П. Силиванчик, Деятел ьность Ком м унистической партии Бел оруссии по осу- ществ л ению кул ьтурной рев ол юции в республ ике ( 1919-1937), Минск 1961, с. 121. 140 А. Волк, А. Р акович, Книгоиздател ьское дел о в Бел оруссии. Исторический очерк, Минск 1977, с. 36. 54 litaraturnyje narysy Antona Nawiny” („Nasi Pieśniarze. Socjalno-literackie szkice Antona Nowiny”), Wilno 1918 i J. Stankiewicz — „Nowy lamentar dla biełaruskich dzietak („Nowy elementarz dla białoruskich dzieci”) , Wilno 1918 141. Informacje o nowych podręcznikach i ich recenzje publikowała białoruska gazeta „Homan”. W 1918 r. wydawnictwem zajęły się władze Białoruskiej Republiki Ludowej. Przy Ludowym Komisariacie Oświaty powołano biuro do układania i tłumaczenia podręczników na język białoruski oraz mińskie wydawnictwo oświatowe i spółdzielcze „Zaranka” („Jutrzenka”). W ciągu 1918 r. wydano łącznie 35 ksiąŜek: 28 w Wilnie, 4 — w Mińsku, 1 — w Smoleńsku, 1 — we Wrocławiu142. Były wśród nich: „Biełaruski prawapis” („Zasady pisowni białoruskiej”) A. Łuckiewicza i J. Stankiewicza, „Hramatyka biełaruskaj mowy” („Gramatyka języka białoruskiego”) B. Paczobki, „Zorka, biełaruskaja hramatyka” („Gwiazdka, białoruska gramatyka”) Alaksandry Smolicz, „Biełaruskaja hramatyka” („Gramatyka białoruska”) B. T araszkiewicza, „Szto treba wiedać kaŜdamu biełarusu?” („Co powinien wiedzieć kaŜdy Białorusin?”), „Prosty sposab stacca u karotkim czasie hramatnym” („Prosty sposób nauczenia się w krótkim czasie pisać i czytać) R. Abichta i J. Stankiewicza — wydany we Wrocławiu, „Ruska-biełaruski słounik” (Słownik rosyjsko-białoruski) Maksima i Hauryły Hareckich — wydany w Smoleńsku. Wydano takŜe „Biełaruski piesiennik z notami” („Białoruski śpiewnik z nutami”) Ludomira Michała Rogowskiego. Liczne były takŜe wydawnictwa religijne143. W latach 1919-1920 ukazały się kolejne podręczniki i ksiąŜki: U. Ihnatouskiego „Karotki narys historyi Biełarusi” („Krótki szkic historii Białorusi”) — Mińsk 1919, A. Smolicza „Geografia Białorusi” — Mińsk 1919, M. Hareckiego „Historia literatury białoruskiej” — Wilno 1920, szkolny śpiewnik ułoŜony przez A. Hryniewicza — Wilno 1920, Alesia Haruna „śywyja kazki dla dziciaczaha teatru” („śywe bajki dla teatru dziecięcego”) — Mińsk 1920 i „Zbornik scenicznych tworau dla dziciaczaha teatru” („Zbiór utworów scenicznych dla teatru dziecięcego”) — Mińsk 1920. Dwie ostatnie ksiąŜki zostały wydane przez Centralną Białoruską Radę Szkolną. Poza prasą i podręcznikami w latach 1918-1920 wydawano takŜe literaturę piękną: utwory Wincentego Dunin-Marcinkiewicza („Zaloty”), F. Bahuszewicza, Janka Kupały („Paulinka”) , Jakuba Kołasa („Symon Muzyka”, „Antoś 141 А. Калубовіч, Крокі..., с. 51. 142 Knihapisanie ( bibliohrafia) 1918 h., [w:] Biełaruski Kalendar Swajak na 1919 hod , Wilnia 1919, s. 22-24. 143 H. Głogowska, Białoruskie wydawnictwa religijne w II Rzeczypospolitej a białoruski ruch narodowy, [w:] Naród i religia. Materiały z sesji naukowej pod red. T. Stegnera , Gdańsk 1994, s. 141-143. 55 Łata”, „Na darozie Ŝyćcia”), Alesia Haruna („Matczyn dar”), Karusia Kahańca („Modny szlachciuk”), Jadwihina Sz. (Antona Lawickiego), Alberta Paułowicza („Wasilki”), F. Alachnowicza („Bazyliszek”, „Butrym Niemira”, „Czort i baba”, „Mańka”, „Strachi Ŝyćcia”, „Dziadźka Jakub”, „Na wioscy”, „Cienie”), M. Hareckiego („Dźwie duszy”), Jazepa Farbotki („Biełaruś u pieśniach”), opowiadania i legendy W. Łastouskiego 144. Wśród wydawnictw znajdowały się takŜe broszury o charakterze historycznopublicystycznym: M. Dounara-Zapolskiego „Podstawy państwowości białoruskiej” (Grodno 1919), Alaksandra Ćwikiewicza „Białoruś” (Berlin, 1919 r.), A. Łuckiewicza „Polska okupacja na Białorusi” (Wilno 1920), J. Waronki „Ruch białoruski od 1917 do 1920 roku” (Kowno 1920). 2.4. Literatura W 1915 r. przestała wychodzić „Nasza Niwa”, wokół której skupiali się dotychczas białoruscy twórcy. Na uchodźstwie znalazła się część „naszoniwskich” literatów takich jak Janka Kupała i Jakub Kołas. Niektórzy brali aktywny udział w wojnie i rewolucji, bądź w róŜnych formach działalności kulturalnej po obu stronach frontu. Według Ź. śyłunowicza tworzyło wówczas 36 literatów piszących w języku białoruskim 145. Dla pisarzy białoruskich tego okresu charakterystyczne było uprawianie róŜnych gatunków literackich, np. Janka Kupała pisał wiersze i dramaty, Aleś Harun — wiersze, prozę i publicystykę. Większość twórców posługiwała się pseudonimami literackimi. Udział literatów w działaniach wojennych, uchodźstwo, działalność w organizacjach pomocy ofiarom wojny ograniczały moŜliwości twórcze literatów. Niemniej jednak powstawały wiersze, poematy, proza, dramaty. Rozwijała się krytyka literacka. Dokonywano przekładów literackich. Problemem było wydawanie utworów. Zazwyczaj publikowano je w czasopismach. Gazeta „Homan”, wychodząca w Wilnie, w swoim dziale literackim zamieszczała utwory Janki Kupały, Ciotki (Alojzy Paszkiewicz), Maksima Hareckiego. Po raz pierwszy były w niej opublikowane wiersze J. Kupały „Pierwszy grom”, „Ja chłop, biedak pochylony” („Ja muŜyk, biadak pachiły”), M. Bahdanowicza „Maksim i Mahdalena”, „List” A. Hurło, utwory C. Hartnego, A. Haruna, Zmitraka Biaduli. W poezji dominowały elementy patriotyczne i opisy przyrody. 144 А. Калубовіч, Крокі..., с. 52. 145 Д. Жылуновіч, Бел аруская л ітаратура , [w:] Курс бел оруссов едения , Москва 1918- 1920, с. 286-287; Spis przedstawiony przez autora zawiera wykaz 36 literatów z określeniem uprawianych przez nich gatunków literackich i uprawianego zawodu bądź rodzaju zajęć. 56 W wychodzącej w Mińsku gazecie „Wolnaja Biełaruś” pod redakcją Jazepa Losika takŜe zamieszczano utwory literackie. W niej po raz pierwszy opublikowano rozdziały z poematów Jakuba Kołasa „Symon Muzyka” („Szymon Muzykant”) i „Nowaja ziamla” („Nowa ziemia”), jego opowiadania i wiersze, sztukę „Antoś Łata”, szkic „Z rumuńskiego frontu”. Poza tym publikowano wiersze M. Bahdanowicza, m.in. jego słynną „Pogoń”, C. Hartnego — poemat „Kopyl”, opowiadania M. Hareckiego, Z. Biaduli, U. Hałubka, A. Haruna, Michała Hramyki, K. Kahanca, A. Pawłowicza, Z. Wieras, Ihnata Dwarczanina, Wandy Lawickiej, Fabiana Szantyra. Utwory były przesiąknięte duchem narodowym, przedstawiały nastroje społeczne, idee sprawiedliwości społecznej i wolności. T akŜe wydawane w Mińsku czasopismo „Hramada” publikowało utwory wyŜej wspomnianych autorów, m.in. poematy Z. Biaduli-Jasakara „Nie las szumi” i „Hymn wolności”. Poeta propagował ideę białoruskiej rewolucji narodowej146. Przed rewolucją październikową w literaturze białoruskiej wyraŜano nadzieje na zmiany społeczne i narodowe w wyniku rewolucji lutowej. OŜywienie twórczości literackiej po 1917 r. krytyk literacki Anton Adamowicz określił mianem „nowego odrodzenia”, którego przywódcami byli J. Kupała, J. Kołas, M. Harecki, F. Alachnowicz. Utwory ich były realistyczne i przedstawiały niedolę Białorusina przed rewolucją. Nadzieje na przemiany rozwiała rewolucja październikowa i rządy bolszewików. J. Kupała w alegoryczny sposób przedstawiał niedolę Białorusi w takich utworach poetyckich, jak: „U wyraj” („Do ciepłych krajów”), „Pczoły” („Pszczoły”), „Nasza haspadarka” („Nasze gospodarstwo”), „Czas”, „Zwony” („Dzwony”). Przykładem literatury odzwierciedlającej psychikę Białorusinów w okresie przemian rewolucyjnych była powieść M. Hareckiego „Dwie dusze” opublikowana w 1919 r. w gazecie „Biełaruskaja Dumka” w Wilnie. Dwa ośrodki ruchu białoruskiego, Wilno i Mińsk, były takŜe ośrodkami literackimi. Wydawane w latach 1919-1920 społeczno-polityczne i literackie czasopismo „Biełaruskaje Ŝyćcio” pod redakcją F. Alachnowicza wychodziło najpierw w Wilnie, później od grudnia 1919 r. do marca 1920 r. w Mińsku. Od 1920 r. literackim kierownikiem redakcji był Zmitrok Biadula. On teŜ umieszczał artykuły z historii białoruskiej literatury, o twórczości Franciszka Skaryny, Szymona Budnego, Wasila Ciapińskiego, Wincentego Dunin-Marcinkiewicza, Karusia Kahanca, Stanisława Moniuszki. Poza historycznymi artykułami znajdowały się takŜe materiały poświęcone Ŝyciu i twórczości współczesnych 146 A. Adamovich, Opposition to Sovietization in Belorussian Literature ( 1917-1957), New York 1958, s. 26. 57 pisarzy — cykl Antona Nawiny „Naszyja pieśniary” („Nasi piewcy”) i fragmenty „Historii literatury białoruskiej” M. Hareckiego. Swoje utwory publikowali poeci i pisarze białoruscy, wśród nich takŜe nowi: Michaś Czarot, Makar Kraucou. Charakterystyczne były pieśni wojskowe Janka Kupały. Wychodząca w czasie polskiej okupacji Białorusi prasa: „Biełaruś”, „Zwon”, „Ruń” takŜe miała działy literackie. W „Białorusi” prof. J. Karski przedstawił wyniki swoich badań z dziedziny historii literatury białoruskiej. Pisał o Aleksandrze Rypińskim, Ludwiku Kondratowiczu, Artemiuszu WeryhaDarewskim, Feliksie T opczewskim, Alojzie Paszkiewicz-Ciotce. Publikował swoje utwory Janka Kupała — poematy: „Zimoju” („Zimą”), „Mahiła lwa” („Mogiła lwa”), „Jana i ja” („Ona i ja”) i wiersze, tłumaczenia z języka polskiego, tłumaczenie na język białoruski „Słowa o pułku Igora”. Publikowali swoje utwory takŜe inni poeci i prozaicy, ukazała się powieść Jadwihina Sz. „Zołata” („Złoto”), dramaty F. Alachnowicza i U. Hałubka. W tygodniku „Ruń”, poświęconemu literaturze i sztuce, od maja do lipca 1920 r. przedstawiono białoruskie Ŝycie artystyczno-literackie. Redaktorem pisma był I. Łucewicz (Janka Kupała), a wydawcą W. Iwanouski147. Stworzyło ono moŜliwość prezentacji dorobku białoruskiej literatury i sztuki. Jako pierwsze opublikowało „Apokryf” M. Bahdanowicza. Swoje artykuły z historii literatury białoruskiej publikował J. Karski, wprowadzając do niej takie postacie, jak A. Pszczołka i A. Weryha-Darewski148. Mianem klasyki określa się twórczość Janka Kupały, który w latach 19181920 tworzył bardzo duŜo. T wórczość jego nosi znamiona patriotyzmu, umiłowania kraju i zaniepokojenia losem Białorusi. Dotychczas historię literatury białoruskiej dzielono na okres przedpaździernikowy (dakastrycznicki) i popaździernikowy (paślakastrycznicki) lub radziecki (sawiecki) 149. T aki podział nie ma uzasadnienia, gdyŜ rewolucja październikowa nie odegrała przełomowej roli w rozwoju kultury, w tym literatury w latach 1915-1921. WaŜniejsze znaczenie miały moŜliwości twórcze i wydawnicze po rewolucji lutowej oraz w czasie okupacji niemieckiej i polskiej na Białorusi. Po obwieszczeniu Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej 1 stycznia 1919 r. gazeta „Zwiezda” 5 lutego 1919 r. pisała: „DąŜenia białoruskiej narodowej inteligencji do stworzenia „swojego” białoruskiego języka, „swojej” narodowej kultury są daremne. Niech przyjmą to do wiadomości białoruscy pisarze”150. Władza radziecka bezpośrednio po rewolucji październikowej nie 147 „ Р унь”, н-р 1 ад 2.05.1920 г., с. 8. 148 Энцыкл апедыя л ітаратуры і м астацтв а Бел арусі , т. IV, Мінск 1987. 149 Гісторыя бел арускай сав ецкай л ітаратуры 1917-1940 , Мінск 1981; А. Лойка, Гісторыя бел арускай л ітаратуры. Дакастрычніцкі перыяд , Мінск 1989. 150 Я. Купала, Жыв е Бел арусь, Мінск 1993, с. 8. 58 stwarzała zatem moŜliwości rozwoju literatury białoruskiej. Dlatego twórczość literatów białoruskich miała często charakter opozycyjny wobec bolszewików: „Obcy — dzikus, krwią upiwszy się świeŜą, zaprzęgł Ciebie do niewoli, do biedaków i T woją Ojczyznę-matkę tnie, Ŝywą, rwie na części, na kawałki”151. Opozycyjność ta dominowała w utworach wszystkich białoruskich literatów, nawet Ź. śyłunowicza — premiera pierwszego rządu BSRR w 1919 r., który zaakceptował październik w 1917 r., a swoje wiersze publikował w „Wolnej Białorusi” (np. wiersz „Kraju ojczystego nie porzucę”) 152. W wydawanej pod jego redakcją gazecie Biełnackomu „Dziannica” publikowano utwory J. Kołasa, I. Dwarczanina, M. Hareckiego, Ź. Czarnuszewicza, F. Szantyra, przekłady J. Dyły wierszy Marii Konopnickiej153. Podsumowując charakterystykę literatury w latach 1914-1921 moŜna zgodzić się z twierdzeniami historyka literatury Maksima Hareckiego: „Wraz z początkiem wojny 1914 r. w naszej literaturze dokonuje się przełom. Jedni z poetów i pisarzy przestają pisać — w zaleŜności od swojego nastroju w czasie krwawych dni czy w zaleŜności od przyczyn zewnętrznych, jak pobyt na froncie itp., inni przez jakiś czas próbują jeszcze nieco powiedzieć o wojnie, lecz najczęściej rzadko im się to udaje i oni takŜe milkną. Potem, kiedy „Nasza Niwa” była zamknięta przez rosyjskie władze wojskowe i front odciął zachodnie części Białorusi od wschodnich, Wilno przestaje być dawnym ośrodkiem literackim. O organizacji takiego ośrodka w Mińsku do 1917 r. nie moŜna było nawet myśleć; próby utworzenia go w Leningradzie z powodu przeszkód ze strony władz i rozproszenia białoruskich sił kulturalnych zakończyły się wydaniem w 1916 r. kilku numerów „Dziannicy” i „Świetacza”. I tak literatura nasza w tych cięŜkich czasach (...) rozproszyła się na malutkie, pochowane w róŜnych zakątkach, Ŝywe, ale osłabione źródełka. I tylko w Wilnie, gdzie zostało kilku najlepszych pracowników politycznych i kulturalnych, Ŝycie literackie najszybciej odbudowywało się: zaczęła wychodzić gazeta „Homan”, rozpoczęła się praca wydawnicza. Ale nikogo z najlepszych poetów i pisarzy pod okupacją niemiecką nie było i oto (...) puste miejsce tam zaraz zaczęły zajmować nowe siły”154. Rewolucja lutowa 1917 r. przyczyniła się do rozwoju wolności słowa takŜe we wschodniej Białorusi. Ze względu na skupisko większości pisarzy Mińsk od 1917 r. stał się centrum białoruskiego ruchu literackiego. Z tymi osiągnięciami musieli się liczyć bolszewicy obwieszczając 1 sierpnia 1920 r. Białoruską Republiką Radziecką po raz drugi. Ludowy Komisariat Oświaty wydawał od września 1920 r. miesięcznik artystyczno-literacki „Wolny 151 Ibidem, s. 278 (wiersz J. Kupaіy „ Swojemu narodowi”). 152 A. Adamovich, op. cit, s. 37. 153 Энцыкл апедыя л ітаратуры..., т. ІІ, Мінск 1985, с. 309. 154 М. Гарэцкі, Гісторыя бел арускае л ітаратуры, Мінск 1992, с. 358. 59 ściah” („Wolny Sztandar”) . Swoje krytyczno-literackie wykłady publikował historyk U. Ihnatouski. Utwory swoje publikowali w nim takŜe Janka Kupała, Jakub Kołas, Źmitrok Biadula, Maksim Harecki. Wkrótce podporządkowano literaturę i wydawnictwa Gławlitowi (Gławnomu Uprawleniju po diełam litieratury i izdatielstw Narodnogo Komissariata Proswieszczenija) i wprowadzono cenzurę. T wórczość literacka w latach 1915-1921 stworzyła podstawy do rozwoju literatury białoruskiej w latach 20. Zaczęła się teŜ rozwijać krytyka literacka J. Karskiego, Antona Nawiny, J. Farbotki, R. Ziamkiewicza, M. Bahdanowicza i M. Hareckiego. Ostatni wydał w 1920 i 1921 r. „Historię literatury białoruskiej”. Oceniając literaturę białoruską poeta i literaturoznawca Bohdan śyranik pisał: „W dotychczasowym, zaledwie kilkudziesięcioletnim dorobku literackim nietrudno zauwaŜyć rozwój nie tylko co do formy, lecz takŜe co do zakresu zainteresowań i idei. A co najwaŜniejsze — pojawiły się tam utwory, zdradzające wybitny talent autorów, pojawili się twórcy z „BoŜej łaski”, którzy dając mocne podstawy samej literaturze białoruskiej kaŜą oczekiwać nowych sił pisarskich, nowych talentów, w miarę wzrostu oświaty i kultury wśród tego ludu, dotąd nie tylko narodowemu, ale w ogóle wszelkiemu piśmiennictwu obcemu. Praca dzisiejszych pisarzy białoruskich, a w pierwszym rzędzie Kołasa, Kupały i Biaduli, nie moŜe iść na marne, nie moŜe nie wydać owocu”155. 2.5. Teatr i kino Jedną z waŜnych form sztuki był teatr. W czasie wojny odrodził się głównie w Wilnie i w Mińsku w oparciu o siły amatorskie. W Wilnie pod okupacją niemiecką jego twórcą był młody dramaturg F. Alachnowicz, w Mińsku — aktor przedwojennego teatru polskiego F. śdanowicz. 19 czerwca 1916 r. otwarty został w Wilnie Klub Białoruski, w którym działał amatorski teatr pod kierunkiem Franciszka Alachnowicza, dramaturga i aktora. T o muzyczno-dramatyczne kółko skupiało około 60 osób. Ponad 20 z nich stanowili aktorzy „Grupy Dramatycznej” (P. Borowski, F. śukowski, M. Bułhak, H. Kodź, J. Wałachowicz, K. Juchniewicz, Okołow-Zubkowska, L. Moenke, K. Stefanowicz, S. Kamińska, A. Sakowicz, E. BłaŜewicz).16 osób było w orkiestrze. Istniał teŜ chór pod kierunkiem M. Dunajewa oraz grupa taneczna156. Pierwsza wieczornica odbyła się 17 września 1916 r., a 15 października 1916 r. białoruska trupa teatralna wystawiła swój pierwszy spektakl — „Chama” Elizy Orzeszkowej. Spektakle wystawiano dość często. Grano następujące przedstawienia: 5 listopada 1916 r. — „W zimowy wieczór” Elizy Orzeszkowej i „Michałkę” Doleckich, 10 grudnia — „Jak pobierali się” 155 B. śyranik, Zarys literatury białoruskiej , Warszawa 1921, s. 40. 156 А. Калубовіч, Крокі..., с. 61 (imion nie udało się ustalić). 60 A. Wałodźki, 26 grudnia — premiera „Na Antokolu” F. Alachnowicza, 27 grudnia — „Cham” E. Orzeszkowej, 1 stycznia 1917 r. — „Na Antokolu”, 17 lutego — „Paulinka” Janki Kupały, 18 marca — „Na wsi” F. Alachnowicza, 31 marca — „Na wsi”, 22 kwietnia — „W kupalską noc” J. Kupały, 27 kwietnia — „Pietro Caruso” R. Bracco, 2 maja — „Pietro Caruso”, 27 maja — „Na Antokolu”157. Problematyka przedstawień dotyczyła Ŝycia wiejskiego i miejskiego Białorusinów. W jednej z recenzji przedstawienia „Na Antokolu” niemiecka gazeta „Wilnaer Zeitung” pisała: „T rzeba szczerze witać Ŝywe siły, które swoją dalszą pracą rozwijają kulturalne Ŝycie Białorusinów. (...) Gra była znakomita. I piosenki i duety wykonane dobrze”158. Kolejny sezon rozpoczął się jesienią 1917 r. Odbyły się 3 premiery przedstawień F. Alachnowicza „Kiedyś”, „Butrym Niemira”, „Mańka”. Od końca lutego 1917 r. białoruski teatr otrzymał swoją własną scenę w nowym pomieszczeniu klubu na ulicy Wileńskiej 28. Spektakle grano co niedzielę. Latem 1917 r. na skutek rekwizycji pomieszczeń przez władze niemieckie Klub Białoruski przeniósł się na Aleję Św. Jerzego (ul. A. Mickiewicza) 22 159. Po rosyjskiej stronie frontu Ŝycie teatralne odrodziło się po rewolucji lutowej. Na początku kwietnia 1917 r. pisarz A. Lawicki zaproponował aktorowi F. śdanowiczowi ze środowiska „Biełaruskiej Chatki” w Mińsku utworzenie grupy teatralnej. Grupa ta przyjęła nazwę Pierwszego T owarzystwa Białoruskiego Dramatu i Komedii. 1 kwietnia 1917 r. w Mińskim T eatrze Miejskim wystawiono „Paulinkę” Janki Kupały i „W zimowy wieczór” E. Orzeszkowej. Oficjalny początek działalności Pierwszego T owarzystwa Dramatu i Komedii miał miejsce 1 maja 1917 r., kiedy na przewodniczącego T owarzystwa wybrano Ihnata Bujnickiego (aktora, twórcę profesjonalnego teatru białoruskiego), na reŜysera F. śdanowicza, a na administratora U. Falskiego. W skład grupy aktorów wchodzili: F. śdanowicz, U. Falski, Antuk Krynica (brat F. śdanowicza), P. Miadziołka, Wiera T arasik, Ramuald śakouski, Szymon Muzyka, W. Waszkiewicz, Lidia RŜecka (od 1918 do 1919 r.), Henryk Grygonis, Konstanty Sannikau, Stefania Staniuta, Mikoła Mickiewicz, Lidia Nawachocka. Przy T owarzystwie istniał chór, który prowadził kompozytor Uładzimier T erauski oraz orkiestra instrumentów ludowych pod kierunkiem Źmiciera Zachara i grupa taneczna pod kierunkiem Czesława Rodziewicza160. 157 Ibidem, s. 63. 158 Ibidem, s. 63. 159 Ф. Аляхновіч, Бел арускі тэатр , „ Спадчына”, 1991, н-р 1, с. 41-42. 160 А. Калубовіч, Акт 25 сакав іка і адраджэньне нацыянал ьнай бел арускай кул ьтуры, [w:] А. Калубовіч, Крокі гісторыі , Менск 1993, с. 64. 61 Stałym miejscem występów teatru była „Białoruska Chatka”. T owarzystwo ze swoimi spektaklami wyjeŜdŜało teŜ na prowincję, do Słucka, Osipowicz, Bobrujska, Mohylewa i do innych miejscowości. Największą popularnością cieszyły się następujące przedstawienia: „Paulinka” Janki Kupały, „Modny szlachcic” Karusia Kahańca, „Cham” E. Orzeszkowej. Po spektaklach zawsze były recytacje, piosenki i białoruskie tańce ludowe. Jesienią 1917 r. do pracy w teatrze włączył się U. Hałubok — aktor, reŜyser i dramaturg161. T owarzystwo nie otrzymywało pomocy od państwa, a jego praca była wynikiem entuzjazmu aktorów, dramaturgów i reŜyserów. Stawiało sobie za cel pracę kulturalno-oświatową. Jego statut głosił: „T owarzystwo ma na celu artystyczny pokaz na scenie białoruskich utworów dramatycznych, literackich, muzycznych, zapoznawanie z nimi wsi, miasteczek i miast Białoruskiego kraju; dąŜenie do utworzenia w Mińsku stałego białoruskiego teatru, wydanie dramatycznych, muzycznych, literackich i innych utworów i na ogół rozwijanie i upowszechnianie kulturalno-narodowej idei”162. „Nie zwaŜając na głód i chłód oraz złe warunki, tylko wierni swojej idei aktywnie pracują, rozszerzając swoją działalność, na ile pozwalają siły, wzbogacając nowymi utworami literaturę, muzykę i śpiewy, niosąc swą pracę z miasta do miasteczka i wsi. (...) Członkowie T owarzystwa wierni swojej idei, twardo, często w oficerskich butach, idąc po drodze budowania swojego sprawiedliwego Ŝycia, (...) muszą mieć co włoŜyć do ust”163. W ciągu roku w T owarzystwie znalazło się około 60 osób, w tym 40 chórzystów i 20 aktorów164. Amatorski ruch teatralny zaczął rozwijać się na całej Białorusi. W mieście Horki przy rosyjskim Kółku Literacko-Wokalno-Dramatycznym powstała Białoruska Sekcja Uczniów Horeckich Szkół Rolniczych. Skupiała ona około 50 członków. Kółko dramatyczne jesienią 1917 r. pokazało inscenizacją poematu „T aras na Parnasie”. O tym, jak wielkim powodzeniem cieszyły się białoruskie przedstawienia teatralne, świadczą wspomnienia M. Hareckiego: „W mieście pojawiła się, nowość — białoruscy oświeciciele. Nie starczyło biletów, brali na wyścigi, tak wielu znalazło się chętnych obejrzeć teatr w języku białoruskim... Sala drŜała od oklasków”165. Od jesieni 1917 r. we wsiach i miasteczkach powiatu ihumeńskiego nauczyciele Mikoła Kaspiarowicz i Bortnik organizowali białoruskie wieczorynki. 161 У. Няфёд, Бел арускі тэатр , Менск 1959, с. 107; Ф. А., Першае Т-в о Бел арускай Драм ы і Ком эдыі , „ Р унь”, н-р 2 ад 9.05.1920 г. 162 Мастацтв а Сав ецкай Бел арусі. Зборнік дакум ентаў і м атэрыял аў у дв ух там ах, т. І, Мінск 1976, с. 363. 163 Ibidem, s. 78-79. 164 Ibidem, s. 78-79. 165 А. Калубовіч, op. cit., s. 73. 62 Przy powstałym gimnazjum białoruskim w Słucku takŜe zorganizowano kółko kulturalno-oświatowe „Paparać-kwietka” („Kwiat paproci”) . Przedstawienia cieszyły się wielką popularnością wśród widzów. Działalność teatralna nabrała rozmachu w 1918 r., po proklamowaniu Białoruskiej Republiki Ludowej. W rocznicę powstania Pierwszego T owarzystwa Białoruskiego Dramatu i Komedii, 19 maja 1918 r. w Mińsku otwarto Białoruski Dom Ludowy im. Maksima Bahdanowicza, który stał się nową siedzibą teatru. Premier rządu BRL J. Waronka ogłosił powstanie Białoruskiego T eatru Państwowego BRL na czele z F. śdanowiczem, U. Hałubkiem i U. Falskim. Na otwarciu pokazano specjalnie w tym celu sztukę U. Hałubka „Biazwinnaja krou” („Niewinna krew”). T eatr znajdował się na utrzymaniu rządu BRL166. Była to forma dowartościowania grupy aktorów, którzy nieraz grali po trzy przedstawienia w tygodniu167. W związku z lepszą sytuacją teatru w Mińsku, w czerwcu 1918 r. przybył tu z Wilna F. Alachnowicz. Zrealizował on swoją sztukę historyczną „Butrym Niemira”, w której odegrał główną rolę. W Mińsku napisał nowe utwory dramatyczne „Czort i baba” („Czart i baba”), „Strachi Ŝyćcia” („Strachy Ŝycia”), „Dziadźka Jakub” („Wujek Jakub”) i zorganizował własną trupę. Wystawiała ona swoje przedstawienia w „Białoruskiej Chatce” na Końskim Rynku. W ten sposób powstał drugi białoruski teatr, finansowany przez T owarzystwo „Ojcowizna” („Baćkauszczyna”). Istnienie dwóch teatrów stwarzało warunki konkurencji, a przez to podnoszenia poziomu artystycznego i poszukiwania nowego repertuaru. Zaczęła rozwijać się krytyka teatralna. „Białoruski teatr juŜ przestaje być teatrem amatorów, a powoli przekształca się w profesjonalny. JuŜ publika zaczyna go mierzyć inną miarą, niŜ dotychczas, odnosi się do niego bardziej krytycznie, wymaga od niego znajomości sztuki, a konkurencja dwóch jednocześnie białoruskich teatrów wpływa na staranność artystycznego przygotowania spektakli. Prasa białoruska interesuje się bardzo swoim teatrem, na swoich szpaltach wiele miejsca poświęca tej sprawie, zamieszczając krytyczne sprawozdania, nieraz bardzo ostre”168. Zorganizowany w tym czasie białoruski chór U. T erauskiego wspomagał muzycznie oba teatry. W związku z trudnościami finansowymi Usiewaład Falski w imieniu Pierwszego T owarzystwa Dramatu i Komedii zwracał się w sierpniu 1918 r. do Biełnackomu z prośbą o utrzymanie teatru z budŜetem w wysokości 10 tys. rubli miesięcznie169. Biełnackom w listopadzie 1918 r. udzielił dotacji w wysokości 5 166 А. Калубовіч, Крокі..., с. 65; V. Seduro, The Byelorussian Theater and Drama , New York 1955, s. 45. 167 „ Вольная Беларусь”, н-р 12 ад 7.04.1918 г., с. 96. 168 Ф. Аляхновіч, Бел арускі тэатр , „ Спадчына”, 1991, н-р 1, с. 42. 169 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 79. 63 tys. rubli i zwracał się o dotację do Ludowego Komisariatu Oświaty RFSRR „na utrzymanie i rozwój jego (teatru — przyp. H. G.) działalności (...) i na przyjazd teatru do Moskwy w celu zapoznania szerokich mas narodu rosyjskiego z twórczością narodu białoruskiego”170. Po zajęciu Mińska przez bolszewików 22 grudnia 1918 r. utworzono Białoruski T eatr Proletariacki — z teatrów F. Alachnowicza i F. śdanowicza. Po tygodniu otwarto Białoruski T eatr Radziecki. W jego skład wszedł teŜ chór U. T erauskiego i orkiestra (sekstet) F. T chorŜa. Wysokie subsydia Ludowego Komisariatu Oświaty dla teatru oŜywiły jego działalność: „T eatralna praca w tym czasie rozpoczyna się z szerokim rozmachem. Spektakle grane są 3-4 razy w tygodniu. Praca wre. Repetycje odbywają się codziennie, często dwa razy dziennie. Orkiestra przygotowuje się do samodzielnych wystąpień koncertowych i robi próby z aktorami tych sztuk, które są ze śpiewami. „Paulinka” Kupały w tym czasie pierwszy raz grana jest z akompaniamentem orkiestry. (...) Artyści ze strony materialnej są zabezpieczeni. Repertuar wzbogaca się nowymi utworami. Sekcja literacka czas od czasu zbiera się, Ŝeby przeczytać i krytycznie ocenić nowe utwory dramatyczne”171. Wraz z nową władzą teatr zmienił swoje zadania na: „1) oświatę ludu, 2) propagowanie polityki władzy radzieckiej, 3) kultywowanie białoruskiej twórczości robotniczej”172. T eatr posiadał sekcję dramatyczną, chóralną, muzyczną i literacko-wydawniczą. Sekcja dramatyczna wystawiła od 28 grudnia 1918 r. do 28 lutego 1919 r. 19 przedstawień, m.in. „Rozrzucone gniazdo” i „Paulinka” Janka Kupały, „Cham”, „W zimowy wieczór” E. Orzeszkowej, „Modny szlachcic”, „W innym szczęściu nieszczęście schowane” K. Kahanca „Kwiat paproci” K. Bujły, „Niewinna krew”, „Ostatnie spotkanie” U. Hałubka, „Swaty”, „Niedźwiedź” A. Czechowa173. Większość wśród nich stanowiły komedie. Często grano spektakle przy okazji imprez politycznych: na otwarciu klubu III Międzynarodówki, w dzień jeńca wojennego (4 I), na zjeździe delegatów biedoty (11 I), w rocznicę utworzenia Armii Czerwonej (23 II), w czasie Zjazdu Rad Białorusi (1 II 1919 r.). 5 spektakli pokazano bezpłatnie, w tym dla delegatów Zjazdu. Z bezpłatnych i ulgowych biletów korzystali uczestnicy białoruskich kursów pedagogicznych Instytutu Pedagogicznego i innych instytucji oświatowych. O przydziale biletów bezpłatnych i ulgowych decydował Ludowy Komisariat Oświaty 174. Sekcja chóralna pracowała nad repertuarem białoruskich pieśni ludowych i pieśni rewolucyjnych. Ogółem w repertuarze było 108 pieśni, w tym 13 partii 170 Ibidem, s. 80-81. 171 Ф. Аляхновіч, op. cit., s. 43. 172 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 87. 173 Ibidem, s. 87-88. P rzedstawione są daty i tytuły przedstawień. 174 У. Няфёд, Бел арускі тэатр , Мінск 1959, с. 113. 64 solowych 175. Sekcja opracowała takŜe operę dziecięcą „Pasikonik i mrówka” i sztuki muzyczne m.in. „Aza”. Chór poza teatrem występował na wiecach politycznych, w szkołach, na placach itp 176. Sekcję muzycznę zorganizowano pod koniec stycznia 1919 r. W ciągu miesiąca (lutego 1919 r.) sekcja przygotowała i przedstawiła 22 utwory, głównie białoruskie tańce ludowe i pieśni rewolucyjne. Wykonywała teŜ utwory muzyki powaŜnej Schuberta, Czajkowskiego, Rachmaninowa, Chopina, Moniuszki, Verdiego, Pucciniego, Wagnera, Griega177. Sekcja literacka zbierała się raz w tygodniu. Zajmowała się doborem i wzbogacaniem repertuaru, krytyką prasową przedstawień i gry aktorów, czystością języka białoruskiego na scenie, niedopuszczaniem na scenę wulgaryzmów i dyskredytacji białoruskiego charakteru narodowego. W ramach prac sekcji przetłumaczono na język białoruski „Halkę” S. Moniuszki, „Międzynarodówkę”, „Warszawiankę” i inne. T eatr występował z gościnnymi przedstawieniami na prowincji: w Ihumeniu, Nowogródku, Dziśnie, Wilejce i innych miejscowościach. Istniało pięć grup objazdowych. Pomieszczenie teatru znajdowało się w przedwojennym teatrze „Sokół”, który nie odpowiadał nowym potrzebom zarówno ilością miejsc na widowni jak i rozmiarem sceny i kulisów. Poprawa warunków pracy, zmiana lokalu oraz uznanie Białoruskiego T eatru Radzieckiego za teatr państwowy i przyjęcie pracowników teatru na utrzymanie państwa były głównym przedmiotem zabiegów dyrekcji teatru (F. śdanowicza, U. T erauskiego i F. T chorŜa) przed Ludowym Komisariatem Oświaty. Planowano takŜe utworzenie studium dramatycznego przy teatrze w celu przygotowywania aktorów. Plany zniweczyła polska okupacja Białorusi. Spośród pozostałych aktorów powstało T owarzystwo Sztuki Białoruskiej. Pod koniec 1919 r. powstał teatr pod dyrekcją F. Alachnowicza, utrzymywany przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Władze polskie nie sprzyjały rozwojowi białoruskiego teatru. Wprowadzono cenzurę. „Subsydia wypłacano nieregularnie, korzystać z miejskiego teatru Białorusinom pozwalano tylko w dni powszednie, gdyŜ w niedziele i święta teatr oddawano polskiej trupie. Oprócz tego teatralna cenzura, którą prowadziła polska poetka Savitri (Anna Zahorska) bardzo ograniczała działalność teatru białoruskiego po względem repertuaru. (...) Przy ubóstwie białoruskiego repertuaru taki zakaz silnie dawał się we znaki. Oprócz tego projektowany wyjazd teatralny trupy na prowincję takŜe nie otrzymał zgody władz”178. 175 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 89-90. Wykaz zawiera 7 pieśni rewolucyjnych, resztę (101) stanowią piosenki ludowe i Ŝartobliwe oraz przyśpiewki. 176 Ibidem, s. 89. 177 Ibidem, s. 91. 178 Ф. Аляхновіч, op. cit., s. 43. 65 Zakazane były takie spektakle, jak: „Paulinka”, „Rozrzucone gniazdo” Janka Kupały, „Modny szlachcic” K. Kahańca, „Kiedyś” i „Butrym Niemira” F. Alachnowicza. W teatrze grali m.in.: Stankiewicz, Stefanowicz, Wiera T arasik, Antuk Krynica, Mikoła Mickiewicz, U. Falski, U. Hałubok, M. Zaorska, Michaś Czarot. Występował chór U. T erauskiego. Od 14 września 1919 r. grano sztuki: „Hanka” i „Promyk szczęścia” U. Hałubka , „Ciotka z Brazylii”, „Antoś Łata” J. Kołasa, „Na Antokolu” i „Ptak szczęścia” F. Alachnowicza, „Michałka” Doleckich — wszystkie o charakterze obyczajowym. W grudniu 1919 r. rozpoczął pracę Białoruski T eatr Narodowy pod kierunkiem Komisji T eatralnej Białoruskiego Komitetu Narodowego. Dyrektorem T eatru był F. Alachnowicz, a administratorem — J. Farbotka179. Białoruski teatr przyczyniał się do rozwoju świadomości narodowej: „białoruski spektakl wystawia się bardziej dla agitacji w dziedzinie świadomości narodowej niŜ dla teatru jako takiego”180. Dramaturgia teŜ stała na niezbyt wysokim poziomie. Krytykowano takŜe artystyczną stronę przedstawień i grę aktorów: „dobrych sił artystycznych w mińskim białoruskim teatrze jest bardzo mało. Dobrymi autorami dramatycznymi są F. Alachnowicz i F. śdanowicz, dobrze wykonuje takŜe role A. Krynica, — oto wszyscy prawdziwi artyści. Nie ma dobrego komika, w ogóle nie ma wśród nich aktorek z natchnieniem, z „iskrą BoŜą” wielkiego niewątpliwie talentu”181. Dlatego teŜ zwracano uwagę na potrzebę edukacji aktorów. Po utworzeniu BSRR w sierpniu 1920 r. władze tej republiki upaństwowiły teatr. 14 września 1920 r. Departament Sztuki Ludowego Komisariatu Oświaty otworzył Białoruski T eatr Państwowy w byłym teatrze miejskim w Mińsku. Na uroczystości otwarcia wykonano „Międzynarodówkę” i zagrano przedstawienie „W zimowy wieczór” E. Orzeszkowej, podkreślając tym ciągłość istniejącego od 1917 r. teatru. Zespół aktorski na polecenie Ludowego Komisariatu Oświaty zebrał F. śdanowicz. Wystawiano dotychczasowy repertuar, chociaŜ od zespołu Ŝądano przede wszystkim repertuaru rewolucyjnego. T akiego jednak brakowało. Pierwszy okres istnienia teatru charakteryzowała konsolidacja zespołu aktorskiego, który wywodził się z teatru rosyjskiego, z teatrów frontowych i z teatru białoruskiego. Ludowy Komisariat Oświaty powołał na stanowisko dyrektora teatru Jeuścihnieja Mirowicza, aktora teatru rosyjskiego. Chór prowadził U. T erauski, orkiestrę — Elkon, grupę baletową — Konstanty Aleksiutowicz182. Dalszy rozwój teatru białoruskiego uzaleŜniony był od decyzji władz radzieckich. W okresie 1915-1920 istotne było trwanie teatru mimo zmian władzy na Białorusi. Prowadził on bezustanną działalność w miastach i miasteczkach 179 „ Беларускае Жыцьцё”, 1920, н-р 1. 180 Бел арускі тэатр , „ Беларусь”, н-р 18 (74) ад 28.01.1920 г., с. 3. 181 Ibidem, s. 3. 182 V. Seduro, The Byelorussian Theater and Drama , New York 1955, s. 52. 66 Białorusi, funkcjonując pod róŜnymi okupacjami i prowadząc walkę o swoje istnienie jako teatr białoruski183. Kino cieszyło się niesłabnącą popularnością. W czasie wojny pokazywano filmy i kroniki przedstawiające działania wojenne. Kinematografy działały takŜe na froncie. Repertuar był dokumentalny, bądź komediowy, np. „Sztuka, miłość i złoto”, „Sokólski gimnazjalista”, „Nie oszukuję swojego męŜa”. Wojnę i rewolucję przedstawiano jak sensacyjny dramat. Filmy pochodziły z zagranicy bądź były produkcji rosyjskiej. W 1918 r. kinooperatorzy z Moskwy i Petersburga robili zdjęcia do filmów w Witebsku, Mińsku i innych miastach Białorusi. Powstały filmy dokumentalne „Rozmowy pokojowe w Brześciu Litewskim” i „Uchodźcy w Orszy”184. 27 sierpnia 1919 r. ukazał się dekret o przejęciu produkcji kinematograficznej i fotograficznej przez Ludowy Komisariat Oświaty. Oznaczało to znacjonalizowanie kinematografii. Wcześniej, po rewolucji październikowej, 14 lutego 1918 r. w rosyjskojęzycznej mińskiej „Gazecie Porannej” opublikowano informację o rekwizycji kinematografów na rzecz Rady Delegatów Robotniczych i śołnierskich. W Witebsku nacjonalizację przeprowadzono w styczniu 1919 r.185 Gubernialna Sekcja Kinematograficzna zgromadziła znaczny zbiór filmów i próbowała stworzyć własną produkcję. Obsługiwała ona takŜe gubernię smoleńską, mohylewską oraz częściowo pskowską. Filmy pokazywano Ŝołnierzom Armii Czerwonej. 25 procent biletów rozprowadzano bezpłatnie, głównie wśród robotników i czerwonoarmistów oraz ich rodzin 186. Własna produkcja filmów była niemoŜliwa ze względu na brak odpowiedniego sprzętu i taśmy filmowej. Utrzymywanie znacjonalizowanych kinematografów oraz pracowników naleŜało do Ludowego Komisariatu Oświaty. Spośród 5 kinematografów w Witebsku funkcjonowało tylko 3, z których teatr „Artystyczny” wykorzystywano tylko 3 razy w tygodniu do projekcji filmowych. T eatr „Rekord” dwa razy w tygodniu udostępniano na mityngi i koncerty, a teatr „Odeon” był zamknięty ze względu na brak dopływu energii elektrycznej. T eatr „Kino-Ars” zajęty był przez wojsko. W pełni pracował tylko teatr „Iluzjon”. W repertuarze znalazły się filmy „III Międzynarodówka”, „Siostra dekabrysty”, „PodróŜ Kalinina po Rosji”, „T unel”187. Witebska Gubernialna Kinofotosekcja wchodziła w skład Peterburskiego Komitetu Kina, który w swoich obowiązkach miał finansowanie i dostarczanie sekcji niezbędnych materiałów. Współpraca komitetu z sekcją układała się nie 183 Autobiografia F. ¯ danowicza, Дзяржаўны Архіў Р эспублікі Беларусь (DARB) w Miñsku, f. 307, v. 1, s. 97, l. 2. 184 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя , т. ХІІ, Мінск 1975, с. 645. 185 История бел орусского кино , Мінск 1969, с. 14. 186 Ibidem, s. 15. 187 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 175. 67 najlepiej. Sekcja działała tylko dzięki własnym środkom i z zasobem filmów przejętych od prywatnych kinematografów podczas nacjonalizacji. Kino miało słuŜyć masowej propagandzie władzy radzieckiej. Dlatego zabiegano o odpowiednie filmy i utworzenie kina objazdowego. Zmiana repertuaru kinowego wpłynęła na zmniejszenie zainteresowania kinem wśród inteligencji miast. Upowszechnienie kina doprowadziło do sytuacji, Ŝe „filmy oglądają głównie małokulturalni robotnicy i czerwonoarmiści”188. Stąd teŜ kaŜdy film trzeba było poprzedzić specjalnym wyjaśniającym wykładem. Rodzima produkcja filmów na Białorusi rozpoczęła się dopiero w połowie lat dwudziestych. 2.6. śycie muzyczne Rozwój muzyki na Białorusi w latach 1918-1921 związany był z powstawaniem chórów, szkół muzycznych oraz wydawaniem śpiewników i nut. W Mińsku w oparciu o Pierwsze Białoruskie T owarzystwo Dramatu i Komedii powstał chór pod kierunkiem Uładzimiera T erauskiego, byłego członka kapeli rosyjskiej i śpiewaka Dymitra Agreniewa-Słowiańskiego. Chór występował w teatrze i na masowych imprezach okolicznościowych. Często wyjeŜdŜał na prowincję.W repertuarze znajdowały się głównie białoruskie pieśni ludowe, a od 1919 r. takŜe rewolucyjne. Przy teatrze białoruskim istniała takŜe sekcja muzyczna. Zorganizowaną działalność muzyczną prowadzono w Witebsku, przedwojennym ośrodku kulturalnym Kraju Północno-Zachodniego. Po rewolucji październikowej zorganizowano w Witebsku oddział Ogólnorosyjskiego Związku Orkiestrantów. W jego skład wchodziło 120 osób. W okresie sprawowania władzy przez struktury radzieckie wystąpili oni z propozycją otwarcia konserwatorium w Witebsku. Aby zdobyć na to środki, organizowano koncerty symfoniczne. W Witebsku znajdowała się dostateczna ilość osób z wykształceniem muzycznym i doświadczeniem pedagogicznym. Wśród nich byli znani w świecie muzycznym twórcy: Michał Ancau (1865-1945) — absolwent konserwatorium Petersburskiego, klasy kompozycji Michała Rymskiego-Korsakowa, przed wojną nauczyciel śpiewu chóralnego w szkołach Witebska i redaktor „Witebskich Gubernialnych Wiadomości”, Arkadź Biassmiertny (1863-1955) — absolwent klasy skrzypiec konserwatorium w Petersburgu, B. Suchadreu, Mikoła Dubasau (1869-1935) — pianista, absolwent konserwatorium w Petersburgu, laureat I Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego w 1890 r., Karol Grygorowicz (1868-1921) — skrzypek znany poza granicami Rosji, w latach 1910-1918 kierował w Petersburgu tzw. Meklenburskim Kwartetem E. Beling. Przy konserwatorium istniała orkiestra symfoniczna, którą dyrygował 188 Ibidem, s. 179. 68 Mikoła Malko (1883-1961) — absolwent konserwatorium w Petersburgu. W latach 1918-1921 dał około 250 koncertów muzyki klasycznej i rewolucyjnej dla masowej publiczności Witebska i innych miast 189. Z inicjatywy M. Ancawa w listopadzie 1919 r. powstał chór, który wykonywał głównie pieśni ludowe. Chór przygotował takŜe kilka przedstawień teatralnych. W lutym 1920 r. liczył 50 głosów męskich i Ŝeńskich i został przemianowany na chór państwowy. Jego członkowie znaleźli się na utrzymaniu Witebskiego Wydziału Muzycznego. W związku ze złą sytuacją finansową i niewypłacaniem wynagrodzenia chór zaczął się rozpadać. Chórzyści przechodzili do chórów prywatnych. DuŜe kłopoty sprawiał takŜe brak papieru do zapisywania nut. Chór występował w jednostkach wojskowych i na zgromadzeniach ludowych, poszerzając repertuar o pieśni rewolucyjne190. 15 sierpnia 1920 r. w Mińsku otwarto Państwowe Konserwatorium. Wydano „Szkolny śpiewnik”. Znamienne dla okresu wojennego i rewolucyjnego było zainteresowanie białoruską muzyką ludową. Profesorowie Konserwatorium Muzycznego w Mińsku N. Wiarat i I. UściuŜaninau zbierali białoruskie piosenki ludowe. Drugi z nich pracował takŜe nad białoruską operą191. W latach 1919-1920 powstały szkoły muzyczne w Homlu i Bobrujsku. Podstawy do rozwoju muzyki na Białorusi w latach 20. stworzyli muzycy i kompozytorzy wykształceni w carskiej Rosji. 2.7. S ztuki plastyczne i architektura Środowisko plastyków, poszukując nowych form i treści wyrazu, z nadzieją przyjmowało wszelkie zmiany rewolucyjne i było wykorzystywane przez władzę radziecką do propagowania nowych idei. W sztukach plastycznych widoczne były następujące tendencje: 1) kontynuacja przedrewolucyjnego realizmu widoczna w pracach Judela Pena i jego uczniów, 2) ekspresjonizm Marca Chagalla, 3) suprematyzm Kazimierza Malewicza. Plastyków wykorzystywano do propagandy wizualnej (plakaty) nowych idei władzy radzieckiej oraz angaŜowano do działalności w Komisariacie Oświaty oraz Armii Czerwonej. „Powinna być postawiona kwestia klasowej proletariackiej sztuki. (...) W dzisiejszej epoce sztuka powinna być klasowa” — pisał w 1919 r. W. Knorin, odpowiedzialny za sztukę w Komitecie Wykonawczym Obwodu Zachodniego 192. 189 Ibidem, s. 241; Энцыкл апедыя л ітаратуры..., т. ІІ, с. 368; т. III, с. 425. 190 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 243. 191 „ Вольная Беларусь”, н-р 15 ад 28.04.1918 г.; „ Вольная Беларусь”, н-р 20-21 ад 2.06.1918 г. 192 Гісторыя бел арускага м астацтв а 1917 — 1940 , т. IV, Мінск 1990, с. 5. 69 Na początku 1919 r. do Mińska przybył historyk sztuki Władimir Dmitriew z Petersburskiego Wydziału Ludowego Komisariatu Oświaty. Jego głównie zasługą była organizacja nowego ośrodka sztuki, poprzez otwieranie nowych pracowni i szkół plastycznych. Zaczęło wychodzić czasopismo „Sztuka” („Iskusstwo”). WaŜną rolę w urzeczywistnianiu nowej sztuki odegrali Wacław Strzemiński i M. Cechanouski. Zorganizowano wystawę rzemieślników i plastyków w Bobrujsku 22 czerwca 1919 r., która była związana z toczącą się dyskusją na temat sztuki rewolucyjnej. Głównymi ośrodkami Ŝycia plastycznego były Witebsk i Homel. Pierwsze szkoły plastyczne powstały w Homlu — Studium Plastyczne im. M. Wrubla i Pracownia Malarstwa „Artel”. W Witebsku (od lutego 1919 r. wchodzącym w skład Rosji) w utworzonej szkole plastycznej wykładali absolwenci Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu: Michał Kierzin, Michał Ende, Walancin Wołkau, Maria Lebiediewa, Mikoła Michałap. Witebsk stał się w latach 1918-1921 centrum awangardyzmu i suprematyzmu — nowej szkoły w plastyce. Wśród jej twórców byli Kazimierz Malewicz, Marc Chagall, L. Lisicki, W. Jermołajewa. Ludowy Komisarz Oświaty Anatol Łunaczarski mianował M. Chagalla pełnomocnikiem do spraw sztuki przy Komisariacie Oświaty guberni witebskiej: „T owarzyszowi Chagallowi nadano prawo organizacji szkół plastycznych, muzeów, wystaw, wykładów o sztuce i innych artystycznych przedsięwzięć w granicach Witebska i guberni witebskiej. Wszystkim rewolucyjnym władzom guberni witebskiej proponuje się okazywać t. Chagallowi pomoc w realizacji wyŜej wskazanych celów”193. Do końca 1918 r. M. Chagall zebrał plastyków Witebska, którzy pracowali nad przygotowaniem miasta do pierwszej rocznicy rewolucji październikowej i otwarciem szkoły plastycznej. 28 stycznia 1919 r. odbyło się oficjalne jej otwarcie. M. Chagall mówił: „Zadanie nowej szkoły sprowadza się do tego, aby zerwać z rutyną akademii, dać szerokie moŜliwości rozkwitu „lewicowej sztuki”194. Z okazji rocznicy rewolucji październikowej pisał: „O szerszą drogę dla wszystkiego, co rewolucyjne, zdecydowanie łamcie wszystko stare i na zgliszczach starego stwarzajcie ogromny budynek nowego”195. Do szkoły plastycznej mógł wstępować kaŜdy, kto ukończył 16 lat, niepotrzebne było świadectwo wykształcenia. Pierwszeństwo przysługiwało robotnikom i chłopom. „Wolność sztuki” propagowana przez M. Chagalla pozwoliła na przyjazd do Witebska malarza Mścisława DobuŜyńskiego (1875-1957), który został dyrektorem szkoły, Niny Lubawinej, rzeźbiarzy Abrama Brazera i Dymitra Jakersona. 193 Ibidem, s. 22. 194 Ibidem, s. 23. 195 „ Витебский Листок”, 16.01.1919 г. 70 Po wyjeździe M. Chagalla w 1919 r. Witebsk był miejscem ścierania się szkoły realizmu J. Pena i suprematyzmu K. Malewicza. W 1920 r. szkoła plastyczna została przereorganizowana w Witebskie Państwowe WyŜsze Pracownie Plastyczno-T echniczne. Utworzono takŜe ugrupowanie „Krzewiciele nowej sztuki” (UNOWIS) na czele z K. Malewiczem. Był on autorem ksiąŜek poświęconych nowej sztuce: „Od kubizmu do suprematyzmu” (1916), „Suprematyzm” (1920). Wielu białoruskich plastyków w okresie wojny znajdowało się poza granicami Białorusi: portrecista Jankiel Kruhier w Kazaniu, Walancin Wołkau (18811964) — w Petersburgu, mińscy malarze Hauryła Wijer (1890-1964) i Aleksander Kurbatow (jego nauczyciel) pokrywali agitacyjnymi rysunkami wagony wojennych pociągów. Na róŜnych frontach walczyli malarze: pejzaŜysta Mikoła Duczyc (1896-1980), portercista i rzeźbiarz Alaksandr Hrube (1894-1980), portrecista i grafik Mikoła Husieu (1899-1965), Alaksandr Bułyczau, karykaturzysta i scenograf Kanstancin Jelisiejeu196. Głównymi dziełami sztuki lat 1917-1921 były plakaty, przede wszystkim autorstwa plastyków moskiewskich. W Witebsku plakaty powstawały w pracowni grafika Salamona Judowina (1894-1954). Znany był teŜ plakat M. Chagalla „Pokój chatom, wojna pałacom” (1918). Swoimi grafikami ozdabiał wydawnictwa rewolucyjne i narodowe Jazep Drazdowicz (1888-1954). Rozwijała się szydząca z przedrewolucyjnego stylu Ŝycia karykatura rewolucyjna autorstwa Salamona Judowina i A. Achoła-Wało. W malarstwie okresu 1917-1921 widoczne było nawiązywanie do tradycji realizmu przedrewolucyjnego, zwłaszcza w dziełach portretowych i pejzaŜowych J. Pena, J. Kruhiera, Michała Staniuty, Witolda Białynickiego-Biruli (18721957). Nowy rodzaj malarstwa ekspresjonistycznego rozwinął M. Chagall. Suprematyzm — nowoczesny rodzaj malarstwa, opartego na abstrakcji złoŜonej z figur geometrycznych, stworzony przez K. Malewicza, W. Strzemińskiego, L. Lisickiego był niezrozumiały dla mas. Dlatego teŜ, mimo jego modernistycznej formy, na dłuŜszą metę był nie do przyjęcia dla władz radzieckich. Rzeźba rozwijała się pod wpływem leninowskiego planu monumentalnej propagandy 197. Powstały tymczasowe (ze względu na nietrwałość materiału — gips, drewno) pomniki Karola Marksa w Witebsku (D. Jakerson) i w Mińsku przed T eatrem Miejskim (K. Jelisiejeu) oraz Karola Libknechta w Witebsku (A. Brazer). W okresie wojenno-rewolucyjnym najbardziej propagandowy charakter miała grafika, zwłaszcza w formie plakatu i karykatury. Szeroko wykorzystywano na plakatach cytaty z dzieł W. Lenina. Ich autorami byli m.in. M. Bychouski, J. 196 Гісторыя бел арускага..., с. 26. 197 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя , т. ХІІ, Мінск 1975, с. 609. 71 Cieliszeuski i S. Kaurouski. Plakaty i karykatury stanowiły środek propagandy i walki politycznej. Wiele było dzieł anonimowych i amatorskich. W architekturze w okresie wojny i rewolucji nastąpiły znaczne straty. Wiele budynków było zniszczonych. Odbudowa i rekonstrukcja oraz rozwój nowej architektury nastąpiły w latach dwudziestych. Podsumowując rozwaŜania nad przemianami kulturalnymi w okresie 19151921 naleŜy stwierdzić, Ŝe zdominowane one były działaniami wojennymi i procesami rewolucyjnymi. DuŜy wpływ na kształt kultury wywarł rozwój ruchu białoruskiego i tworzonych przez niego struktur państwowych, w których przewidywano znaczące miejsce dla tej sfery działalności. Okupacja Białorusi znacznie ograniczyła i uzaleŜniła rozwój szkolnictwa, literatury, teatru, sztuk plastycznych od konkretnej polityki władz okupacyjnych. Wyraźny postęp w dziedzinie kultury, zwłaszcza wydawnictw, przyniosła rewolucja lutowa 1917 r. W sferze kultury okres ten miał charakter przejściowy — od kultury rosyjskiej do białoruskiej. Ujawnił się znaczny potencjał kulturalny Białorusi, który zaświadczył o prawie narodu białoruskiego do samookreślenia. 72 Rozdział 3 Uwarunkowania przemian kulturalnych na Białorusi w latach dwudziestych 3.1. Zmiany geografii politycznej Na ukształtowanie granic Białorusi w latach dwudziestych znaczący wpływ wywierały stosunki polsko-rosyjskie. Geopolityczne połoŜenie Białorusi, przeszłość historyczna oraz niski stopień białoruskiej świadomości narodowej sprzyjało traktowaniu jej jako strefy wpływów Polski i Rosji. 16 lipca 1920 r. Plenum CK RKP(b) podjęło decyzję o utworzeniu Białoruskiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego: „Okazać poparcie dla narodu białoruskiego w utworzeniu białoruskiego rewkomu, podporządkowując na bliŜszy okres problemy organizacji władzy państwowej na terytorium Białorusi wojennym potrzebom frontu”. Była to taktyczna decyzja, która miała zyskać poparcie Białorusinów dla działań Armii Czerwonej, która 11 lipca 1920 r. zajęła Mińsk. CK KPLiB wysłał do Mińska tzw. trójkę kierowniczą: Alaksandra Czarwiakowa, Wilhelma Knorina i Jazepa Adamowicza. 31 lipca 1920 r. deklarację o proklamowaniu Socjalistycznej Radzieckiej Republiki Białorusi podpisali w imieniu KC KPLiB: I. Śmiłgo, W. Knorin i A. Czarwiakou, w imieniu Komitetu Centralnego Powszechnego Robotniczego Związku śydowskiego „Bund” A. Wajnsztejn, Komitetu Centralnego Białoruskiej Organizacji Komunistycznej (BOK) — Usiewaład Ihnatouski i Centralnego Biura Związków Zawodowych Mińska i guberni mińskiej — Alaksandr Krynicki198. Deklaracja ta nie została podpisana przez przedstawicieli Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (BPSR). Zarzucali oni manipulowanie przez kierownictwo RPK(b) białoruską państwowością. Zarzut ten był uzasadniony, jako Ŝe w obliczu rozpoczętego wiosną 1920 r. natarcia wojsk bolszewickich w wojnie polsko-radzieckiej, Rosja 12 lipca podpisała układ pokojowy z Litwą, w którym zrzekła się na rzecz tego państwa części terytorium uznanego wcześniej za białoruskie (w tym Grodna). Deklaracja niepodległości SRRB z 31 lipca 1920 r. nawiązywała do deklaracji z 1 stycznia 1919 r. Anulowała ona wszystkie akty prawne okupacyjnych władz polskich, przywracała natomiast główne zasady Ŝycia społeczno-gospodarczego 198 Нацыянал ьнае пытаньне і ком уністычная партыя , пад рэд. У. Ігнатоўскага, Менск 1924. 73 z 1919 r., w tym nacjonalizację przemysłu i rolnictwa. Określała takŜe swój negatywny stosunek do władz Białoruskiej Republiki Ludowej uznając „Białoruską NajwyŜszą Radę i wszystkie białogwardyjskie burŜuazyjnoziemiańskie rządy Białorusi za obalone i podlegające sądowi ludu robotniczochłopskiego”199. W sprawie terytorium i granic róŜniła się ona od koncepcji deklarowanej w styczniu 1919 r., opartej na zasadzie etnograficznej. Granica zachodnia Białorusi pokrywała się z granicą etnograficzną. Natomiast granica z Rosją Radziecką i Ukrainą miała być wyznaczona na podstawie „deklaracji woli ludu białoruskiego na powiatowych i gubernialnych zjazdach Rad w pełnej zgodzie z rządem RFSRR i SRR Ukrainy”200. Granica zachodnia wkrótce jednak okazała się nierealna. Wojska radzieckie 16 sierpnia 1920 r. rozpoczęły odwrót spod Warszawy pod naciskiem wojsk polskich. W obliczu zmiennych losów wojny strony polska i rosyjska rozpoczęły rozmowy pokojowe, początkowo w Mińsku, potem w Rydze. Rozmowy dotyczyły ustanowienia granicy między Polską i Rosją Radziecką. Na początku października 1920 r. wojska radzieckie znajdowały się na linii Narocz — Kojdanowo — Słuck — Jezioro — Kniaź. 15 października wojska polskie zajęły Mińsk. Kwestię granicy między Rosją Radziecką i Białorusią Radziecką a Polską rozwiązano preliminarzem umowy pokojowej w Rydze 12 października 1920 r. W rozmowach pokojowych w Rydze nie uczestniczyła delegacja białoruska201. T raktat pokojowy podpisany 18 marca 1921 r. w Rydze dzielił ziemie białoruskie na dwie części, wchodzące w skład Polski oraz SRRB i Rosji. Na mocy traktatu Polska zrzekła się wszelkich praw, pretensji do ziem połoŜonych na wschód od granicy (art. III). Obie strony traktatu uznały niepodległość Ukrainy i Białorusi. Szczegółowym wyznaczeniem granicy zajęła się mieszana Komisja Graniczna202. W. Knorin — sekretarz Biura Centralnego Komunistycznej Partii Białorusi (BC KPB) pisał: „Nad Białorusią dokonuje się przemoc, — tak powinniśmy krzyczeć na cały świat my, rewolucyjni robotnicy i chłopi Białorusi. Nasza wola została podeptana”203. Podobne były teŜ odczucia ludności: „chłopi Ŝądają, aby przeszły pod władzę radziecką dwa miasteczka — Dołhinowo i Dokszyce”204. 199 Ibidem, s. 188. 200 Ibidem, s. 188. 201 J. Ochota, Z historii państwowotwórczych poczynań Białorusinów, „ Sprawy Narodo- wościowe”, 1928, nr 1, s. 1-21. 202 Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r., „ P rzymierze”, 1921, nr XIV-XV, s. 3-4. 203 Л. Казлоў, А. Цітоў, Бел арусь на сям і рубяжах, Мінск 1993, с. 46. 204 Ibidem, s. 46. 74 Wschodnia granica Białorusi nie była ustalona na zasadzie plebiscytu ludności ani decyzji rad. Pełnię władzy w tym zakresie posiadały władze radzieckie w Moskwie. Umowa podpisana między Rosją Radziecką i Białorusią 16 stycznia 1921 r. takŜe nie regulowała kwestii granicy wschodniej, ale mówiła o statusie Białorusi jako państwie związanym w niektórych sferach (wojenna, ekonomiczna, handlowa, finansowa, praca, transport, poczta i telegraf) z Rosją Radziecką. Zatem w 1921 roku Białoruś istniała jako państwo o powierzchni 59 632 km 2 i liczyła 1 634 000 mieszkańców. T erytorium republiki tworzyło 6 powiatów guberni mińskiej: miński, bobrujski, borysowski, mozyrski, ihumeński, słucki. Kwestia przesunięcia na wschód granicy Białorusi z Rosją istniała od powołania SRR Białorusi 31 lipca 1920 r. Wynikało to głównie z nawiązywania w deklaracji niepodległościowej do konstytucji z 1919 r. i granic Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSSR), które pokrywały się z granicami etnograficznymi, tzn. włączały takŜe gubernię witebską, mohylewską i smoleńską Przyłączenie ich do Rosji w 1919 r. było zabiegiem taktycznym wobec zajmowania ziem białoruskich przez wojska polskie. Pomniejszona BSSR w 1919 roku i podobnie 6-powiatowa SRRB w 1920 miały odgrywać rolę państewka buforowego między Polską i Rosją. W listopadzie 1920 r. sekretarz Biura Centralnego Komunistycznej Partii Białorusi Wilhelm Knorin próbował pertraktować w Moskwie w sprawie powiększenia terytorium Białorusi. Przedstawiono mu jednoznaczne stanowisko:„nie ma sensu i nie moŜe być mowy o przyłączeniu do Białorusi terytoriów zrośniętych z RFSRR”205. Z przeprowadzonych przez niego rozmów w KC RPK(b) wynikało, Ŝe sprawa została przesądzona. W związku z tym Biuro Centralne KPB na posiedzeniu 11 listopada 1920 r. przyjęło następującą uchwałę: „BC uwaŜa za konieczne istnienie Radzieckiej Białorusi w jej obecnych granicach. Pytanie o poszerzeniu terytorium Białorusi uznać za nieaktualne”206. Uchwała została podjęta w oparciu o wypowiedzi W. Knorina i A. Czarwiakowa, którzy powoływali się na niebezpieczeństwo odłączenia Białorusi od państwa radzieckiego w związku z akcją Stanisława Bułak-Bałachowicza. Do marca 1924 r. Białoruś istniała jako państwo składające się z 6 powiatów. Oddolne próby przyłączenia do Białorusi etnicznych terenów białoruskich na wschodzie nie miały w tym czasie Ŝadnego znaczenia, gdyŜ przyłączenie do Białorusi ziem guberni witebskiej, mohylewskiej i smoleńskiej nie leŜało w interesie władz bolszewickich w Moskwie. Przewodniczący Centralnego Komitetu Wykonawczego Białorusi A. Czarwiakou takŜe podejmował próby takich starań: „Co się tyczy przyłączenia do Białorusi guberni witebskiej, to w 205 Протокол заседания Центрального Бюро Компартии Белоруссии от 8.11.1920 года, Нацыянальны Архіў Р эспублікі Беларусь (NARB), f. 4, v. 1, s. 40, l. 27. 206 Протокол заседания ЦБ КПБ от. 11.11.1929 г., NARB, f. 4, v. 1, s. 40, l. 29. 75 czasie II Zjazdu Rad (ZSRR) białoruska delegacja otrzymała informację od witebskich towarzyszy o tym, Ŝe plenum witebskiego guberialnego komitetu wykonawczego na swoim pierwszym posiedzeniu postanowiło domagać się przed CKW RFSRR wejścia guberni witebskiej w całości w skład Republiki Białoruskiej, uzasadniając to kulturalną, ekonomiczną i administracyjną jednością tego regionu. T en wniosek guberni witebskiej był poparty przez Białoruś, jako Ŝe ostatnio i wcześniej nie sprzeciwiała się włączeniu tych trzech powiatów (wieliskiego, newelskiego i siebieskiego — przyp. H. G.) w skład Białoruskiej Republiki. Odpowiedni zbiorowy wniosek z podpisami wszystkich delegatów przekazano początkowo do rozpatrzenia na forum partyjnym. T en problem przedstawiono Komisji Prezydium Związkowego CKW. Jak dotąd jeszcze nie jest rozwiązany, ale na podstawie prywatnych rozmów, które miałem okazję prowadzić z towarzyszami Kalininem i Jenukidze stało się zrozumiałym, Ŝe jest wątpliwe, czy ten problem będzie rozwiązany pozytywnie, dlatego Ŝe niektórzy członkowie Związkowego Prezydium i Prezydium CKW RSFRR odnoszą się negatywnie do problemu przekazania tych trzech powiatów Białorusi”207. Problem nie został rozwiązany takŜe po podpisaniu przez Białoruś, Ukrainę, Republikę Zakaukaską i Rosję umowy o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) 30 grudnia 1922 r., chociaŜ przedstawiciele republik związkowych uzyskali swoją reprezentację w Ogólnozwiązkowych Zjazdach Rad i prawo decydującego głosu. Działacze białoruscy nie składali jednak broni. Na VII Zjeździe Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi, który odbył się w dniach 20-26 marca 1923 r. przewodniczący CKW Białorusi A. Czarwiakou wystąpił z referatem „O narodowych momentach w budownictwie państwowym i partyjnym”. Znalazło to oddźwięk w postanowieniach Zjazdu: „Szybko odrodzić Radziecką Białoruś moŜna tylko włączywszy do terytorium Białorusi jej rdzenne sąsiednie rejony. (...) Niezbędny jest przegląd istniejących obecnie administracyjno-gospodarczych podziałów i przegrupowanie ich odpowiednio z ich rzeczywistą, historyczną, ekonomiczną, produkcyjnodynamiczną, narodowo-kulturalną specyfiką. W szczególności w przypadku Białorusi wymaga rozwiązania kwestia ostatecznego określenia terytorium w drodze włączenia w skład Białorusi jej rdzennych sąsiednich rejonów”208. Podobne stanowisko zajęła II Sesja CKW Białorusi. Powołano komisję do ostatecznego rozwiązania problemu terytorialnego. Na czwartej naradzie KC RPK z odpowiedzialnymi pracownikami narodowych republik i okręgów w Moskwie w dniach 9-12 czerwca 1923 r. Wacłau Bahucki, sekretarz Centralnego Biura KPB i zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych Białorusi przedstawił problem polityki narodowościowej 207 Дзяржаўны Архіў Р эспублікі Беларусь (DARB), f. 6, v. 1, s. 346, l. 31-32. 208 Ком м унистическая партия Бел оруссии в резол юциях и решениях съездов и пл ену- м ов ЦК, т. І, Минск 1973, с. 95. 76 na Białorusi uzaleŜniając go od przyłączenia białoruskich ziem do SRRB: „U nas na Białorusi dobór pracowników i wprowadzenie języka nie rozwiązują w pełni problemu narodowościowego. Problem ten u nas znajduje się na innej płaszczyźnie. Część białoruskich guberni — homelska, witebska, część smoleńskiej — są samodzielnymi guberniami, które obecnie stanowią części RFSRR. Praca wśród Białorusinów w tych guberniach stanowi dla nas bardziej ostry problem niŜ problem języka, doboru pracowników itd. U nas problem ten nigdy pod tym względem tak ostro nie stał. (...) Problem ten istnieje takŜe i w Homlu, ten problem istnieje w Witebsku, istnieje takŜe w części guberni smoleńskiej. Nie będę teraz zatrzymywać się nad tym, ale jeśli będzie rozpatrywany problem Białorusi, naleŜy mieć na względzie nie tylko gubernię mińską, ale i homelską, witebską, które trzeba połączyć w jedną Białoruską Republikę. Powinniśmy w całości rozwiązać ten problem, nie moŜna podchodzić do kaŜdej guberni oddzielnie, naleŜy w tych wszystkich guberniach tak zorganizować pracę, Ŝeby odpowiadała ona wszystkim potrzebom, które istnieją, dlatego Ŝe skład narodowościowy wszystkich tych guberni jest niemal jednakowy. I w homelskiej, i w witebskiej guberniach macie takŜe 65-75% ludności białoruskiej w miastach i wsiach, mówiącej tym samym językiem białoruskim, którym mówią w guberni mińskiej. Proponowałbym, aby kwestia ta była rozwiązana przez KC razem z tymi działaczami, którzy tam pracują, inaczej nie damy rady (...) myślę, Ŝe powinniśmy rozwiązać ten problem, jako Ŝe zjednoczenie tych guberni dojrzało juŜ i taka decyzja rozwiąŜe kwestię białoruską”209. Sprawa przyłączenia białoruskich ziem na wschodzie nabrała szybkiego biegu. MoŜna domniemywać, Ŝe na przyśpieszenie prac nad włączeniem guberni białoruskich do SRRB miało wpływ międzynarodowe uznanie 15 marca 1923 r. przez Radę Ambasadorów wschodnich granic Polski. Dla ZSRR oznaczało to stabilizację i bezpieczeństwo granicy zachodniej. Białoruś przestawała być traktowana jako państewko buforowe. Istotne znaczenie zaczęło odgrywać stanowisko władz gubernialnych w Witebsku i Homlu oraz prośby mieszkańców poszczególnych miejscowości o włączenie w skład Białorusi. W grudniu 1923 r. VII Zjazd Rad Robotniczych, Chłopskich i Czerwonoarmijnych Delegatów guberni homelskiej i X Zjazd Rad guberni witebskiej podjęły uchwały o przyłączeniu powiatów o większości ludności białoruskiej do Republiki Białoruskiej ze względu na wspólnotę etniczną, ekonomiczną i geograficzną210. V Wszechbiałoruski Zjazd Rad podjął konkretne kroki w celu zjednoczenia ziem białoruskich. Odwołując się do postanowienia II Zjazdu Rad Białorusi z grudnia 1920 r., Ŝe granicę Socjalistycznej Radzieckiej Republiki Białorusi z Rosją Radziecką i Ukrainą wyznacza wola narodu białoruskiego przejawiona na powiatowych i gubernialnych Zjazdach Rad w pełnej zgodzie z rządami RFSRR i USRR, V Zjazd Rad polecił rządowi, „w porozumieniu z odpowiednimi organami 209 Тайны национал ьной пол итики ЦК РКП. Стенографический отчет секретного IV сов ещания ЦК РКП, 1923 г., Москва 1992, с. 211. 210 Нацыянал ьнае..., с. 212-213. 77 władzy lokalnej, po zatwierdzeniu uchwałami Zjazdu RFSRR i organami ZSRR w Moskwie, przygotować zjednoczenie wyznaczywszy dokładne granice RFSRR i USRR, zatwierdziwszy to zjednoczenie na nadzwyczajnym Zjeździe Rad Białorusi wszystkich przyłączonych do Białorusi terytoriów”211. Decyzję o przekazaniu Białorusi odpowiednich ziem podjęło Prezydium Wszechrosyjskiego CKW 4 lutego 1924 r. Postanowiono przekazać BSRR ze składu guberni witebskiej powiaty: witebski, horodecki, drysieński, lepelski, orszański, połocki, siennieński, suraski; ze składu guberni homelskiej powiaty: mohylewski, rohaczewski, bychowski, klimowicki, czerykowski i czauski oraz gminę dudzicką ze stacją Kalinkowicze i inne, ze składu guberni smoleńskiej powiat horecki i część powiatu mścisławskiego z miastem Mścisławiem 212. Przekazanie miało nastąpić w ciągu jednego miesiąca na podstawie instrukcji Wszechrosyjskiego CKW i Rady Komisarzy Ludowych o sposobie przekazywania terytoriów z dnia 8 października 1923 r. Dokładne granice gminne między BSRR i guberniami smoleńską, homelską i innymi miały ustalić w ciągu jednego miesiąca komisje graniczne, składające się z przedstawicieli guberni i RKL BSRR. Wymagały one zatwierdzenia przez Prezydia CKW RFSRR i BSRR. Sprzeczne problemy graniczne miała rozstrzygać komisja pod kierownictwem członka CKW ZSRR Aleksandra Osatkina, w składzie dwóch przedstawicieli BSRR i dwóch z guberni homelskiej i smoleńskiej213. Decyzję Prezydium CKW potwierdziła uchwała Prezydium CKW ZSRR 7 marca 1924 r. oraz VI Wszechbiałoruski Nadzwyczajny Zjazd Rad Białorusi. Ostatecznie w skład Białorusi nie włączono wszystkich terytoriów etnograficznych wchodzących w skład RFSRR od 1919 r., m.in. powiatów rzeczyckiego i homelskiego guberni homelskiej, chociaŜ propozycja przyłączenia ich do Białorusi znalazła się w Uchwale VII Zjazdu Rad guberni homelskiej z grudnia 1923 r. Władze rosyjskie często podchodziły do problemu z partykularnego punktu widzenia, nie uwzględniając w poszczególnych przypadkach czynników etnograficznych i całości geograficzno-ekonomicznej terytoriów. Z zakładów przemysłowych na terenach przyłączonych do Białorusi wywoŜono do RFSRR majątek trwały oraz surowce:„Ze szkłowskiej fabryki homelska gubernialna rada gospodarki ludowej wywozi cały majątek. Homles („Homelski Las”) pustoszy wszystkie rejonowe oddziały powiatów, wywoŜąc stamtąd surowce i oprzyrządowanie. (...) Homelska gubernialna kooperatywa spustoszyła do ostatnich moŜliwości powiatowe kooperatywy”214. śądanie przez władze 211 Ibidem, s. 213. 212 Ibidem, s. 213-214; У. Ігнатоўскі, Ком уністычная Партыя Бел арусі і бел арускае пытаньне, [w:] Бел арусь. Нарысы гісторыі, эканом ікі, рэв ал юцыйнага руху, Менск 1924, с. 241. 213 Нацыянал ьнае..., с. 214; У. Ігнатоўскі, Ком уністычная..., с. 241. 214 DARB, f. 1, v. 1, s. 346, l. 34. 78 кул ьтурнага і Białorusi informacji o stanie gospodarki przekazywanych terenów nie przyniosło efektów. Podobnie postulaty mieszkańców ziem pozostających w RFSRR o przyłączeniu ich do Białorusi nie były respektowane. Mieszkańcy powiatu mścisławskiego pisali do CKW Białorusi: „Zebrawszy się 30 marca 1924 r. na ogólnym zebraniu i rozwaŜywszy problem o przyłączeniu nas do Wielkorusi, postanowiliśmy: wobec tego, Ŝe od wieków naleŜeliśmy do narodu Białorusinów, którymi byli nasi pradziadowie, ojcowie i dziadowie i dowiedzieliśmy się, Ŝe nasze wsie odchodzą do powiatu smoleńskiego, zatem do Wielkorusi, przebudziło się w nas uczucie narodowe — pragnienie przyłączenia się do ojczystego kraju, w którym urodziliśmy się i pragniemy umrzeć, broniąc naszych praw narodowych”215. Na posiedzeniu CKW Białorusi 11 kwietnia 1924 r. podjęto decyzję o przekazaniu bez rozpatrywania do CKW ZSRR wszelkiego rodzaju próśb rad wiejskich powiatowych i innych instytucji i organizacji o przyłączenie do Białorusi216. W wyniku włączenia 15 powiatów oraz poszczególnych gmin terytorium Białorusi wynosiło 110 584 km 2, a liczba ludności — 4,2 mln. Opozycyjnie do prób przyłączenia etnicznych terytoriów do Białorusi byli nastawieni działacze partyjni RPK(b) w poszczególnych guberniach. Przykład „walki” o przynaleŜność państwową stanowiły powiaty rzeczycki i homelski, przyłączone do Białorusi w grudniu 1926 r. O potrzebie zjednoczenia wymienionych powiatów władze Białorusi mówiły w obliczu przeprowadzonej reformy podziału administracyjnego kraju, tzw. rejonizacji. W memoriale Komisji Planowania BSSR w sprawie rejonizacji Republiki wskazywano na przynaleŜność etnograficzną ludności tych powiatów: „Ludność jawnie unika udowadniania (swojej narodowości — przyp. H. G.). Dlatego o wiele więcej mówią o narodowości takie fakty, jak zbiór białoruskich pieśni tejŜe guberni (homelskiej — przyp. H. G.), na przykład zbiory Romanowa, badania Rastarhujewa albo Polewoj nad gwarą we wschodnim obwodzie guberni homelskiej itd. Dlatego do określenia narodowości w tych miejscowościach naleŜy podchodzić na podstawie nie tylko danych statystycznych, lecz takŜe danych historii, etnografii i lingwistyki (...). Niezawodnym przewodnikiem do określenia wschodnich granic białoruskiej narodowości jest etnograficzna mapa Białorusi, dołączona do wielotomowego dzieła akademika Karskiego”217. Gubernialny Komitet Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) [WKP(b)] uwaŜał za niewskazane przyłączenie powiatów ze względu na „niezadowolenie mas robotniczych i przewaŜającej części chłopstwa guberni 215 Ibidem, l. 239 216 Ibidem, f. 6, v. 1, s. 351, l. 57a. 217 Докл адная записка Госпл ана БССР по в опросу райониров ания БССР , „ Голас Р адзімы”, н-р 15 (2365) ад 14.04.1994 г., с. 4. 79 oraz pogorszenie nastrojów politycznych wśród robotników Homelszczyzny”218. 14 sierpnia 1926 r. A. Krynicki, sekretarz Komitetu Centralnego KPB, w liście do Komisji Biura Politycznego KC WPK(b) w sprawie poszerzenia granic BSRR zwracał uwagę na aspekty polityki międzynarodowej: „Podstawowy i decydujący argument na rzecz poszerzenia granic BSRR — w najbliŜszym czasie — jest określony przez politykę Polski. Według naszych informacji, polityka Piłsudskiego, w szczególności, sprowadza się do przeprowadzenia szeregu reform w stosunku do mniejszości narodowych, w tym do Białorusinów”219. Rywalizacja z Polską o pozyskanie Białorusinów sprowadzała się do koncesji terytorialnych na rzecz Radzieckiej Białorusi, które jej się z punktu widzenia etnografii naleŜały: „Rzeczywiście, Homelszczyzna, część Pskowszczyzny, nawet Smoleńszczyzna naleŜą zdaniem rosyjskich i białoruskich geografów i historyków do Białorusi. T o, Ŝe te rejony pozostają w składzie RFSRR, uznaje się za taką „niesprawiedliwość”, jak ucisk zachodniej Białorusi w granicach Polski”220. W kwestię przyłączenia Homelszczyzny do Białorusi zaangaŜowane było takŜe Ministerstwo Spraw Zagranicznych ZSRR oraz Przedstawicielstwo ZSRR w Polsce. W wyniku prac specjalnie powołanej komisji w październiku 1926 r. sformułowano następujące wnioski: „Według pochodzenia i narodowości ludność jest białoruska, język potoczny głównie białoruski, ale silnie zrusyfikowany, świadomość narodowa ludności nie istnieje”221. 18 listopada 1926 r. Biuro Polityczne WPK(b) opowiedziało się za przyłączeniem do Białorusi powiatów homelskiego i rzeczyckiego. Potwierdziło to plenum KC KPB 4 grudnia 1926 r, a CKW RFSRR decyzją z 6 grudnia 1926 r. zlikwidował gubernię homelską przekazując powiaty homelski i rzeczycki Białorusi. W ten sposób terytorium Białorusi powiększyło się o 15 727 km 2 i wynosiło 125 516 km 2. Wzrosła teŜ liczba ludności, o 649 tys., i wynosiła 4 979 702 osób. Tabela 4. Zmiany terytorialne i ludnościowe Białorusi w latach 1921-1926 Lata Powierzchnia (km 2 ) Ludność 1921 59 632 1 634 223 1924 110 810 4 171 886 1926 125 516 4 979 702 Źródło: L. Kazłou, A. Citou, Biełaruś na siami rubiaŜach , Minsk 1993, s. 53-54. 218 Выписка из протокол а н-р 45 закрытого заседания бюро Гом ел ьского Губком а ВКП( б) от 24 VII 1926 г., „ Голас...”, с. 4. 219 В Ком иссию пол итбюро ЦК ВКП( б) по в опросу о расширении границ БССР , „ Голас...”, с. 4. 220 Ibidem, с. 4. 221 Ibidem. 80 Rozwój terytorialny Białorusi Radzieckiej w latach dwudziestych wskazuje na uzaleŜnienie kwestii granic od polityki RFSRR. Powiększanie terytorium Białorusi było argumentem na korzyść władz radzieckich wobec sytuacji Białorusinów w Zachodniej Białorusi znajdującej się w granicach Polski. Miało to wpływać na ich zaangaŜowanie w działalność na rzecz przyłączenia Białorusi Zachodniej do BSRR jako państwa realizującego politykę rozwoju kulturalnego na zasadach socjalistycznych, kierowanego przez partię komunistyczną. Dlatego teŜ tak wielkie znaczenie przykładano do przyłączenia powiatów homelskiego i rzeczyckiego. Granice Białorusi w latach 1921, 1924 i 1926 wskazywały na zasięg terytorialny polityki kulturalnej w latach dwudziestych. Zmiana granic miała decydujący wpływ na rozwój kulturalny, zwłaszcza na jej białoruski wymiar narodowy. 3.2. Kształtowanie się struktur władzy Na kształtowanie się struktur władzy radzieckiej na Białorusi składało się wiele procesów. NajwaŜniejsze z nich to: kształtowanie się systemu jednopartyjnego oraz systemu rad i władzy centralnej w warunkach ewolucji stosunków między Białorusią a Rosją Radziecką. Proklamacja SRR Białorusi 31 lipca 1920 r. była jednocześnie nawiązaniem do systemu władzy przedstawionego w Konstytucji BSRR z 1919 r., którego podstawę miały stanowić rady delegatów robotniczych i Ŝołnierskich. Deklaracja o niepodległości przekazywała pełnię władzy Komitetowi WojskowoRewolucyjnemu. W jego skład Komunistyczna Partia Litwy i Białorusi delegowała A. Czarwiakowa, W. Knorina i J. Adamowicza, OgólnoŜydowski Związek Robotniczy — A.Wajnsztejna i Białoruska Organizacja Komunistyczna — U. Ihnatouskiego 222. Poza orientacją partyjną w deklaracji wyraźnie określono status Białorusi: „Socjalistyczna Radziecka Republika Białorusi powstaje na zasadach bezwzględnej dyktatury proletariatu i wykorzystania całej praktyki Rosji Radzieckiej”223. Głównym ogniwem łączącym Białoruś z Rosją miał być sojusz ekonomiczny i wojskowy: „SRRB we wzajemnych stosunkach z Rosją Radziecką, jak równa z równą, przekazuje na cały okres rewolucyjnych wojen wszystkie swoje siły zbrojne do dyspozycji jedynego dowództwa sił zbrojnych wszystkich republik radzieckich i tym samym ogłasza, Ŝe wszystkie dyplomatyczne wystąpienia SRRB będą zgodne z wystąpieniami RFSRR i będą mieć na względzie ogólne interesy wszystkich republik radzieckich zbudowanych na zasadach dyktatury proletariatu”224. T aki kształt państwowości białoruskiej był sukcesem polityki Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi. Na posiedzeniu Komitetu Centralnego 5 września 1920 222 Нацыянал ьнае..., с. 188. 223 Ibidem, s. 188. 224 Ibidem, s. 188. 81 r., wobec istnienia niepodleglej Litwy KPLiB podzieliła się na Komunistyczną Partię Litwy i Komunistyczną Partię Białorusi. Na swoim III zjeździe KPB w dniach 22-26 listopada 1920 r. przyjęła tezy o centralnych organach władzy Białorusi, określające stosunki między Białorusią i Rosją: „Białoruś, będąc Socjalistyczną Republiką Radziecką, jednocześnie jest częścią składową RFSRR i wszystkie organy w dziedzinie wspólnych przedsięwzięć powinny być podporządkowane odpowiednim komisariatom RFSRR, ale mieć określoną swobodę w dziedzinie rozwiązywania problemów Ŝycia miejscowego, w których to mają być kierowane przez CKW i RKL Białorusi”225. Centralny Komitet Wykonawczy i Rada Komisarzy Ludowych Białorusi były zatem najwyŜszymi organami władzy radzieckiej, podobnie jak w RFSRR. CKW został wybrany przez II Zjazd Rad Białorusi — 13 grudnia 1920 r. 18 grudnia CKW wyłonił z kolei Radę Komisarzy Ludowych. W załoŜeniach konstytucyjnych miał być organem ustawodawczym, a Rada Komisarzy Ludowych — wykonawczym. Doświadczenia funkcjonowania państwa radzieckiego w pierwszym etapie wskazywały raczej na ustawodawczą działalność RKL. Wydawane przez nią dekrety były pierwszymi aktami prawnymi regulującymi funkcjonowanie róŜnych dziedzin Ŝycia społecznego. W najwyŜszych organach władzy Białorusi znaleźli się działacze KPB, która stanowiła filię RPK(b). Umowa zawarta 16 stycznia 1921 r. między rządami Rosji i Białorusi wskazywała na ograniczoną suwerenność SRRB. Zakładała ona związek gospodarczy i wojskowy poprzez zjednoczenie poszczególnych komisariatów: wojskowego i spraw morskich, handlu zagranicznego, finansów, pracy transportu, poczt i telegrafu i WyŜszej Rady Gospodarki Narodowej. Zjednoczenie kluczowych komisariatów i wejście ich w skład RKL RFSRR było jednoznaczne z dominacją tej ostatniej w stosunkach z Białorusią. W RKL SRRB byli tylko pełnomocnicy tych komisariatów. Kierownictwo zjednoczonych komisariatów było powoływane na Wszechrosyjskich Zjazdach Delegatów Robotniczych, Chłopskich i śołnierskich, tak jak i Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy. Przedstawicieli Białorusi zapraszano na zjazdy (VII-IX) Rad RFSRR jako gości, ale bez prawa głosu. Natomiast rozporządzenia i decyzje zjednoczonych komisariatów obowiązywały na Białorusi. W zakresie pozostałych sekretariatów — decyzje RFSRR były takŜe obowiązujące, gdy zostały zatwierdzone przez rząd Białorusi. Skutkiem umowy było ograniczenie uprawnień rządu SRRB do zarządzania sprawami oświaty, rolnictwa, spraw wewnętrznych, ochrony zdrowia i opieki socjalnej. W gestii władz Rosji znalazło się zarządzanie sferami strategicznymi: polityką zagraniczną, transportem, łącznością, finansami, gospodarką narodową Białorusi. Było to tym waŜniejsze, Ŝe podpisanie umowy nastąpiło przed podpisaniem pokoju w Rydze w 1921 r., 225 Ком м унистическая..., с. 55. 82 gdzie prawnie w imieniu Białorusi występowała delegacja Rosji Radzieckiej, a obecny tam przewodniczący CKW i RKL SRRB A. Czarwiakou nie miał prawa głosu, występując oficjalnie jako gość. Widoczne podporządkowanie Białorusi oraz innych republik polityce RFSRR stało się powodem domagania się przez przedstawicieli poszczególnych republik na IX Wszechrosyjskim Zjeździe Rad decydującego prawa głosu i udziału w ogólnorosyjskim CKW, zgodnie z zasadą równoprawności republik. Konsekwencją było ogłoszenie 30 grudnia 1922 r. na I Zjeździe Rad Republik deklaracji o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, którą podpisały — poza Białorusią — Ukraina, Republika Zakaukaska i Rosja. Umowa związkowa wprowadzała obywatelstwo związkowe dla obywateli poszczególnych republik. Obowiązującą dla całego ZSRR była Konstytucja uchwalona na II Zjeździe Rad ZSRR 31 stycznia 1924 r. W pracach nad nią uczestniczyli teŜ przedstawiciele Białorusi: A. Czarwiakou, W. Nodel i A. Getner. Stała się ona podstawą do uchwalenia konstytucji poszczególnych republik. Nowością w niej było utworzenie Rady Narodowości jako reprezentacji poszczególnych republik. Nowa Konstytucja BSRR została uchwalona dopiero w 1927 r. Powodem zwłoki był brak zgody białoruskich przywódców na umieszczenie w konstytucji zasady dyktatury proletariatu226. Pozycja CKW i RKL Białorusi w ciągu lat dwudziestych ulegała zmianie. Wpływ na wyraźne rograniczenie kompetencji miała konstytucja ogólnozwiązkowa oraz zmiany w podziale administracyjnym kraju po 1924 r. Początkowo nie były wyraźnie rozdzielone kompetencje CKW i RKL. CKW posiadał dwa prezydia — małe i wielkie. Zarówno CKW jak i RKL były narzędziem realizacji polityki RPK(b) i KPB. Między CKW i RKL istniał silny związek organizacyjny i funkcjonalny. RKL wybierana była ze składu CKW. Przewodniczący CKW był jednocześnie przewodniczącym RKL. RKL o swoich decyzjach informowała Prezydium CKW. CKW i RKL posiadały wspólny aparat administracyjno-techniczny 227. W 1924 r. RKL wyodrębniła się w konstytucyjny organ wykonawczo-zarządzający. Zniesiono łączenie stanowisk przewodniczącego CKW i RKL. Konstytucje Białorusi z 1919 r. (obowiązująca do 1927 r. z niewielkimi zmianami) oraz z 1927 r. nie określały dokładnie kompetencji CKW. Jak pokazała praktyka, zakres kompetencji dotyczył podziału administracyjnego i przyłączania nowych terenów, ustanawiania podatków, tworzenia nowych organów i instytucji o znaczeniu republikańskim, prawa amnestii, rozpatrywania protestów i skarg obywatelskich, wydawania instrukcji i kierowania kampanią wyborczą do rad. W dziedzinie ustawodawczej CKW SRRB w 1921 r. uchwalił 8 aktów ustawodawczych, a w 1922 r. — ponad 40. 226 I. Lubachko, Belorussia under Soviet Rule 1917-1957 , Lexington, Kent. 1972, s. 71. 227 А. Широков, ЦИК Бел орусской ССР в 1919-1939 г., Минск 1979, с. 43. 83 3 listopada 1924 r. CKW Białorusi uchwalił ustawę o Komisariatach Ludowych BSRR. Komisariaty Spraw Finasowych, Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej, Pracy, Handlu Wewnętrznego oraz WyŜsza Rada Gospodarki Narodowej miały status zjednoczonych, tzn. podlegających bezpośrednio CKW ZSRR i realizujących w swojej działalności dyrektywy odpowiednich Komisariatów Ludowych ZSRR. Mogły teŜ one wnosić do tych komisariatów korekty i wyjaśnienia dotyczące aktów prawnych przez nie wydanych. Podobnie zjednoczone Komisariaty ZSRR mogły anulować rozporządzenia odpowiednich komisariatów na Białorusi, jeśli naruszały one ustawodawstwo 228 ogólnozwiązkowe . Bardziej samodzielne były komisariaty niezjednoczone, m.in. Komisariat Oświaty, któremu podlegała cała sfera kultury. Wszystkie projekty aktów prawnych, które miały waŜne ogólnozwiązkowe znaczenie albo dotyczyły Białorusi RKL ZSRR odsyłała do RKL BSRR w celu przedyskutowania i zaopiniowania. W ciągu roku gospodarczego 1926/1927 RKL BSRR rozpatrzyła 137 projektów aktów prawnych ZSRR i tylko 52 Tabela 6. Skład socjalny i partyjny rad w BSSR w latach 1926-1927 (w %) Wyszczególnienie wsie lata chłopi w tym zw. z pod. rob. rol. in. rob. rzem. naucz. lek. agron. in. urz. czerwonoarmiści inni KPB KSM bezp. członk. 1926 90,6 14,1 0,5 1,6 0,8 2,4 4,1 — — 18 brak 82 rad 1927 91,5 22,8 1,1 1,4 1,0 2,0 2,5 0,5 — 18,3 danych 81,7 prze- 1926 89,8 22,3 0,8 2,9 0,2 0,2 6,1 — — 32,3 7,3 60,4 wodn. 1927 94,4 22,1 0,5 1,4 0,6 0,2 2,9 — — 33,7 5,9 60,4 członk. 1926 39,3 24,3 0,5 14,7 18,4 5,5 19,3 1,5 — 18,4 11,0 61,6 mias- rad 1927 40,4 37,8 2,1 15,3 18,9 4,0 16,7 2,6 — 23,0 11,5 65,5 teczka prze- 1926 42,5 22,3 — 31,9 6,4 — 19,1 — — 40,4 12,8 46,8 wodn. 1927 38,3 61,1 2,1 31,9 12,8 — 14,9 — — 61,7 19,1 19,2 1926 9,2 — — 31,8 5,1 27,2 — 20,3 6,4 50,5 4,6 44,9 1927 2,8 — — 41,4 2,7 27,8 — 17,1 1,3 52,2 5,4 42,4 rady 1926 16,7 — — 22,1 9,9 26,9 — 12,3 6,6 35,0 7,3 57,7 miast. nieokr. 1927 18,7 — — 30,1 9,0 28,4 — 5,8 1,5 36,0 10,3 53,7 rady miast okręg. członk. rad Rejon. członk. 1926 40,6 19,2 1,0 10,0 3,2 6,2 39,0 — — 53,9 3,9 42,2 Komis. RKW 1927 45,2 33,8 2,1 11,0 2,9 6,6 30,5 1,7 — 58,2 3,3 38,5 Wykon. prze- 1926 15,2 — — 14,0 — 1,0 70,0 — — 100,0 — — 228 Агул ьнае пал ажэньне аб Народных Кам ісарыятах БССР , „ Зборнік чынных законаў БССР за 1921-1927 гады”, Менск 1927, с. 172. 84 zaakceptowała bez poprawek. 70 projektów zaakceptowała z poprawkami, zaś 12 projektów odrzuciła229. Przykładem negatywnego stanowiska RKL BSRR był sprzeciw wobec projektu statutu Akademii Nauk ZSRR. RKL BSRR zarzucała mu rosyjski charakter, nie uwzględniający praw innych narodów ZSRR230. Przewodniczącym CKW Białorusi od 1920 r. do 1937 r. był A. Czarwiakou, który jednocześnie piastował funkcję przewodniczącego RKL Białorusi do 1924 r. Od 17 marca 1924 r. do 6 maja 1927 r. przewodniczącym RKL był J. Adamowicz, a następnie do 30 maja 1937 r. — Michał Haładzied231. Organem uprawnionym do wybierania CKW były zjazdy Rad jako najwyŜszy przedstawicielski organ władzy radzieckiej, w swoich kompetencjach mający m.in. zatwierdzanie Konstytucji. T abela 5 prezentuje socjalno-partyjną strukturę CKW VII i VIII kadencji. System wyłaniania rad daleko odbiegał od demokratycznych zasad prawa wyborczego. RPK(b) zabiegała o gwarancje odpowiedniej reprezentacji w radach, które tworzone były na terytorium Białorusi we wsiach, miasteczkach, miastach. Prawo wyborcze (bierne i czynne) posiadali robotnicy, chłopi i Ŝołnierze Armii Czerwonej i Floty. Pozbawione praw wyborczych były osoby utrzymujące się z pracy najemnej, prywatni handlowcy, zakonnicy i duchowni, byli urzędnicy i agenci policji oraz osoby związane z działalnością kontrewolucyjną i przedrewolucyjnym reŜimem. Tabela 5. Skład socjalny i partyjny CKW BSRR VII i VIII kadencji kadencja rob. rob. w tym rob. prod. chłopi VIII % VII % 112 48,6 63 42,0 34 14,9 9 6,0 1 0,4 1 0,7 53 23,1 45 30,0 VIII % VII % 34 45,9 16 32,6 14 — — — 1 — — — 16 21,7 20 40,8 w tym rzemieśurzędposialnicy nicy dający ziemię c z ł o n k o w i e 21 3 59 9,2 1,3 25,7 15 2 36 10,0 1,3 24,9 k a n d y d a c i 8 1 19 — 1,4 25,7 — — 6 — — 12,2 inni wojskow i członkowie KPB członkowie LKSM bezpartyjni 3 4,3 — — 17 7,4 12 7,8 169 73,5 118 79,2 1 0,4 — — 60 26,1 31 2,8 4 5,4 — — 2 2,7 2 2,4 45 60,8 1 1,3 brak danych — 28 37,8 — Źródło: Asnounyja wyniki raboty uradu BSSR da pierawybarau Sawietau u 1928-1929 h., Miensk 1928, s. 12. 229 Н. Слободчиков, Сов ет Народных Ком иссаров БССР в 1920-1936 гг., Мінск 1977, с. 51. 230 I. Lubachko, op. cit., s. 72-73. 231 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя , т. ІХ, Мінск 1972, с. 289. 85 — Wybory odbywały się na zebraniach wyborczych w sposób jawny. Skład socjalny rad wiejskich, miasteczkowych i miejskich w latach 1926-1927 przedstawia tabela 6. Z powyŜszego zestawienia wynika, Ŝe dominującą grupą społeczną w radach byli chłopi bądź robotnicy. Inteligencja stanowiła znikomy procent, znaczny jedynie w radach miejskich — powyŜej 25%. Interesujące są dane o składzie partyjnym: najniŜszy stopień upartyjnienia był w radach wiejskich, lecz z roku na rok wykazywał tendencję zwyŜkową. Upartyjnienie przewodniczących rejonowych komitetów wykonawczych było powszechne w 1926 i 1927 r. Statystyka upartyjnienia wskazuje, jak waŜne znaczenie dla KPB miał wzrost liczby członków partii w radach. Stosunkowo niski odsetek komunistów w radach wiejskich i miasteczkowych w drugiej połowie lat 20. wskazuje na niezbyt duŜe poparcie dla partii komunistycznej w środowiskach wiejskich i miasteczkowych. Na taką pozycję KPB składało się kilka przyczyn. Partia komunistyczna uznawała za podstawową zasadę państwa socjalistycznego dyktaturę proletariatu, podczas gdy na Białorusi dominującą grupą społeczną było chłopstwo. Rozmiary klasy robotniczej były znikome z powodu braku przemysłu. KPB nie była owocem działań miejscowych działaczy i w latach 1917-1921 nie rozumiała problemu narodowego na Białorusi. Była partią małoliczną. Politycznie była upowaŜniona do prowadzenia polityki RKP(b) na Białorusi. Na Białorusi największe poparcie polityczne miała Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów oraz Powszechny śydowski Związek Robotniczy „Bund”. W okresie przemian rewolucyjnych powstała takŜe Białoruska Organizacja Komunistyczna grupująca Białorusinów o poglądach komunistycznych, m.in.: Usiewałada Ihnatouskiego, Usiewałada Falskiego, Piotra Iljuczonka, Fabiana Szantyra, Ściapana Bułata. Ustanowienie władzy radzieckiej na Białorusi wywołało falę powstań antybolszewickich, m.in. w Słucku. Do połowy lat 20. miały miejsce akty terroru i sabotaŜu oraz zabójstw. Przełomowym wydarzeniem mającym zakończyć akcje powstańcze i dywersyjne na Białorusi Radzieckiej był pokazowy proces tzw. „listopadowców” w 1926 r., w którym sądzono działaczy kulturalnych ze Słucka. Wśród nich aktywnością wyróŜniał się nauczyciel Jury Listapad. Największą partią opozycyjną w 1920 r. była Białoruska Partia SocjalistówRewolucjonistów (eserów). Ze względu na duŜe poparcie chłopstwa (partia miała około 20 tys. członków), w 1920 r. liczyła na przeforsowanie swojego programu i odegranie dominującej roli w stworzeniu białoruskiej państwowości. Przed ogłoszeniem SRRB w 1920 r. BPSR Ŝądała zwołania Wszechbiałoruskiego Zjazdu w celu określenia państwowego ustroju Białorusi, utworzenia koalicyjnego rządu z przedstawicieli komunistów i lewicowych partii narodowej demokracji, głównie BPSR, utworzenia białoruskiego wojska, pełnej niezaleŜności BSRR od Rosji Radzieckiej, rozszerzenia terytorium Białorusi do granic etnograficznych, 86 uznania języka białoruskiego za państwowy 232. BPSR nie zgodziła się na podpisanie deklaracji o niepodległości SRRB ze względu na terytorialne okrojenie jej do sześciu powiatów guberni mińskiej i nieprzyjęcie nazwy państwa „Republika Białoruska”. Przywódcy BPSR ogłosili, Ŝe „zajmują samodzielne stanowisko polityczne, bronią interesów chłopów i pracującej inteligencji białoruskiej i nie podzielają bolszewickiego punktu widzenia na problem władzy państwowej na Białorusi”233. W raporcie BC KPB wysłanym do KC RPK(b) stwierdzano: „Partia białoruskich socjalistów-rewolucjonistów po „Bundzie” jest największą polityczną organizacją na Białorusi i ma wpływy wśród inteligencji wiejskiej i niektórych warstw chłopstwa. Ogłosiła, Ŝe całkowicie stoi na gruncie władzy radzieckiej i oświadczyła słownie gotowość pracy w organach radzieckich”234. KPB jeszcze w 1919 r. odrzucała potrzebę istnienia samodzielnego państwa białoruskiego: „MoŜe Białoruś, która nie ma swojej narodowej kultury, kraj zruszczony do takiego stopnia, Ŝe cięŜko wyznaczyć granicę w sposobie bycia, języku i kulturze z Wielkorusami, nie powinna była wyodrębnić się w samodzielną Republikę Białoruską. MoŜe o wiele lepiej byłoby pod kaŜdym względem być nieodłączną częścią Radzieckiej Rosji. MoŜe to wyodrębnienie wywoła wzrost narodowego szowinizmu. Niemniej jednak w aktualnych warunkach, tymczasowo moŜe i trzeba było wyodrębnić Białoruś w samodzielną radziecką republikę ze swoim robotniczo-chłopskim rządem”235. W obliczu zagroŜenia wyodrębniona z KPLiB KPB zmieniła taktykę działania. 30 lipca 1920 r. postanowiła przyjąć Białoruską Organizację Komunistyczną w swoje szeregi236. Jako główne zadanie stawiała organizację komórek komunistycznych w przedsiębiorstwach oraz we wsiach, a takŜe propagandę w prasie i zakładanie szkół partyjnych 237. KPB w całości zaczęła realizować politykę RPK(b) przyjętą na X zjeździe tej partii w marcu 1921 r., zwłaszcza postanowienia wewnątrzorganizacyjne i narodowościowe. Powszechny śydowski Związek Robotniczy „Bund” na nadzwyczajnej konferencji 25 marca 1921 r. podjął decyzję o wejściu do RPK(b). W ten sposób ilość członków KPB znacznie wzrosła. Większość jej członków stanowili śydzi. Poza małą liczbą członków KPB, 1700 w 1920 r., o znikomym wpływie partii na społeczeństwo decydowało niskie morale jej członków. Wielokrotnie członkom partii zarzucano korupcję i pijaństwo. Analizując sytuację w Borysowie W. Knorin mówił: „Wśród niektórych członków partii obserwuje się łapówkarstwo, 232 Октябрь 1917 и судьбы пол итической оппозиции , ч. ІІ, Гомель 1993, с. 189. 233 Ibidem, ss. 190, 25-31. 234 Ibidem, s. 191; Идеол огическая деятел ьность Ком партии Бел оруссии , ч. І, Минск, с. 51-52. 235 Ю. Майзэль, М. Шапавалаў, Кароткі нарыс гісторыі КП ( б )Б, Менск 1929, с. 104-105. 236 NARB, f. 4, v. 1, s. 833, l. 22. 237 Идеол огическая ..., с. 48. 87 pijaństwo. Głębokiej pracy nie ma. Prowadzi się pracę powierzchowną, mityngową. T owarzyszy cieszących się popularnością i autorytetem nie ma”238. Na posiedzeniu Biura Centralnego KPB 17 lipca 1921 r. podjęto decyzję o ubieganiu się przed KC RPK(b) o mobilizację 100 działaczy partyjnych do pracy na Białorusi239. W szeregach partyjnych poza niskim morale członków zaznaczył się biurokratyzm i oderwanie od problemów społeczeństwa. Grupa 32 białoruskich komunistów z BOK starała się nadać polityce partii oblicze narodowe, w czym nie było zainteresowane BC KPB. 1 lutego 1921 r. grupa złoŜyła oświadczenie: „Biorąc pod uwagę pilną potrzebę odrzucenia w budowie Radzieckiej Białorusi błędów, które miały miejsce w przeszłości, uwaŜamy za swój komunistyczny obowiązek przedstawienie BC KPB swoich poglądów na komunistyczną pracę na Białorusi w związku z brakami w przeszłości. (...) Nieznajomość historii kraju, brak zrozumienia dla ruchu białoruskiego, zupełne oderwanie się od mas pracujących kraju, brak szerokiej, powaŜnej partyjnej pracy — oto specyfika minionej polityki komisarzy byłego Zachodniego Obwodu. Stąd antybiałoruska polityka i cały szereg błędów na Białorusi. O wyniku popełnionych błędów świadczy to, Ŝe nastroje chłopstwa, które z radością witało Armię Czerwoną w 1920 r., zmieniły się na niekorzyść władzy radzieckiej”240. „Wydział agitacji i propagandy Litbiełu przy KC RPK w Moskwie chcącym jechać na Białoruś białoruskim komunistom potrafił oświadczyć, Ŝe nie wyśle ich tam, jako Ŝe są Białorusinami, a nie Litwinami. (...) Koniecznie naleŜy mobilizować do pracy na Białorusi białoruskich pracowników politycznych — komunistów, znających kraj i sztucznie rozrzuconych po całej Rosji. Rozproszenie miejscowych sił między innymi odbiło się obecnie na organizacji władzy na Białorusi: zabrakło na miejscu niezbędnych kandydatur na odpowiedzialne stanowiska i faktycznie u władzy znaleźli się prawie ci sami komuniści, co i wcześniej”241. Białoruscy komuniści Ŝądali wprowadzenia polityki białorusizacji, rozszerzenia wydawnictw w języku białoruskim, nadania językowi białoruskiemu statusu języka państwowego. Na posiedzeniu BC KPB 15 lutego 1921 r. rozpatrywane było stanowisko białoruskich komunistów. Spośród nich w posiedzeniu uczestniczyli m.in. Piotr Iljuczonak, Michał Kudzielka, Jazep Karanieuski, Ściapan Bułat, Astaszonak. Zwracali oni uwagę na silne wpływy białoruskich eserów wśród chłopstwa. Za konieczne uwaŜali uznanie języka białoruskiego za państwowy, wysłanie Białorusinów komunistów do wszystkich instytucji, przyłączenie do Białorusi 238 NARB, f. 4, v. 1, s. 158, l. 12. 239 Ibidem, l. 90. 240 Ю. Майзэль, М. Шапавалаў, op. cit., s. 129. 241 Р . Платонов, Цел ь — республ ика , идеал — образцов ая , „ Беларуская Думка”, 1992, н- р 9, с. 74. 88 powiatów guberni homelskiej, witebskiej i smoleńskiej. P. Iljuczonak mówił: „Od 17 roku nieprawidłowo prowadzono politykę władzy radzieckiej na Białorusi w kwestii narodowościowej. UwaŜało się, Ŝe jakiekolwiek wspominanie o Białorusi jest kontrewolucyjne. W Moskwie Białorusinów nie puszczano na Białoruś. Wysyłano tylko obcych. (...) Problem granic stawialiśmy w KC RPK i był zdjęty ze względu na szereg politycznych uwarunkowań i komuniści nie mieli prawa go podnosić”242. BC KPB uznało oświadczenie grupy 32 białoruskich komunistów za „niekonsekwentne i nie odpowiadające duchowi komunistycznemu”243. W wyniku działań KPB , w lutym 1921 r. aresztowano grupę 860 działaczy BPSR. W samej KPB od 15 sierpnia do 25 października 1921 r. przeprowadzono na polecenie KC RPK(b) czystkę szeregów partyjnych. Organizowały ją komisje złoŜone z doświadczonych komunistów. Czystka dotyczyła głównie urzędników i wychodźców z innych partii politycznych. Wśród wyrzuconych z KPB 35% stanowili urzędnicy i ludzie wolnych zawodów, 32% — chłopi, 25% — robotnicy i 8% — inni. W partii pozostało 1 589 osób z liczby 6 396 członków przed czystką244. Niektórych członków partii aresztowano, np. Usiewałada Falskiego, załoŜyciela T owarzystwa Białoruskiego. Zatrzymano go 30 września 1921 r., skazano na 5 lat domu poprawczego i wysłano z Białorusi na bliŜej nieokreślony teren 245. W 1921 r. do pracy na Białoruś przysłano 928 członków RPK (773 z Moskwy i guberni RFSRR, 95 z Ukrainy, 60 z innych republik). W 1922 r. przysłano jeszcze 574 komunistów (w tym 311 z Armii Czerwonej) 246. KPB kierowała całą polityką na Białorusi. Na poszczególnych zjazdach przyjmowano zasady nowej ekonomicznej polityki (NEP), polityki narodowościowej i kulturalnej. Od 1924 r. KPB była jedyną legalną partią polityczną na terenie Białorusi. BPSR na swoim zjeździe 8 czerwca 1924 r. podjęła decyzję o samolikwidacji: „My, byli członkowie Białoruskiej Partii SocjalistówRewolucjonistów, dochodzimy do przekonia, Ŝe dalsze istnienie Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów jest bezpodstawne, Ŝe istnienie jej rozbijałoby jedynie front mas pracujących, wstrzymywałoby rozwój rewolucji socjalnej i utrudniało wzmacnianie ustroju radzieckiego na Białorusi, a tym samym byłoby zjawiskiem kontrewolucyjnym. UwaŜając, Ŝe w tak odpowiedzialnej chwili walki proletariatu z burŜuazją siły rewolucyjne nie mogą pozostawać bierne, oświadczamy, Ŝe gotowi jesteśmy w dalszym ciągu walczyć z kapitalizmem o socjalne i narodowe prawa ludu pracującego Białorusi i całego 242 NARB, f. 4, v. 1, s. 158, l. 19. 243 Ibidem 244 Ю. Майзэль, М. Шапавалаў, op. cit., s. 131. 245 DARB, f. 6, v. 1, s. 361, l. 46. 246 Гісторыя Бел арускай ССР , т. ІІІ, Мінск 1973, с. 268. 89 świata pod sztandarem Partii Komunistycznej i wzywamy wszystkich pozostałych byłych członków lub uwaŜających się za członków Partii Eserów, zarówno tu, jak i za granicą, w których silny jest odruch rewolucyjny, aby i oni poszli naszą drogą”247. Ogłoszenie w lipcu 1923 r. dekretu CKW ZSRR i Białorusi o amnestii wobec przywódców i uczestników antyradzieckich narodowych organizacji i ruchów, które działały w latach 1918-1920, spowodowało wzrost zaufania społecznego do polityki partii komunistycznej i władz radzieckich. Nastąpił przełom w postawie białoruskiej emigracji politycznej. Na konferencji w Berlinie w październiku 1925 r. działacze Bialoruskiej Republiki Ludowej uchwalili likwidację rządu i uznali Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką za państwo białoruskie, a Mińsk za jedyne centrum państwowo-narodowe odbudowanej Białorusi. Część działaczy BRL powróciła na Białoruś. W ukształtowaniu systemu władzy na Białorusi w latach 20. decydującą rolę odgrywała KPB. Zabiegała ona o partyjny skład innych organów władzy. W latach 20. odbyło się 10 zjazdów partii. Wzrost liczby członków partii w latach dwudziestych odzwierciedla poniŜsza tabela. Tabela 7. Rozwój szeregów partyjnych KP B w latach dwudziestych w BSRR Lata Liczba członków Liczba kandydatów Ogółem 1920 1 700 — 1 700 1921 2 658 1 320 3 978 1922 3 985 1 163 5 148 1923 2 890 600 3 490 1924 2 977 905 3 882 1925 6 646 4 621 11 267 1926 9 458 7 265 16 723 1927 16 170 9 455 25 625 1928 19 333 10 137 29 470 1929 23 950 9 431 33 381 Źródło: Biełaruskaja Sawieckaja Encykłapiedyja, t. 12, Mińsk 1975, s. 225. PowyŜsze dane wskazują na znaczny wzrost liczby członków partii w ciągu lat 20., od 1 700 w 1920 r. do 33 381 w 1929 r. Wyraźny wzrost liczby członków partii nastapił w 1925 r. Było to spowodowane przyłączeniem części guberni witebskiej, homelskiej i smoleńskiej do Białorusi oraz tzw. leninowskim naborem (po śmierci W. Lenina). 247 Krótki zarys zagadnienia białoruskiego. Sztab Generalny. II Oddzia і , Warszawa 1928, s. 249. 90 Przed wszystkimi siłami politycznymi istniejącymi na Białorusi po zakończeniu I wojny światowej stanął problem odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych. Odbudowy wymagał przemysł. Wobec katastrofalnej sytuacji na Białorusi i na innych terytoriach byłego imperium rosyjskiego na mocy X Zjazdu RPK(b) zaczęto wprowadzać nową ekonomiczną politykę w celu oŜywienia gospodarki. Udział kapitału prywatnego zaczął odgrywać podstawową rolę w rozwoju gospodarki. W 1926 r. na Białorusi było 60 178 drobnych przedsiębiorstw przemysłowych i rzemieślniczych, wśród nich 58 034 prywatnych 248. Podstawę stanowił przemysł spoŜywczy i drzewny. W gospodarce rolnej istniała wolność wyboru form własności: państwowe (sowchozy), spółdzielcze (kołchozy) i prywatne. Preferowane było prywatne gospodarstwo rolne średniej wielkości. Kolektywizacja nie osiągnęła do lat 30. znacznych rozmiarów. Większość członków kołchozów stanowili byli parobkowie i biedota wiejska. Jedną z istotnych zmian związanych z tworzeniem nowych struktur władzy stanowił nowy podział administracyjny Białorusi. Na miejsce 15 powiatów, 227 gmin i 3 405 rad wiejskich utworzono 10 okręgów: bobrujski, mozyrski, orszański, borysowski, witebski, kaliniński, miński, mohylewski, połocki i słucki; 100 rejonów i 1 202 rady wiejskie249. W 1926 r. doszły jeszcze 2 okręgi: rzeczycki i homelski. Zmiana podziału terytorialnego przyczyniła się do przebudowy systemu władzy lokalnej. W 1924 r. odbyły się okręgowe i rejonowe zjazdy rad, które wybrały odpowiednie komitety wykonawcze. 3.3. Kwestie narodowościowe Problem narodowości stanowił jeden z podstawowych elementów ideologii i polityki Rosyjskiej Partii Komunistycznej. W rewolucji 1917 r. pojawił się on w postaci prawa narodów do samostanowienia. Białoruś podobnie jak i inne części imperium rosyjskiego była krajem zróŜnicowanym narodowościowo, co wykazał spis ludności z 1897 r. Ogólnozwiązkowy spis z 1926 r. objął BSRR według nowego podziału administracyjnego, dlatego dane spisu z 1897 i 1926 r. są trudno porównywalne. W miarę dokładnie moŜna jedynie porównać skład narodowościowy ludności miast. Zmiany demograficzne w wyniku I wojny światowej, zniesienie tzw. strefy osiedlenia śydów, radziecka polityka narodowościowa, rozwój kultury i świadomości narodowej wśród Białorusinów to najwaŜniejsze czynniki kształtujące obraz ludności Białorusi w latach 20. pod względem narodowości. Spis z 1926 r. 248 Бел орусская ССР в цифрах. К 10-л етию существ ов ания БССР ( 1919-1929), Минск 1929, с. 263. 249 Справ аздача Ураду Бел арускай Сав ецкай Рэспубл ікі VII Усебел арускам у Зьезду Сав етаў, Менск 1925, с. 14-15. 91 poza narodowością wprowadził podział ludności według języka. Brak danych według wyznania zubaŜa ten obraz. Podział ludności według narodowości przedstawia poniŜsza tabela. Tabela 8. Ludność BSRR w 1926 r. (według podziału narodowościowego) Ludność wiejska Ludność miejska liczba % liczba % liczba % 3 684 44 1 66 897 251 603 77 833 10 869 4 745 27 263 4 757 2 198 716 558 3 530 4 135 41 0 89,1 332 860 39,26 80,62 1,6 6,1 1,86 0,25 0,11 0,70 0,11 0,05 0,02 0,01 0,09 100,00 340 162 123 203 19 665 3 192 2 118 7 418 2 318 168 251 2 219 4 256 846 830 40,12 15,6 2,32 0,37 0,25 0,87 0,26 0,02 0,03 0,38 0,52 100,00 4 017 30 1 407 059 383 806 97 498 14 061 6 863 34 681 7 075 2 366 967 2 777 7 786 4 982 24 0 Narodowość Białorusini śydzi Rosjanie P olacy Łotysze Litwini Ukraińcy Niemcy Cyganie Estończycy Tatarzy Inni Razem Ogółem według języka 8,19 7,7 1,96 0,28 0,14 0,69 0,15 0,05 0,02 0,07 0,13 100,00 Źródło: Prakticzeskoje razreszenije nacyonalnogo woprosa w BSSR, t. II, Mińsk 1927, s. 12. Jak wskazują dane zdecydowaną większość mieszkańców Białorusi stanowili Białorusini — 80,62% całej ludności, a na wsi — 89%. Drugą pod względem liczebności narodowością byli śydzi (8%), którzy stanowili 40% ludności miejskiej (340 162 osób na ogólną liczbę 846 830 mieszkańców miast). Stosunkowo duŜa liczba Rosjan była wynikiem imperialnego okresu rusyfikacji. Odsetek Polaków wynosił ok. 2%. Obecność Ukraińców tłumaczy się istnieniem pogranicza etnicznego z Ukrainą. Wśród innych narodowości obecnych na Białorusi od wieków byli Cyganie, T atarzy i Niemcy. Porównanie podziału ludności według narodowości i języka ojczystego w poszczególnych okręgach wykazuje znaczne rozbieŜności. Białorusinów było więcej niŜ ludzi posługujących się językiem białoruskim, zwłaszcza w okręgach rzeczyckim, homelskim i orszańskim. Świadczy to o zrusyfikowaniu Białorusinów. Zwłaszcza widoczne to jest na podstawie porównania liczby Rosjan z ludnością posługującą się językiem rosyjskim. Największe rozbieŜności w tym względzie istniały w wyŜej wymienionych okręgach. Znaczny spadek liczby Białorusinów w okręgu rzeczyckim i homelskim był wynikiem dołączenia tych okręgów do Białorusi dopiero w 1926 r., w trakcie spisu. Pozostawanie ich do tego czasu w składzie RFSRR przyczyniło się do wynarodowienia Białorusinów. 92 Interesujące jest porównanie zróŜnicowania narodowego i językowego w miastach i na wsi. Tabela 9. Stan zróŜnicowania narodowego i językowego w miastach i na wsiach Narodowość według narodowości według języka wieś miasto ogółem wieś miasto ogółem B iałorusini tys. % 3 697,0 88,75 320,2 39,17 4 017,3 80,61 3 189,5 76,57 161,2 19,72 3 350,7 67,23 Rosjanie tys. % 253,5 6,09 130,2 15,93 822,3 7,70 822,3 19,74 343,3 41,99 1165,7 23,40 śydzi tys. % 80,4 1,93 326,5 39,94 407 8,17 79,7 1,91 289,5 35,41 369,2 7,41 Polacy tys. % 79,3 1,90 18,1 2,22 97,4 1,96 31,5 0,76 10,6 1,91 42,1 0,85 Ukraińcy tys. % 27,4 0,66 7,2 0,89 34,6 0,70 15,7 0,38 2,2 0,28 18,0 0,36 Inni tys. % 27,7 0,67 15,1 1,85 42,8 0,86 26,7 0,64 10,4 1,29 37,2 0,75 Razem tys. 4 165,6 817,6 4 983,2 4 165,6 817,6 4 983,2 Źródło: Asnounyja wyniki raboty uradu BSSR da pierawybarau Sawietau 1928-29 h., Miensk 1928, s. 35-36. Dane zawarte w tabeli wskazują na znaczne rozbieŜności między językiem ojczystym a narodowością w ogóle oraz w rozbiciu na wieś i miasto. Białorusinów było więcej niŜ osób posługujących się językiem białoruskim. W miastach tylko około połowy Białorusinów uwaŜało język białoruski za ojczysty. Było to wynikiem asymilacji Białorusinów w obcym narodowo mieście. Liczba ludności rosyjskojęzycznej niemal trzykrotnie przewyŜszała liczbę Rosjan i to zarówno w mieście, jak i na wsi. Świadczyło to o pozostałościach rusyfikacyjnej polityki władz carskich. Dokładna analiza danych dotyczących śydów wskazuje na niewielkie odstępstwo od pokrywania się narodowości i języka w miastach na rzecz śydów mówiących po rosyjsku. Polacy z kolei zróŜnicowani byli językowo, zwłaszcza na wsi, gdzie niemal trzykrotnie więcej osób uwaŜało się za Polaków, niŜ uŜywało języka polskiego. Na takie rozbieŜności wskazywało opowiadanie się za polską narodowością Białorusinów katolików. W wyniku zmiany podziału administracyjnego trudne jest określenie pewnych tendencji w przemianach narodowościowych na podstawie danych spisowych z 1897 i 1926 r. Porównania takiego moŜna dokonać na podstawie statystyki podanej przez Hauryłę Hareckiego. Na podstawie tych danych moŜna stwierdzić następujące tendencje: 93 1) znaczny wzrost liczby Białorusinów w miastach; zwłaszcza w Mińsku i Bobrujsku, wiąŜący się z polityką białorusizacji oraz migracją Białorusinów ze wsi do miast; 2) znaczny spadek udziału śydów wśród ludności miejskiej. W 1897 r. śydzi stanowili ponad 50% mieszkańców w 17 miastach, a w 1926 r. tylko w trzech. Było to wynikiem emigracji śydów oraz przesiedlania śydów z miast na wieś w związku z nadawaniem im ziemi; 3) zmniejszenie się udziału Polaków (zwłaszcza w Mińsku); 4) względna stabilizacja udziału ludności rosyjskiej. Istotny problem stanowi rozmieszczenie poszczególnych narodowości na terenie Białorusi Radzieckiej. Białorusini jedynie w trzech rejonach (dołączonych w 1926 r.) nie mieli zdecydowanej przewagi wśród ludności: w dobruskim (37%), krasnobudzkim (22,3%), nosowickim (46,7%) 250. Rozmieszczenie Rosjan z reguły było odwrotne do rozmieszczenia Białorusinów. Absolutną większość stanowili w tych trzech rejonach, gdzie było najmniej Białorusinów: dobruskim, krasnobudzkim, nosowickim. śydzi zamieszkiwali głównie w miastach i miasteczkach. Jednym z podstawowych przedsięwzięć na rzecz likwidacji przeludnienia miasteczek było nadzielenie śydów ziemią na mocy dekretu CKW BSRR z 1924 r. Powołano specjalną komisję. Przeznaczono na ten cel w 1925 i 1926 r. 435 tys. rubli, w 1927 r. — 400 tys. rubli251. Drugi istotny proces obejmujący śydów wiązał się z ich przesiedlaniem się poza Białoruś, m.in. na Krym. Wśród ludności wiejskiej najwięcej śydów było w rejonie poryckim (7%) okręgu bobrujskiego, jurewickim okręgu rzeczyckiego (7%), karolińskim (6,2%) okręgu mozyrskiego 252. Polacy zamieszkiwali w róŜnych okręgach Białorusi. Największy odsetek ogółu ludności stanowili w rejonach: pleszczenickim okręgu borysowskiego (15,3%), narowlańskim okręgu mozyrskiego (8,6%) i w swisłowickim okręgu homelskiego (7,5%). Były to rejony z ludnością wyznania katolickiego. Łotysze osiedleni w swoich koloniach mieszkali głównie w okręgu połockim, witebskim i bobrujskim. Ukraińcy zamieszkiwali głównie na pograniczu białorusko-ukraińskim w okręgu homelskim i rzeczyckim. Niemcy zamieszkiwali głównie w rejonie starobielskim okręgu słuckiego, wasilewickim okręgu rzeczyckiego, narowlańskim, lelczyckim i karolińskim okręgu mozyrskiego. Litwini zamieszkiwali głównie w rejonach krupskim, lepelskim i borysowskim okręgu borysowskiego, wysoczańskim, loznieńskim i sienneńskim okręgu 250 Г. Гарэцкі, Нацыянал ьныя асабл ів асьці насел ьніцтв а БССР і бел арускага насел ьні - цтв а СССР пав одл е перапісу 1926 году, „ Полымя”, 1929, н-р 5, с. 82. 251 Справ аздача СНК БССР , Менск 1928, с. 278. 252 Г. Гарэцкі, op. cit., s. 82. 94 witebskiego, rośniańskim okręgu kalinińskiego, łupolowskim okręgu mohylewskiego, drybińskim i dubrowieńskim okręgu orszańskiego. W Ŝadnym z wymienionych rejonów liczba Litwinów nie przekraczała 500 osób. Byli to przewaŜnie koloniści. T atarzy osiedleni byli głównie w kojdanowskim i samochwałowickim rejonach okręgu mińskiego, behomlskim okręgu borysowskiego, krasnosłobodzkim okręgu słuckiego. Cyganie zamieszkiwali w małych grupkach całą Białoruś. Skład narodowościowy ludności Białorusi odgrywał istotną rolę w prowadzonej przez KPB oraz CKW i RKL BSSR polityce narodowościowej, która była jedną z podstawowych dziedzin zainteresowania władzy radzieckiej. RPK(b) kwestię narodową uznawała za waŜny element w propagowaniu swojej ideologii i polityki. Główne załoŜenia polityki narodowościowej zostały nakreślone na X i XII Zjeździe RPK(b). Sprowadzały się one generalnie do następujących kierunków działania: 1) nad koncepcją i realizacją polityki narodowościowej miała czuwać partia komunistyczna; 2) poszczególne narody winny być reprezentowane w organach władzy radzieckiej; 3) szczególną formą przejawiania się polityki narodowościowej miał być rozwój języków, kultur narodowych w formie i proletariackich w treści. Polityką narodowościową RPK(b) na Białorusi kierowała KPB. JuŜ w 1920 r. w deklaracji o niepodległości Białorusi ogłoszono pełne „równouprawnienie języków: białoruskiego, rosyjskiego, polskiego i Ŝydowskiego w kontaktach z instytucjami państwowymi i w organizacjach i instytucjach oświaty ludowej i socjalistycznej kultury”. Początkowo KPB nie rozumiała specyfiki narodowej Białorusi ze względu na brak Białorusinów w jej kierownictwie. Postulaty białoruskich komunistów były odrzucane. Odbywający się w marcu 1921 r. X Zjazd RPK podjął uchwałę „O aktualnych zadaniach partii w kwestii narodowej”: „Zadanie partii polega na tym, aby dopomóc masom pracującym narodów niewielkoruskich doścignąć Rosję Centralną, która je wyprzedziła, dopomóc im: a) rozwinąć i umocnić na swym terenie radziecką państwowość w formach odpowiadających specyfice narodowej i warunkom bytu tych narodów; b) rozwinąć i umocnić na swym terenie posługujące się językiem ojczystym sądownictwo, administrację, organy gospodarcze, organy władzy obsadzone ludźmi miejscowymi, którzy znają układ Ŝycia i psychikę miejscowej ludności c) rozwinąć własną prasę, szkolnictwo, teatry, sieć klubów i w ogóle instytucje kulturalno-oświatowe posługujące się językiem ojczystym, d) zorganizować i rozwinąć na szeroką skalę sieć kursów i szkół zarówno ogólnokształcących jak technicznych, prowadzonych w języku ojczystym, w celu szybszego przygotowania miejscowej kadry wykwalifikowanych robotników oraz działaczy radzieckich i partyjnych do 95 pracy we wszystkich dziedzinach administracji, a przede wszystkim w dziedzinie oświaty”253. W uchwale zwracano uwagę na czyhające niebezpieczeństwa w pracy partii nad urzeczywistnieniem polityki narodowościowej: wielkorosyjski szowinizm i narodowy demokratyzm; „z jednej strony pracujący na kresach komuniści wielkoruscy (...) częstokroć w pracy partyjnej i państwowej nie doceniają specyfiki narodowej albo nawet zupełnie sie z nią nie liczą. (...) Z drugiej strony naleŜący do rdzennej ludności komuniści (...) częstokroć wyolbrzymiają znaczenie specyfiki narodowej w pracy partyjnej i państwowej, spychają w cień interesy klasowe mas pracujących albo nawet po prostu mieszają interesy mas pracujących danego narodu z tak zwanymi interesami „ogólnonarodowymi” tego narodu. (...) Zjazd podkreśla konieczność umiejętnego i zorganizowanego wykorzystania w pracy państwowej na kresach wschodnich wszystkich uczciwych ludzi rekrutujących się spośród miejscowej inteligencji narodów uprzednio uciskanych, którzy dowiedli swej wierności władzy radzieckiej”254. Kwestia narodowościowa była teŜ przedmiotem obrad XII Zjazdu RPK(b) w kwietniu 1923 r. W swoim referacie Józef Stalin zwracał uwagę na niebezpieczeństwa w rozwiązywaniu kwestii narodowościowych w warunkach NEP. Za główne środki w realizacji ograniczenia wielkorosyjskiego szowinizmu i miejscowego nacjonalizmu uwaŜał stworzenie związku róŜnych narodów na podstawie radzieckiego systemu władzy, reprezentację narodów w komisariatach związkowych i potrzebę organu reprezentującego republiki i narodowości. Na odbywającej się w Moskwie 9-12 czerwca 1923 r. tajnej naradzie KC RPK(b) z udziałem przedstawicieli republik mówiono o zagroŜeniach władzy radzieckiej, wynikających z małej liczby członków partii komunistycznej w organach tej władzy. W rezolucji narady skupiono się na praktycznych przedsięwzięciach w celu realizacji postanowień XII Zjazdu RPK(b). Proponowano wprowadzenie miejscowych języków we wszystkich sferach Ŝycia społecznego 255. KPB podporządkowując się postanowieniom RPK(b) na swoim VII Zjeździe w marcu 1923 r. przyjęła rezolucję w kwestii narodowej, zwracając uwagę na rozwój kultur narodowych, walkę z wielkorosyjskim szowinizmem i białoruskim nacjonalizmem oraz na rolę języka białoruskiego w urzeczywistnianiu polityki partii256. W lipcu 1923 r. BC KPB zatwierdziło konkretyzację platformy w kwestii narodowej przyjętej przez Biuro Polityczne KC RPK(b) w warunkach BSRR. 253 X Zjazd RKP( b). Stenogram, Warszawa 1970, s. 814-815. 254 Ibidem, s. 818-820. 255 Тайны национал ьной пол итики ЦК РКП . Стенографический отчет секретного IV сов ещания ЦК РКП . 1923, Москва 1992, с. 282-286. 256 Ком м унистическая партия Бел оруссии в резол юциях и решениях съездов и пл ену- м ов ЦК, т. І, Минск 1972, с. 93-97. 96 Główne zadania stanowiły: wychowywanie spośród robotniczej i półrobotniczej miejscowej ludności młodych komunistycznych organizacji i wychodzenie naprzeciw rewolucyjno-demokratycznej oraz lojalnej w stosunku do władzy radzieckiej miejscowej inteligencji, która powinna być wszelkimi sposobami przeciągnięta na stronę władzy radzieckiej257. Dalsza konkretyzacja działań przyjęła postać procesu białorusizacji, za zgodą KC KPB. 15 lipca 1924 r. CKW Białorusi podjął decyzję „O praktycznych przedsięwzięciach w kwestii polityki narodowościowej”. Ze względu na znaczną przewagę Białorusinów w BSSR język białoruski został uznany za język urzędowy przy jednoczesnym równouprawnieniu innych języków. Język rosyjski ustanowiono urzędowym w stosunkach z ZSRR. KaŜdy obywatel uzyskał prawo posługiwania się swoim językiem narodowym w urzędach i organizacjach społecznych. Na przejście administracji państwowej na język białoruski wyznaczono terminy jednego roku — sekretariat CKW, sekretariat RKL, Ludowy Komisariat Oświaty i Ludowy Komisariat Rolnictwa; dwóch lat — Ludowy Komisariat Sprawiedliwości, Pełnomocnik Ludowego Komisariatu Poczt i T elegrafów, Ludowy Komisariat Opieki Socjalnej; trzech lat — Ludowy Komisariat Ochrony Zdrowia, Ludowy Komisariat Finansów, Ludowy Komisariat do spraw Wojskowych i Morskich oraz wszystkie inne radzieckie urzędy i instytucje BSRR258. KaŜdy pracownik administracji zobowiązany był znać język białoruski i rosyjski oraz w miarę potrzeby jidysz i polski. W takiej sytuacji konieczne było otwieranie kursów języka białoruskiego. Wprowadzono język białoruski i języki narodowe oraz elementy historii, geografii i literatury białoruskiej do systemu oświaty na Białorusi. Białorusizacja dotyczyła takŜe KPB: „Wszyscy członkowie partii, którzy znają język białoruski powinni w swoich wystąpieniach posługiwać się głównie językiem białoruskim”259. Nad przebiegiem białorusizacji czuwała specjalna komisja narodowościowa powołana przy CKW. Na jej czele stał Źmicier Czarnuszewicz, a od 1927 r. Alaksandr Chackiewicz. Odpowiednie komisje powołano przy okręgowych komitetach wykonawczych. Białorusizacja spotkała się z krytyką ze strony wielu działaczy partyjnych oraz inteligencji, zwłaszcza rosyjskiej. Niejednokrotnie lekcewaŜono nauczanie języka białoruskiego, argumentując: „z językiem białoruskim dalej Mińska nie dojedziesz”. 257 Идеол огическая деятел ьность Ком партии Бел оруссии , т. І, Минск 1990, с. 96. 258 Зборнік чынных законаў БССР за 1921 — 1924 гады, Менск 1927, с. 91-93. 259 DARB, f. 701, v. 1, s. 5, l. 1. 97 Tabela 10. Stopień białorusizacji (1 II 1927 r.) Nazwa instytucji % białorusizacji CKW RKL Komisariat Oświaty Komisariat Rolnictwa Komisariat Spraw Wewnętrznych Komisariat Opieki Socjalnej Inne 100 100 100 50 30 30 30 — 50 Źródło: A. Czarwiakou, Ja nikoli nie byu woraham naroda, Minsk 1992, s. 87. W przewidzianym terminie do 1927 r. białorusizacji w 100% poddały się jedynie CKW, RKL i Komisariat Oświaty. W KC KPB i CKK KPB w 1926 r. było 9 Białorusinów (28,4%), Rosjan — 6 (14,5%), śydów — 19 (46%) i innych — 2 (4%). Wśród nich językiem białoruskim posługiwało się — 4 (9,5%) 260. Jednocześnie z polityką białorusizacji w BSRR od 1924 r. zaczęto organizować rady narodowościowe, spółdzielnie i sądownictwo. Często rodziło to konflikty narodowościowe, zwłaszcza tam, gdzie ludność była zróŜnicowana pod względem narodowym. śydowską radę utworzono w Śmiłowiczach okręgu mińskiego, gdzie śydzi stanowili 77% ludności. W skład rady wchodzili: Białorusini — 4, Rosjanie — 2, Polacy — 2,T atarzy — 2, śydzi — 10 261. Ludność białoruska i tatarska miasteczka zabiegała o wyłączenie ich z podległości śydowskiej Radzie. Liczbę rad narodowościowych przedstawia tabela: Tabela 11. Rady narodowościowe na Białorusi Rady narodowościowe śydowskie P olskie Rosyjskie Łotewskie Ukraińskie Niemieckie Ogółem 1924 7 — — 2 — — 9 1925 11 2 1 4 — 1 19 1926 18 13 1 4 — 2 38 1927 23 19 16 4 2 2 66 1928 23 19 16 5 2 2 67 Źródło: Asnounyja wyniki raboty uradu BSSR. Da pierawybarau Sawietau 1928-1929 h., Miensk 1928, s. 17. Wprowadzenie w Ŝycie polityki narodowościowej na Białorusi, a zwłaszcza białorusizacji, napotykało wiele trudności: niedocenienie języka białoruskiego przez białoruskie chłopstwo, wielkorosyjski szowinistyczny nastrój wśród szeregu pracowników, niedostatek masowej i partyjnej literatury, brak białoruskich podręczników, brak nauczycieli, lekcewaŜenie języka białoruskie260 Ibidem, s. 6, l. 26. 261 Ibidem, f. 7, v. 1, s. 291, l. 87. 98 go 262. Miały teŜ miejsce konflikty narodowościowe, zwłaszcza między Polakami, śydami i Białorusinami263. Do pracy wśród Łotyszów, Niemców i Litwinów brakowało odpowiednich kadr. Niesprzyjającym czynnikiem było takŜe rozproszenie poszczególnych narodowości. W raportach Komisji Narodowościowej z 1925 i 1926 r. nagminnie powtarzają się informacje o uŜywaniu języka rosyjskiego w korespondencji i pracy urzędów. W okręgu połockim: „Całą pracę rejonowych komitetów wykonawczych i wiejskich rad prowadzi się w języku rosyjskim, oprócz drobnej korespondencji, która w 5% przychodzi do niektórych rejonowych komitetów wykonawczych w języku białoruskim. Wszystkie pisma do Okręgowego Komitetu Wykonawczego od ludności przychodzą w języku rosyjskim”264. „W kontaktach z Okręgowym Komitetem Wykonawczym, pisemnych i ustnych, ludność posługuje się wyłącznie językiem rosyjskim. W okręgu istnieją cztery Ŝydowskie rady miejskie, które uŜywają w pracy języka rosyjskiego. W dziedzinie białorusizacji aparatu rejonowych komitetów wykonawczych i innych urzędów rejonów oraz rad wiejskich prawie nic nie zrobiono poza czterema rejonowymi komitetami wykonawczymi, które zaczęły co nieco robić w tym kierunku. (...) Większość nauczycieli miasta odnosi się do języka białoruskiego niezbyt chętnie. Około 30% nauczycieli zna język białoruski, ale ich stosunek do białorusizacji jest obojętny”265. Największe postępy białorusizacja czyniła w dziedzinie kultury, a zwłaszcza w szkolnictwie. Do 1928 r. język białoruski wprowadzono do 80% szkół. W 1927 r. zwrócono uwagę na niedostatki białorusizacji oraz błędy w realizacji polityki narodowościowej. Wilhelm Knorin — sekretarz KPB w 1927 r. pisał: „W najbliŜszym czasie przyjdzie urzeczywistnić cały szereg przedsięwzięć w sprawie białorusizacji. Organizacja partyjna odstaje trochę w sprawie białorusizacji (...) 266. Białorusizacja partyjnych, państwowych i związkowych instytucji przyniosła znaczne postępy: na przykład w 1925 r. w centralnych urzędach było 21,9% pracowników posługujących się językiem białoruskim, w okręgowych i rejonowych — 36,2%, w 1926 r. odpowiednio 54% i 42%, w 1927 — 80% i 70%. Niektóre urzędy były zbiałorusizowane w 100%. Najsłabiej temu procesowi poddawały się instytucje gospodarcze (40-50% białorusizacji) 267. Na XI zjeździe KPB w listopadzie 1927 r. podjęto uchwałę w kwestii narodowościowej: „W celu dalszego postępu w prowadzeniu polityki narodowościowej i dalszego rozwoju budownictwa kulturalnego naleŜy zabiegać o bardziej aktywny 262 Ibidem, f. 101, v. 1, s. 6, l. 88-89. 263 Ibidem, l. 88-89. 264 Ibidem, f. 701, v. 1, s. 10, l. 41. 265 Ibidem, l. 36-37. 266 В. Кнорин, Избранные статьи и речи , Минск 1990, с. 173-176. 267 Дв а гады нацынал ьнай работы ў БССР , Менск 1929, с. 21. 99 udział całej KPB w kierowaniu polityką narodowościową, w pierwszym rzędzie w białorusizacji”268. W polityce partii i rządu dalej propagowano konieczność przechodzenia na język białoruski269. Z dokumentów kontrolnych wyników białorusizacji w okręgu homelskim wynika, Ŝe „poziom przyswojenia języka białoruskiego, szczególnie wśród członków partii jest niski. Nie odnoszą się oni powaŜnie do nauczenia się języka białoruskiego. Nie wykonano dyrektyw o przejściu komórek KPB i miejscowych komitetów na język białoruski. ChociaŜ obecnie istnieje ruch odgórny, z powodu nieprzygotowania aparatu partyjnego przejście na język białoruski odbywa się w marudnym tempie. Dyrektywa o przeprowadzeniu białorusizacji została niedostatecznie wykonana wśród nauczycieli. Część z nich nie zna języka. Między sobą posługują się językiem rosyjskim”270. Okręgowa Komisja Narodowościowa w Mozyrzu w 1929 r. odnotowała: „Wśród nie znających języka białoruskiego znaczną większość stanowią osoby przybyłe do pracy z innych republik, zdemobilizowani czerwonoarmiści oraz specjaliści i lekarze. Otwarcie antybiałoruskich nastrojów ostatnio nie zaobserwowano, ale w 1927 r. takie były (na przykład pewien lekarz nauczył szczekać psa, gdy do niego zwracano się w języku białoruskim). Zdarzają się wypadki pasywnego przeciwstawiania się wielkopaństwowo-szowinistycznych elementów, które przejawiają się w niechęci uŜywania języka w zwyczajnej rozmowie. Na podstawie (...) anonimowych ankiet dzieci w szkole na zapytanie jaki język bardziej im się podoba, odpowiadały „rosyjski, bo z białoruskim dalej Mińska nie dojedziesz”271. T endencje antybiałoruskie najbardziej widoczne były w przyłączonych w 1926 r. okręgach homelskim i rzeczyckim. Zwłaszcza okres po 1927 r. charakteryzował się posądzaniem działaczy białoruskich o odchylenie narodowodemokratyczne. Od problematyki narodowej na Białorusi w latach 20. oddzielano kwestię wyznaniową. Było to wynikiem specyficznego utoŜsamiania narodowości z językiem i polityki państwa wobec religii. Stosunek władzy radzieckiej do kościoła określiła uchwała RKL BSRR z 1922 r. „O oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od kościoła”. W myśl jej postanowień nauczanie religii miało odbywać się tylko na uŜytek prywatny. Wspólnoty wyznaniowe utraciły osobowość prawną. Majątek kościelny (cerkiewny) pozostawał w rękach wspólnot, gdy liczyły one co najmniej 50 wiernych, w innych wypadkach majątek ten upaństwawiano 272. 268 Ком м унистическая ..., с. 301. 269 В. Кнорин, op. cit., s. 233-265. 270 DARB, f. 701, v. 1, s. 88, l. 173-174. 271 Ibidem, l. 160. 272 Зборнік чынных..., с. 6-7. 100 23 lipca 1922 r. na zjeździe biskupów w Mińsku powstała Białoruska Metropolia Prawosławna na czele z metropolitą mińskim Melchisedekiem (Pajewskim). Wyświęcono trzech nowych biskupów: słuckiego Mikołaja (Szemieciła), mozyrskiego Ioana (Paszyna) i bobrujskiego Filareta (T eodozjusza Ramieńskiego). W 1923 r. wszystkich tych duchownych aresztowano i obwiniono o ukrywanie cerkiewnych kosztowności, które naleŜało przekazać władzom w celu pomocy głodującym nad Wołgą. Urządzono pokazową rozprawę sądową273. W 1923 r. na miejsce biskupa Melchisedeka przysłano z Moskwy biskupa Sergiusza (Starogorodzkiego), który nie cieszył się zaufaniem wiernych. 9 i 10 sierpnia 1927 r. z inicjatywy biskupa bobrujskiego Filareta w Mińsku odbył się zjazd duchowieństwa i wiernych. Opublikowano statut Białoruskiej Cerkwi Autokefalicznej. Wewnętrzny rozłam w cerkwi — pojawienie się grupy zwolenników tzw. „Ŝywej cerkwi” nie sprzyjał zachowaniu jej pozycji. Otwarcie antyreligijna polityka władz radzieckich zaczęła się w połowie lat dwudziestych. Zamykano cerkwie, a duchownych aresztowywano i deportowano. W 1926 r. w Mińsku rozstrzelano księdza Wasiukiewicza, zaś w Cieladowiczach — ks. Waleriana Nowickiego 274. Podobny los spotkał takŜe Kościół katolicki, który w 1926 r. w diecezji mińskiej liczył 160 tys. wiernych, 14 księŜy i 46 kościołów275. KsięŜa katoliccy takŜe nie uniknęli w 1922 r. procesu o rzekome ukrywanie kosztowności. W 1922 r. ogółem rozstrzelano 201 księŜy katolickich i prawosławnych oraz aresztowano arcybiskupa Jana Cieplaka276. Administratorem archidiecezji mohylewskiej został ks. Stanisław Przyrębel, a w 1925 r. — ks. prałat Antoni Malecki. Mińskim administratorem był ks. Edward Wojciechowski. W związku z kontrowersyjnym statusem budynków cerkiewnych i kościelnych Komitet Ustawodawczy dał w 1927 r. następującą wykładnię: „wszystkie takie budynki poza zajętymi przez instytucje podległe rejonowym komitetom wykonawczym, powinny być oddane rejonowym komitetom wykonawczym do wykorzystania przez instytucje Ludowych Komisariatów Spraw Wewnętrznych, Rolnictwa, Oświaty i Ochrony Zdrowia”277. 273 І. Касяк, З гісторыі прав асл аўнай царкв ы бел арускага народа , Нью Ёрк 1956, с. 39- 274 275 276 277 40; А. Мартос, Бел арусь в исторической , госудрарств енной и церков ной жизни , Минск 1990, с. 258-262; T. Bird, Ortodoxy in Byelorussia 1917-1980, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1983, н-р 18, с. 150-151. І. Касяк, op. cit., s. 41. M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Stalinizm wobec polskiej ludno ś ci kresowej 19211938, Warszawa 1991, s. 106. Л. Гарошка, Старонкі з крыжов ае дарогі катал іцкае царкв ы на Бел арусі , „ Божым Шляхам”, 1953, н-р 56, с. 6. DARB, f. 7, v. 1, s. 263, l. 278. 101 Antyreligijna agitacja i propaganda były jednym z podstawowych elementów programu partii komunistycznej. W rezolucji VII Zjazdu KPB w 1923 r. postanowiono: „dla pogłębienia antyreligijnej propagandy zorganizować szereg popularnych cykli wykładów na tematy ogólne przyrodoznawcze. Przeprowadzić dokładnie przygotowane dyskusje na antyreligijne tematy i kampanie o charakterze wyjaśniajacym, dostosowane do świąt religijnych. Wydawać popularne broszury antyreligijne i przyrodoznawczą literaturę dla wsi. Przy komitetach partyjnych zorganizować seminaria przygotowujące do propagandy antyreligijnej”278. Wydawano czasopismo „BezboŜnik”. Cerkiew i Kościół nie były odrębnymi instytucjami przewidzianymi w programie polityki narodowościowej i kulturalnej władzy radzieckiej. Wymownym dowodem na rolę polityki narodowościowej i białorusizacji na Białorusi moŜe być wspomnienie ks. Lwa Haroszki: „Pewnego razu zjawił się u biskupa dość inteligentny białoruski działacz i w rozmowie przyznał się, Ŝe pod przymusem został tajnym współpracownikiem GPU i ostrzegł władykę, Ŝe odnośnie języka białoruskiego i białoruskich dąŜeń narodowych trzeba być ostroŜnym, bo władza radziecka tylko oficjalnie niby popiera białoruską kulturę i odrodzenie, ale naprawdę niech tylko kto spróbuje pokazać, Ŝe jest Białorusinem z przekonania i patriotą, trafi do ciupy a tam ... przy tym wykonał ruch, jaki wykonują agenci GPU, trafiając kulą w potylicę”279. 3.4. ZałoŜenia polityki kulturalnej Politykę kulturalną na Białorusi wytyczała ogólna ideologia państwa radzieckiego. W latach dwudziestych po X Zjeździe RPK(b) kultura stała się częścią polityki narodowościowej urzeczywistniającej hasło dyktatury proletariatu. Rozwój kultury sprowadzał się do jej upowszechniania poprzez utworzenie nowej szkoły radzieckiej, likwidację analfabetyzmu, szerokiego udziału w kulturze klasy robotniczej i chłopstwa oraz nadania jej proletariackiej treści. Realizacja tzw. „proletariackiej kultury” w sensie podmiotowym i przedmiotowym opierała się na pierwszych dekretach władzy radzieckiej. NajwaŜniejsze z nich, mające swoje odbicie w kulturze lat 20., to dekrety o odzieleniu cerkwi od państwa i szkoły od cerkwi z 20 stycznia 1918 r., o jednolitej szkole i bezpłatnym nauczaniu z 30 września 1918 r., o mobilizacji osób piśmiennych i organizowaniu propagandy ustroju radzieckiego z grudnia 1917 r., o zasadach przyjmowania do wyŜszych uczelni z 2 sierpnia 1918 r., o ochronie zabytków z 12 kwietnia 1918 r., o wydawnictwie państwowym z 29 grudnia 1917 r.280 W myśl załoŜeń kultura miała stać się jedną z dziedzin działalności państwa, kierowaną przez RPK(b) i realizowaną przez Ludowy Komisariat Oświaty. 278 Идеол огическая ..., с. 93. 279 Л. Гарошка, op. cit., s. 8. 280 Encyklopedia Rewolucji Pa ź dziernikowej, Warszawa 1977, s. 208-210. 102 W artykule „O proletariackiej kulturze” W. Lenin interpretował jej istotę: „W radzieckiej robotniczo-chłopskiej republice cały problem oświaty, tak w dziedzinie polityki oświatowej jak i szczególnie w dziedzinie sztuki powinien być przesiąknięty duchem walki klasowej proletariatu o urzeczywistnienie celów jego dyktatury, zniesienie klas, o likwidację wszelkiej eksploatacji człowieka przez człowieka. Dlatego proletariat, w postaci swojej awangardy — partii komunistycznej oraz w postaci całej masy róŜnych organizacji proletariackich, powinien brać najbardziej aktywny i główny udział w całej sprawie oświaty ludowej”281. DąŜąc do nowej kultury, partia kierowała się wskazówką „niewymyślania kultury proletariackiej, lecz rozwijania najlepszych wzorów, tradycji i osiągnięć istniejącej kultury pod kątem widzenia światopoglądu marksistowskiego oraz warunków Ŝycia i walki proletariatu w epoce jego dyktatury”282. Wśród podstawowych załoŜeń polityki kulturalnej moŜna wymienić następujące: 1) masowość; 2) powszechność oświaty i dostępu do instytucji kulturalnych; 3) likwidacja analfabetyzmu; 4) stworzenie kadr socjalistycznej inteligencji; 5) nadanie kulturze (nauce, literaturze, sztuce) proletariackiej treści; 6) szczególna rola partii komunistycznej. Rewolucja kulturalna w oparciu o realizację powyŜszych załoŜeń miała być jednym z głównych zadań w budownictwie socjalizmu. Po X Zjeździe RPK(b) w 1921 r. głównym załoŜeniem rozwoju kultury na Białorusi (oraz w innych republikach) stało się dąŜenie do jej „narodowej formy i proletariackiej treści”. Kultura była jednym z głównych elementów określających politykę narodowościową. Programowy kształt tej polityki określiła podjęta w 1924 r. uchwała CKW BSRR „O praktycznych przedsięwzięciach w kwestii narodowościowej”. Przyjęcie centralnych załoŜeń polityki kulturalnej wyprzedziły lokalne przedsięwzięcia. Inicjatywa określania polityki kulturalnej na Białorusi po ogłoszeniu SSRB w 1920 r. naleŜała do grupy miejscowych działaczy eserowskich i komunistycznych zaangaŜowanych w rozwój kultury białoruskiej; a grupujących się wokół KPB, CKW i RKL. Na zjeździe pracowników oświaty na Białorusi w styczniu 1921 r. przyjęto stanowisko w sprawie kultury: „Kultura białoruska, która w ciągu ostatnich wieków była w niewoli, od czasu rewolucji proletariackiej otrzymała prawo 281 Мастацтв а Сав ецкай Бел арусі . Зборнік дакум ентаў і м атэрыял аў, т. І, Мінск 1976, с. 6. 282 Encyklopedia Rewolucji..., s. 209. 103 swobodnego rozwoju”283. Aby prawo swobodnego rozwoju kultury urzeczywistnić, w rezolucji postanowiono: „1) Uznać rozwój kultury białoruskiej i języka za drogę do ogólnego postępu i zdobyczy rewolucji. 2) Rozpowszechniać literaturę białoruską wśród chłopstwa i mas pracujących Białorusi, co przyczyni się do kulturalnego rozwoju kraju. 3) W miarę moŜliwości otwierać szkoły białoruskie z białoruskim językiem wykładowym. 4) Obowiązkowo zapoznać uczniów szkół II stopnia z białorusoznawstwem i językiem białoruskim. 5) Wydawać dla białoruskich szkół potrzebne podręczniki i pomoce naukowe. 6) Otworzyć we wszystkich powiatach kursy białorusoznawstwa i języka białoruskiego w celu przygotowania instruktorów szkół białoruskich. 7) Pracownicy oświaty i socjalistycznej kultury, którzy pracują w szkołach, przedszkolach i pozaszkolnych instytucjach Białorusi powinni zwrócić uwagę na miejscową etnograficzną i historyczną specyfikę naszego kraju”284. W odezwie CKW Białorusi do inteligencji w lutym 1921 r. pisano: „dyktatura proletariatu otwiera wolny szlak dla rozwoju kulturalnego wszystkich trzech narodów, których kultura w ustroju burŜuazyjnym była uciskana i prześladowana. Białoruski lud pracujący moŜe teraz swobodnie budować swoją kulturę w języku ojczystym. CKW Rad Białorusi, potwierdziwszy równouprawnienie wszystkich języków, polecił Ludowemu Komisariatowi Oświaty, by w swojej pracy kierował się zasadą planowego i stopniowego przechodzenia tych instytucji, gdzie uczą się i wychowują dzieci Białorusini, na ojczysty język białoruski. W związku z tym przewidziano szereg przedsięwzięć słuŜących przygotowaniu pracowników oświaty, którzy mogliby prowadzić swoją pracę w języku białoruskim, wydaniu ksiąŜek i podręczników oraz opracowaniu terminologii”285. Podjęcie takich działań zakładano równieŜ w stosunku do innych miejscowych języków — jidysz i polskiego. Dla białoruskich działaczy pierwszoplanowym i podstawowym zadaniem było odrodzenie kultury białoruskiej. KPB takŜe uwaŜała sprawy kultury, a przede wszystkim oświaty, za pierwszoplanowe w warunkach NEP-u. Prywatną inicjatywę dopuszczano w dziedzinie gospodarki, uznano jednak, Ŝe „zasady nowej ekonomicznej polityki (...) nie mogą być w Ŝadnym wypadku rozszerzone na oświatę”. Jak stwierdzono w rezolucjach V Zjazdu KPB w październiku 1921 r., „państwowy monopol wszystkich kulturalno-oświatowych instytucji powinien być zachowany w 283 Рэзал юцыя Зьезду работнікаў асьв еты па бел арускам у пытаньню, „ Савецкая Беларусь”, н-р 25 (135) ад 2.02.1921 г., с. 3. 284 Ibidem, s. 3. 285 У. Глыбінны, Дол я бел арускае кул ьтуры пад Сав етам і , Мюнхен 1958, с. 12-13. 104 całości. Podstawa naszego partyjnego programu — powszechność i bezpłatność nauczania — nadal obowiązuje. Ekonomiczna zasada „opłata za usługi” w sferze oświaty nie ma zastosowania. W dziedzinie sztuki naleŜy od absolutnej monopolizacji odstąpić, pozostawiając w gestii państwa tylko pokazowe teatry, studia itp. oraz te, które słuŜą dla celów agitacyjno-propagandowych, przekazując pozostałe w dzierŜawę kolektywom pracowniczym pod niezmienionym warunkiem ideowego kierowania nimi przez dotychczasowe organa oświaty”286. Zarządzanie sferą kultury znajdowało się w rękach Ludowego Komisariatu Oświaty, gdzie była zgrupowana większość inteligencji białoruskiej. Poszczególnymi sferami kultury zajmowały się wydziały: przedszkolny, szkolny, pozaszkolny (polityczny i oświatowy), zawodowo-techniczny, sztuki, statystyczny, fotograficzno-kinematograficzny, literacko-wydawniczy, finansowy, zaopatrzenia, białoruski oraz sekcja polska i Ŝydowska287. Jak okazało się w praktyce, rozwój kultury uzaleŜniony był od środków finansowych, bazy i kadry. I juŜ od samego początku niemoŜliwe było upowszechnianie bezpłatnej oświaty oraz innych form kultury. Państwowe dotacje były tak małe, Ŝe nie pokrywały nawet dziesiątej części potrzeb. W związku z tym konieczne było odejście od ideowych załoŜeń, zmniejszanie sieci instytucji kulturalno-oświatowych i ilości etatów. Część instytucji przeszła na samofinansowanie (teatry, kinematografy), część przekazano innym komisariatom ludowym (niektóre szkoły), część zamknięto 288. Źródłem finansowania instytucji kulturalno-oświatowych w BSRR w 1924 r. były budŜety lokalne (57,3%) i budŜet państwowy (20,3%) oraz opłaty za nauczanie w szkołach. Zwolnieni od opłat byli członkowie partii, robotnicy i ich dzieci oraz biedota. Opłaty za naukę stanowiły 2,8% budŜetu Ludowego Komisariatu Oświaty. PowaŜnym źródłem finansowania były takŜe dotacje z amerykańskich organizacji dobroczynnych (11,2%) 289. W połowie lat dwudziestych powstały rozbieŜności w poglądach na kulturę między grupą działaczy białoruskich a partią komunistyczną. „Dla nas kwestią narodową jest problem kultury. Nasza praca w dziedzinie odrodzenia narodowego w pełni mieści się w ramach budownictwa kulturalnego” — twierdzili pierwsi290. KPB zmierzała do monopolu w kierowaniu działalnością kulturalną. Monopol ten popierali równieŜ niektórzy Białorusini komuniści. Źmicier śyłunowicz pisał, Ŝe „kultura białoruska, tak jak kaŜda inna w 286 Ком м унистическая ..., с. 74-75. 287 І. Каранеўскі, Пасьл я -кастрычнікаўскі перыяд , [w:] Бел арусь. Нарысы гісторыі , эканом ікі , кул ьтурнага і рэв ал юцыйнага руху, Менск 1924, с. 244. 288 С. Некрашэвіч, Станов ішча кул ьтурна -асьв етных установ аў на Бел арусі пры НЭПе, [w:] Бел арусь. Нарысы..., с. 251. 289 Ibidem, s. 254. 290 Нашы заданьні , „ Полымя”, 1922, н-р 1, с. 4. 105 Radzieckiej Federacji, powinna słuŜyć wielkim zadaniom białoruskiej społeczności walczącej o idee władzy radzieckiej i ruchu komunistycznego. Musi słuŜyć szczerze i otwarcie. Władza radziecka Białoruskiej Republiki zdołała wyrwać ją w duŜej części z wrogich rąk i skierować na naleŜyty, przetarty przez nią szlak. Jednak (...) jej rozwój wymaga zwiększonej uwagi ze strony władzy radzieckiej i partii komunistycznej. Stawia się na porządku dnia niezbędne zadanie przystosowania dalszego rozwoju białoruskiej kultury do ruchu komunistycznego. Kultura białoruska powinna niepodzielnie ręka w rękę iść z rozwojem rewolucji, pomagając jej umocnić się i okrzepnąć (...). Kultura białoruska jest środkiem do wyzwolenia białoruskich mas pracujących z ich ciemnoty i do połączenia ich przez to z masami pracującymi wszystkich narodów, aby osiągnąć światły cel komunizmu”291. VII Zjazd KPB w marcu 1923 r. przyjął uchwałę o polityce narodowościowej, zwracając uwagę na konieczność odrodzenia kultury białoruskiej pod kierownictwem partii: „Szczególną uwagę partia powinna zwrócić na rozwój szkoły, prasy, teatrów, klubów i w ogóle instytucji kulturalnych w języku ojczystym (białoruskim, Ŝydowskim, rosyjskim, polskim), (...) powinna przyjąć wszystkie sposoby prowadzenia pracy w języku białoruskim, tworząc normalne warunki dla rozwoju kultury białoruskiej. (...) Proces rozszerzenia wpływu kultury białoruskiej powinien być zgodny z liczbą dostatecznie przygotowanych, klasowo wychowanych i rewolucyjnie wypróbowanych pracowników. Sposoby walki to: zamiana przez specjalnie przygotowanych pracowników dotychczasowych pracowników kultury, wzmoŜenie wydania marksistowskiej literatury w języku białoruskim. Cała praca powinna być prowadzona zgodnie z zaleceniami partyjnego centrum”292. Uchwalona przez CKW BSRR w lipcu 1924 r. ustawa „o praktycznych przedsięwzięciach w kwestii narodowej” przedstawiała załoŜenia aktualnej polityki kulturalnej, mającej na celu rozwój kultury w językach narodowych, szczególnie w języku białoruskim jako języku większości społeczeństwa. Polityka białorusizacji w sferze kultury polegała na wprowadzaniu do systemu oświaty języka białoruskiego jako wykładowego. Pierwszeństwo w przyjęciu do pracy w szeregu instytucji kulturalno-oświatowych oddawano osobom znającym język białoruski. Szkołę muzyczną i plastyczną zobowiązano do opracowania białoruskiej muzyki i sztuki. W dziedzinie teatru, który był teatrem białoruskim pod względem języka wystawianych sztuk, zalecano wprowadzenie nowego rewolucyjno-artystycznego repertuaru. Ustawa zobowiązywała Prezydium CKW do zapewnienia instytucjom kulturalno-oświatowym podręczników, pomocy 291 З. Жылуновіч, На сл ужбу к кам унізм у, „ Савецкая Беларусь”, н-р 255 ад 17.11.1925 г., с. 1. 292 Ком м унистическая ..., с. 96. 106 naukowych i literatury w językach narodowych oraz wydawania w języku białoruskim czasopisma dla młodszych dzieci. Na zebraniu mińskiej organizacji partyjnej 25 września 1926 r. sekretarz KC KPB A. Krynicki zwracał uwagę na niebezpieczeństwa ze „strony narodowodemokratycznego kontrrewolucyjnego koła inteligencji. T o niebezpieczeństwo tkwi w próbach przechwycenia kierowniczej roli w budownictwie kulturalnym ze strony drobnoburŜuazyjnej inteligencji”293. Kultura po 1924 r. stała się jedną z głównych problemów polityki partii dyskutowanych na posiedzeniach plenarnych i zjazdach. W dąŜeniu do monopolu w kierowaniu działalnością kulturalną KC KPB w lipcu 1926 r. przyjął rezolucję o kolejnych zadaniach budownictwa kulturalnego BSSR, wśród których znalazło się m.in. „zapewnienie socjalistycznego kierunku rozwoju kulturalnego”294. Za podstawowy problem uznano niebezpieczeństwo „miejscowego białoruskiego szowinizmu i narodowego demokratyzmu”. Partia miała za mało działaczy, którzy znali miejscowe warunki i mieli odpowiednie przygotowanie, dlatego teŜ jej kierowanie przez nią rozwojem kultury często było tylko formalne295. X Zjazd KPB w styczniu 1927 r. uznał za niezbędne dalsze dąŜenie partii do pełnego urzeczywistnienia hasła: „KPB na czele budownictwa kulturalnego BSRR”296. Na XI Zjeździe KPB w październiku 1927 r. otwarcie potępiono białoruską inteligencję. „Narodowa inteligencja sprowadza budownictwo kulturalne do interesów wąskich kół wykwalifikowanej górnej warstwy drobnoburŜuazyjnej inteligencji, ignorując szerokie rzesze robotników i chłopów (...). Dlatego walka przeciw nacjonalistom wszystkich narodowości (...), przeciw nacjonalistycznym kierunkom i narodowemu demokratyzmowi powinna być kontynuowana. Walkę tę powinni prowadzić w pierwszym rzędzie komuniści danej narodowości”297. 3.5. Powstawanie instytucji i form krzewienia kultury W celu realizacji polityki kulturalnej powołano do Ŝycia wiele instytucji. Ze względu na centralistyczny system zarządzania były one podporządowane Ludowemu Komisariatowi Oświaty. Podlegały mu instytucje kultury masowej, szkoły wyŜsze i instytucje naukowo-artystyczne. Instytucjami kultury masowej były szkoły wychowania socjalnego (socwychu) i szkoły oświaty politycznej, szkoły likwidacji analfabetyzmu (tzw. likpunkty), szkoły dla dorosłych, szkoły partyjne, szkoły zawodowe i średnie (technika). 293 Нарысы гісторыі Бел арусі , т. ІІ, Мінск 1995, с. 128. 294 Ком м унистическая ..., с. 223. 295 NARB, f. 4, v. 21, s. 2546, l. 3-9. 296 Идеол огическая ..., с. 259. 297 Ibidem, s. 290. 107 Mieściły się one w budynkach dawnych szkół oraz w pomieszczeniach do tego przystosowanych. System instytucji oświatowych, a zwłaszcza szkoły podstawowe, słuŜył realizacji zasady powszechnego nauczania. Masowa komunistyczna oświata dla dorosłych została podporządkowana Głównemu Urzędowi Oświaty Politycznej. Utworzono go jesienią 1920 r. w celu kierowania całą oświatą polityczną w BSRR. Specyficznymi instytucjami kultury masowej były kluby, domy ludowe i chaty-czytelnie. Popularyzowały i upowszechniały one program partii komunistycznej i politykę państwa radzieckiego. Zgodnie z załoŜeniami XII Zjazdu RPK(b) z 1923 r. miały być „prawdziwymi ośrodkami masowej propagandy i rozwoju twórczych zdolności klasy robotniczej”298. Pracownicy wraz z aktywem klubów zajmowali się oświatą dla dorosłych, popularyzacją wiedzy technicznej oraz osiągnięć nauki i kultury. Były one równieŜ ośrodkami propagandy antyreligijnej i znajdowały się głównie w miastach. Domy ludowe i chatyczytelnie prowadziły działalność przewaŜnie w miasteczkach i wsiach. Funkcje ich były podobne: prowadzenie wykładów, dyskusji, upowszechnianie czytelnictwa gazet i ksiąŜek, propaganda postępu rolniczego. Zgodnie z polityką narodowościową instytucje te prowadziły działalność w odpowiednich językach, co przedstawia tabela 12. Rzecz charakterystyczna, większość tych instytucji prowadziła pracę w języku rosyjskim. Mała liczba instytucji prowadzących działalność w języku białoruskim świadczy o braku dostatecznie przygotowanej kadry. Domy ludowe i chaty-czytelnie na wsi były często jedynymi instytucjami upowszechniania kultury. Rozwijał się więc w nich takŜe teatralny i muzyczny ruch amatorski; wyświetlano tam filmy w ramach kina objazdowego, organizowano kursy dla nauczycieli. PoniewaŜ rozwojem chat-czytelni, domów ludowych i klubów jako głównego ośrodka propagandy zainteresowane było kierownictwo partii komunistycznej, w ciągu lat dwudziestych liczba ich wzrastała: w 1925 r. w BSRR działało 346 chat-czytelni i 653 „czerwonych Tabela 12. Instytucje kultury masowej pod względem języka w 1924 r. Rodzaj instytucji Kluby Domy ludowe B iałoruski % Jidysz % Rosyjski % Polski % Łotewski % Razem Miasto Wieś 1 1,5 2 5 50 89 2 3 1 1,5 57 45 12 12 14 — — 74 86 — 86 1 85 — Chaty-czytelnie 38 17 6 3 162 78,5 3 1,5 — Ogółem 51 15 9 2,5 286 81 5 1,5 1 Źródło: A. Balicki, Biełarusizacyja kulturna-aświetnych ustanou, „ P ołymia”, 1925, nr 4, s. 196. 298 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, Мінск 1973, с. 313. 108 0,3 209 — 209 352 46 306 kącików” utrzymywanych przez mieszkańców299. WaŜnymi instytucjami były biblioteki publiczne. Wszystkie prywatne biblioteki zostały upaństwowione. W dniach 26-28 grudnia 1921 r. odbyła się w Mińsku konferencja pracowników bibliotecznych. Była to pierwsza próba scentralizowania bibliotek w BSRR. 15 września 1922 r. na bazie biblioteki uniwersyteckiej utworzono Białoruską Bibliotekę Państwową w Mińsku, której zbiory rosły w bardzo szybkim tempie: od około 30 tys. tomów w 1921 r. do około 350 tys. w 1927 r. W bibliotece znalazły się białorusoznawcze zbiory akademika Jewfimija Karskiego i profesora Mikoły Janczuka (w 1922 r.), matematyczne — Borisowa (w 1923 r.), biologiczne — profesora Isajewa i słowianoznawcze — profesora Grota (w 1924 r.), zbiory profesora Goldsztejna z historii Litwy i Polski (w 1925 r.). W 1923 r. przekazano bibliotekę byłej Moskiewskiej Synagogi Chóralnej, która stała się podstawą Oddziału śydowskiego Biało-ruskiej Biblioteki Państwowej. Poza tym w zbiorach znalazły się: biblioteka byłego kuratora Wileńskiego Okręgu Szkolnego Korniłowa (historia i białorusoznawstwo), byłego senatora Słuczewskiego (nauki prawne), kolekcja rozpraw medycznych i chemiczna biblioteka Rogowa, biblioteka byłego Mińskiego Seminarium Duchownego, część biblioteki byłego Witebskiego Oddziału Moskiewskiego Instytutu Archeologicznego i byłych gimnazjów: słuckiego, mińskiego i mohylewskiego 300. Decyzją Ludowego Komisariatu Oświaty RFSRR przekazano bibliotekę Kołodiejewa (dotyczącą historii epoki napoleońskiej). Znaczną ilość wydań otrzymano od Akademii Nauk ZSRR i Leningradzkiego Oddziału Centralnego Archiwum. Od 1922 r. otrzymywano po 1 egzemplarzu wszystkich wydawnictw ZSRR. Wzrost zasobów świadczył o przebiegu centralizacji bibliotekarstwa na Białorusi. W 1924 r. przy Białoruskiej Bibliotece Państwowej zorganizowano Izbę Księgarską, a w 1926 r. — Biuro Bibliograficzne. Na mocy decyzji RKL BSRR z 14 maja 1926 r. Biblioteka przyjęła nazwę Centralnej Biblioteki Państwowej i Bibliograficznego Instytutu BSRR301. W Bibliotece były następujące oddziały: ogólny, białoruski (ok. 12 tys. tomów), Ŝydowski, polski, marksizmu i budownictwa radzieckiego. Biblioteka wydawała „Kronikę wydawnictw białoruskich” („Letapis biełaruskaha druku”) oraz prowadziła wymianę z waŜnymi ośrodkami naukowymi i bibliotekami Europy i Ameryki302. Powstała równieŜ terytorialna sieć bibliotek. Podstawową część ich zbiorów stanowiły wydawnictwa władz radzieckich i partii komunistycznej. Biblioteki 299 DARB, f. 42, v. 1, s. 1044, l. 1. 300 Бел орусская кул ьтура, т. І, Минск 1928, с. 59-60. 301 Ibidem, s. 60. 302 Ibidem, s. 64. 109 miały upowszechniać literaturę propagującą budowę państwa radzieckiego. W 1925 r. w BSRR było 376 bibliotek z księgozbiorem liczącym ponad 1 mln tomów. W 1929 r. było ich juŜ 631 z liczbą 1,5 mln tomów303. Instytucjami zajmującymi się gromadzeniem i przechowywaniem dokumentów historycznych były archiwa. Podstawą funkcjonowania archiwów na Białorusi był dekret RKL RFSRR z 1 czerwca 1918 r. „O reorganizacji i centralizacji archiwów”. Wszystkie dotychczas istniejące archiwa przeszły pod zarząd Państwowego Funduszu Archiwalnego; podlegały mu archiwa na Witebszczyźnie i Mohylewszczyźnie. W 1920 r. na Białorusi powstała Sekcja Archiwalna przy Ludowym Komisariacie Oświaty. Archiwa w okresie wojny były opuszczone i ucierpiały bardziej niŜ inne instytucje kulturalne. Sekcja nie posiadała pomieszczeń archiwalnych ani środków finansowych, aby uporządkować opuszczone archiwa. W styczniu 1921 r. RKL BSRR zobowiązała instytucje państwowe do zabezpieczenia podległych im archiwów. Jednak ze względu na brak środków nie było to moŜliwe304. Na podstawie uchwały CKW BSRR z 12 września 1922 r. utworzono Centralne Archiwum BSRR, powołano Zarząd Archiwów Białorusi, który podlegał CKW. Za cel postawiono utworzenie archiwum w kaŜdym powiecie. 13 grudnia 1922 r. wydano instrukcję „O zasadach przekazywania do Centralnego Funduszu Archiwalnego i jego powiatowych oddziałów materiałów archiwalnych i o zasadach ich przechowywania”. Zaczęto przy pomocy policji odzyskiwać materiały archiwalne i zabezpieczać je przed zniszczeniem. Starano się o pomieszczenia. Centralnym Archiwum kierował Ź. śyłunowicz. W latach dwudziestych uporządkowano zasoby archiwalne. 11 lutego 1924 r. RKL BSRR wydała dekret „O obowiązku oddania do centralnego Archiwum BSRR archiwów i materiałów archiwalnych członków byłej rodziny carskiej, aktywnych działaczy kontrewolucji i innych”. Zgodnie z dekretem „wszystkie prywatne organizacje w granicach BSSR i wszyscy bez wyjątku obywatele, w których posiadaniu są materiały dotyczące (wymienionych w tytule dekretu — przyp. H. G.) osób, oficjalne dokumenty, projekty dokumentów, wspomnienia, dzienniki, osobista korespondencja, prace naukowe, badania w rękopisach, proklamacje, broszury, ulotki, notatniki, notatki, fotografie, pieczątki i inne rzeczy, mają w ciągu dwóch tygodni zgłosić takie materiały do Centralnego Archiwum BSRR i nie później niŜ w ciągu dwóch miesięcy złoŜyć te materiały do kancelarii archiwum. W powiatach materiały moŜna zdać do powiatowych oddziałów Centralnego Archiwum BSRR. (...) Osoby winne niewykonania tego dekretu będą pociągnięte do odpowiedzialności karnej”305. 303 Нарысы..., т. ІІ, с. 133. 304 М. Мялешка, Архів ы БССР за год 10 кастрычніка, „ Наш Край”, 1927, н-р 10, с. 61. 305 Зборнік чынных..., с. 78. 110 12 maja 1924 r. w Mińsku odbyła się I Wszechbiałoruska Narada Archiwistów z udziałem władz partyjnych, przedstawicieli centralnego archiwum RFSRR oraz Instytutu Kultury Białoruskiej i Białoruskiego Uniwersytetu. Omawiano na niej sprawy organizacyjne. W latach 1923-1925 do organizowanych archiwów przywieziono następujące ilości zespołów archiwalnych: 237 — do mińskiego, 86 — do witebskiego, 56 — do mohylewskiego, 64 — do klimowickiego, 89 — do borysowskiego, 130 — do bobrujskiego, 60 — do mozyrskiego, 92 — do słuckiego, 37 — do połockiego i 60 — do orszańskiego 306. Dokumenty okresu rewolucyjnego przechowywano w Centralnym Archiwum Rewolucji Październikowej w Mińsku. Archiwa historyczne w Mińsku, Witebsku i Mohylewie gromadziły dokumenty gubernialne, powiatowe, cerkiewne, zakonne, majątków z lat 1772-1917. W Mohylewie poza tym zorganizowano archiwum dawnych akt i dokumentów, dotyczących historii Białorusi do rozbiorów Rzeczypospolitej. W miastach okręgowych (w Mińsku, Mozyrzu, Bobrujsku, Homlu, Orszy i Połocku) znajdowały się archiwa okręgowe. Wszystkie wymienione archiwa tworzyły Centralne Archiwum BSRR, a ich zasoby — Jednolite Państwowe Zbiory Archiwalne BSRR. Archiwa znajdowały sie w budynkach murowanych. Sześć budynków było wcześniej klasztorami zakonów katolickich. 31 sierpnia 1922 r. otwarto w Mińsku Białoruskie Muzeum Państwowe307. Bogate tradycje muzealnictwa na Białorusi sprzyjały szybkiemu odrodzeniu się tego typu instytucji. Białoruskie Muzeum Państwowe powstało na bazie: 1. Mińskiego Cerkiewno-Archeologicznego Muzeum załoŜonego w 1907 r. i wywiezionego w czasie I wojny światowej do Riazania (powróciło do Mińska z niewielkimi stratami w maju 1922 r.); 2. Muzeum Mińskiego T owarzystwa Miłośników Przyrody i Archeologii, załoŜonego w 1912 r. i zamkniętego w 1914 r. w związku z wybuchem wojny; 3. Mińskiego Muzeum Krajowego, załoŜonego 20 stycznia 1919 r. i zamkniętego we wrześniu 1921 r.308 Nowo utworzone muzeum rozpoczęło pracę 20 stycznia 1921 r. w byłym domu arcybiskupim przy ulicy Czerwonoarmijnej 3. Eksponaty przekazywały 306 М. Мялешка, op. cit., s. 63. 307 В. Ластоўскі, Бел арускі Дзяржаўны Музэй, „ Наш Край”, 1927, н-р 10, с. 48. W innych wydawnictwach podaje siк rok zaіoїenia — 1923: Бел орусская кул ьтура, Минск 1928, с. 49; У. Глыбінны, Дол я..., с. 36; П. Харламповіч, Пяцігодзьдзе Бел арускага Дзяржаўнага Музэю, „ Наш Край”, 1927, н-р 1, с. 12 — datк 31 sierpnia 1923 r. podaje jako datк przyjкcia przez muzeum nazwy „ Biaіoruskie Muzeum P aсstwowe”. 308 В. Ластоўскі, Бел арускі..., с. 47-48; Бел орусская кул ьтура..., с. 49; У. Глыбінны, Дол я..., с. 36. 111 osoby prywatne, organizacje społeczne i instytucje państwowe, m.in. Mińskie T owarzystwo Historii i StaroŜytności, Ludowy Komisariat Rolnictwa, CKW, RKL309. Zadaniem muzeum było zbieranie, przechowywanie i opracowywanie przedmiotów archeologicznych, historycznych, etnograficznych oraz sztuki Białorusi. W 1926 r. decyzją RKL BSRR Państwowe Muzeum Białoruskie zaliczono do centralnych instytucji republikańskich, a muzea w Witebsku, Mohylewie i Homlu podporządkowano mu na prawach filii310. W 1927 r. Muzeum miało 8 działów: historyczno-archeologiczny, numizmatyczno-sfragistyczny, sztuki, cerkiewno-archeologiczny, etnograficzny, „Stary Mińsk”, starobiałoruskiej, wojskowości, Ŝydowski. Dział historycznoarcheologiczny posiadał kolekcję eksponatów archeologicznych z Białorusi z epoki paleolitu i neolitu. Były wśród nich narzędzia rolnicze i myśliwskie, wyroby z kamienia, biŜuteria pochodząca z kurhanów. Dział numizmatyczno-sfragistyczny liczył około 15 000 eksponatów, głównie monet znalezionych na Białorusi. Dział etnograficzny posiadał około 1 200 eksponatów przedstawiających stroje, tkaniny, ceramikę, narzędzia rolnicze, ludowe instrumenty muzyczne Bialorusinów. W dziale cerkiewno-archeologicznym znajdowało się ponad 3 500 eksponatów, wśród których były ikony z XV-XIX w., rzeźbione figury świętych, ikonostasy, stroje i przedmioty kultu religijnego. Dział sztuki posiadał bogate kolekcje obrazów malarzy urodzonych na Białorusi: Jana Rustema, Aleksandra Orłowskiego, Ferdynanda Ruszczyca, Stanisława Bogusz-Siestrzencewicza, Henryka Weyssenhoffa, Michała Filipowicza, Michała Staniuty. Wśród malarstwa rosyjskiego były obrazy Ilji Repina, Iwana Szyszkina, Iwana Ajwazowskiego, Isaaka Lewitana, Walentina Sierowa. Bogate było historyczne malarstwo portretowe przedstawiające Radziwiłłów, wojewodów, hetmanów, marszałków Wielkiego Księstwa Litewskiego. W sali malarstwa zachodnioeuropejskiego znajdowały się prace Holendrów, Niemców, Włochów, Francuzów, Anglików. Ogółem było ponad 3 000 eksponatów. W dziale „Stary Mińsk” znajdowały się eksponaty związane z historią miasta: widoki historyczne, dokumenty, chorągwie cechów. Dział starobiałoruskiej wojskowości posiadał elementy uzbrojenia oraz broni. Dział Ŝydowski przedstawiał Ŝycie i sztukę śydów. Liczył ponad 150 eksponatów. Poza tym w Państwowym Muzeum Białoruskim znajdowało się archiwum i biblioteka licząca ponad 2 200 tomów. 309 В. Ластоўскі, Бел арускі..., с. 48. 310 Ibidem, s. 51. 112 W latach 1923-1926 muzeum zwiedziło ponad 1 100 wycieczek i około 45 000 osób311. W ciągu miesiąca muzeum zwiedzało około 1 000-1 200 osób312. Filia w Homlu zgromadziła około 10 000 eksponatów w pałacu ksiąŜąt Paskiewiczów. T amtejsza biblioteka liczyła około 20 000 tomów. Filia w Witebsku miała około 20 000 eksponatów oraz około 15 000 ksiąŜek. Filia w Mohylewie posiadała około 10 000 eksponatów i około 10 000 starych ksiąŜek. Dyrektorem Białoruskiego Muzeum Państwowego był do 1926 r. P. Charłampowicz, następnie do 1929 r. Wacłau Łastouski. 2 maja 1926 r. otwarto w Mińsku Muzeum Rewolucji BSRR. W ciągu roku zgromadzono około 10 000 eksponatów z dziedziny ruchu rewolucyjnego na Białorusi. Odwiedziło je w tym czasie ponad 15 000 osób (około 500 wycieczek). Zwiedzanie muzeum było płatne (15 i 10 kopiejek). Z bezpłatnego wstępu korzystali uczniowie i czerwonoarmiści313. W 1924 r. utworzono Państwowy Zarząd Kinematografii i Fotografii — Białoruskie Kino Państwowe (BiełdziarŜkino) z siedzibą w Leningradzie. Wszystkie instytucje kulturalne na Białorusi w latach dwudziestych zostały upaństwowione i scentralizowane. Państwo kierowało ich działalnością bezpośrednio poprzez Ludowy Komisariat Oświaty oraz poprzez RKL i CKW Białorusi. Krzewienie kultury odbywało się takŜe poprzez ruch amatorski oraz wydawnictwa. 3.6. S ytuacja kadrowa w kulturze Istotnym problemem w rozwoju kultury był stan kadry. Na Białorusi kształtowały go następujące czynniki: ogólnie niski poziom kultury w okresie przedwojennym (brak szkół wyŜszych), ewakuacja w okresie I wojny światowej, podział Białorusi na mocy traktatu pokojowego w Rydze i zmniejszenie jej do sześciu powiatów oraz przyjęty w republice system polityczny z KPB na czele. Po 1920 r., w nowej sytuacji społeczno-politycznej przejawiającej się w umasowieniu i powszechnej dostępności dóbr kultury, władze stanęły wobec problemu braku kadry. Nie był to tylko problem Białorusi, lecz takŜe wszystkich republik radzieckich. Istniał problem wykorzystania kadry przedrewolucyjnej. W koncepcjach RPK(b) kładziono nacisk na to, aby „uczynić ją z podpory burŜuazyjnego porządku (...) podporą porządku radzieckiego”314. 311 П. Харламповіч, Пяцігодзьдзе..., с. 16. 312 В. Ластоўскі, Бел арускі..., с. 51. 313 Ю. Шацункевіч, Музэй рэв ол юцыі к дзесяцігодзьдзю кастрычніка, „ Наш Край”, 1927, н-р 10, с. 53-55. 314 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, Мінск 1973, с. 307. 113 Na Białorusi w związku z przyjęciem polityki białorusizacji problem kadr wiązał się z ich charakterem narodowym i językowym. Dlatego występował on z większą ostrością, niŜ na terytorium RFSRR. Niewielka grupa białoruskiej inteligencji, która w 1920 r. znalazła się w granicach SRRB za pierwszoplanowe zadanie uwaŜała pozyskanie jak największej liczby pracowników kultury na swoim terenie. Przewodniczący CKW Białorusi A. Czarwiakou i Ludowy Komisarz Oświaty U. Ihnatouski od początku czynili starania o powrót z głębi Rosji białoruskiej inteligencji. Białoruscy działacze zgrupowani wokół Ludowego Komisariatu Oświaty starali się nadać Ŝyciu kulturalnemu narodowe oblicze. Wywodzili się oni z Białoruskiej Organizacji Komunistycznej (U. Ihnatouski, P. Iljuczonak, J. Karanieuski), bądź z Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (Pałuta Badunowa). CKW Białorusi i Ludowy Komisariat Oświaty w lutym 1921 r. zwróciły się do RKL RFSRR o umoŜliwienie powrotu białoruskiej inteligencji. „W wyniku szeregu ewakuacji z Białorusi w ciągu lat 1915-1920, urodzeni na Białorusi pracownicy szkół i kultury tymczasowo zostawili swoją ojczyznę o niskim poziomie kulturalnym i poświęcili swoją wiedzę w dziedzinie pracy kulturalno-oświatowej w Rosji, Syberii, na Kaukazie, Ukrainie. (...) Bardziej zacofane pod względem kultury, niŜ Rosjanie, proletariat i chłopstwo Białorusi proszą o szybką pomoc ze strony pracowników kultury, których w obecnej chwili na Białorusi odczuwa się skrajny niedobór. W szkołach Białorusi wprowadza się język ojczysty, odbudowuje się zburzone przez białogwardzistów i okupantów fabryki, zakłady i gospodarkę kraju. Lecz zupełny brak pracowników kultury, pochodzących z Białorusi, znających dobrze miejscowe warunki, hamuje od samego początku kulturalno-oświatowy i gospodarczo-ekonomiczny rozwój Ŝycia młodej i bardzo zacofanej pod wieloma względami Białoruskiej SR Republiki”315. W odezwie skierowanej do inteligencji pochodzącej z Białorusi zachęcano do powrotu: „Potrzebne są setki, tysiące pracowników kultury, zwiazanych z krajem, znających jego przyrodę, gospodarstwo, historię, języki i jednocześnie zdolnych wziąć udział w komunistycznym budownictwie. Ale najbardziej ostro odczuwa się zapotrzebowanie na pracowników, którzy mogą pracować posługując się językiem białoruskim. CKW Białorusi postanowił przedsięwziąć kroki w celu powrotu pracowników kultury i wydatkować środki na zwrot kosztów podróŜy powracającym. T owarzysze pochodzący z Białorusi: uczeni, literaci, nauczyciele szkół i przedszkoli, w ogóle działacze kulturalni. Nasza wyzwolona ojczyzna wzywa Was do siebie. (...) Nie obiecujemy Wam na razie lepszych warunków niŜ w centrum, większych racji i wyŜszych stawek. Być moŜe na początku przyjdzie się Wam znosić ubóstwo, niedogodności i nędzę. (...) Niech nie przejmują się ci, którzy niezbyt dobrze znają język białoruski. 315 DARB, f. 6, v. 1, s. 5, t. I, l. 55. 114 T utaj wśród białoruskiego chłopstwa przypomnicie sobie język swojego dzieciństwa i nauczycie się go, jeśli będziecie odczuwać taką potrzebę”316. Propozycję ściągnięcia Białorusinów komunistów z głębi Rosji kierownictwo KPB w 1921 r. uznawało za „niekonsekwentną i nieutrzymaną w komunistycznym duchu”317. Mimo to odezwa przyniosła oczekiwane skutki. Z Odessy powróciła grupa białoruskich działaczy kulturalnych, którzy w przyszłości odegrają znaczną rolę w rozwoju kultury. Znaleźli się wśród nich: Ściapan Niekraszewicz, Anton Balicki, aktor Alaksandr LaŜniewicz, filolog Michał Piatuchowicz, uczony i literat Michał Hramyka. W 1922 r. powrócili stamtąd Jauhien Alachnowicz i Jan Arabiej z dwoma domami dziecka318. Otwieranie nowych instytucji kulturalno-oświatowych oraz perspektywy rozwoju narodowej kultury zachęciły do powrotu do BSRR Białorusinów z Polski: historyka literatury Maksima Hareckiego i geografa Arkadzia Smolicza. Obaj byli nauczycielami gimnazjum białoruskiego w Wilnie i zostali aresztowani przez władze polskie w czasie kampanii wyborczej do parlamentu w 1922 r. Dla białoruskiej inteligencji przekonujące były zachęty powrotu na Białoruś Radziecką, gdyŜ w Ŝadnym z państw, w których przebywali Białorusini, nie prowadzono tak otwartej polityki narodowościowej. Niemniej jednak braki kadrowe odczuwano nadal. Szkoły, w związku z głoszoną powszechnością nauczania oraz walką z analfabetyzmem, zatrudniały osoby posiadające ogólne — i to nie zawsze — wykształcenie średnie. W roku szkolnym 1925/1926 nauczyciele z wykształceniem wyŜszym stanowili 13,3% ogółu nauczycieli, zaś z wykształceniem średnim — 60,8%. 62,3% nauczycieli nie posiadało specjalnego przygotowania319. Jeszcze większe problemy występowały przy obsadzaniu stanowisk na uniwersytecie otwartym jesienią 1921 r. Rektorem mianowano historyka Uładzimiera Piczetę, syna Ukrainki i Serba. Kadra naukowa białoruskich uczelni pochodziła z uniwersytetów rosyjskich. Wśród uczonych byli takŜe urodzeni na Białorusi, np. Mikoła Janczuk, Branisłau Epimach-Szypiła. Znaczny wpływ na kształtowanie się kadr w sferze kultury miała polityka partii. Większość pracowników Ludowego Komisariatu Oświaty będąca członkami KPB wywodziła się z Białoruskiej Organizacji Komunistycznej bądź z Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. Było to moŜliwe dzięki amnestii z okazji trzeciej rocznicy wyzwolenia Mińska spod polskiej okupacji, uchwalonej 11 lipca 1923 r. przez Prezydium CKW ZSRR i Prezydium CKW BSRR. Dotyczyła ona osób prowadzących działalność antyradziecką: „uczestników antyradzieckich białoruskich organizacji narodowych okresu 1918, 1919 i 1920 r., którzy mieli pochodzenie robotnicze, wszystkich 316 Ibidem, l. 56a-57. 317 NARB, f. 4, v. 1, s. 158, l. 19. 318 У. Глыбінны, Дол я..., с. 14. 319 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, с. 306. 115 białoruskich działaczy politycznych i kulturalnych, byłych uczestników antyradzieckich organizacji i członków tak zwanych białoruskich rządów narodowych (Wielka Rada Białoruska, NajwyŜsza Rada, Rząd BRL, Białoruska Komisja Wojskowa i innych), którzy nie biorą aktywnego udziału w walce z władzą radziecką, w sawinkowskich, bałachowskich i innych białogwardyjskich organizacjach i nie znajdują się na słuŜbie w organach kontrwywiadu i politycznej słuŜby państw burŜuazyjnych i którzy publicznie deklarowali lojalny stosunek do władzy radzieckiej, tych byłych członków Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów i innych białoruskich partii, którzy publicznie ogłosili o swoim wyjściu z partii i o lojalnym stosunku do władzy radzieckiej, wszystkich białoruskich chłopów, którzy ze względu na brak świadomości byli wciągnięci przez rosyjskie organizacje kontrewolucyjne i białoruskich agentów, którzy słuŜą obcym państwom, do bandyckich szajek, albo pomagający ostatnim, w tym takŜe zbiegom za granicę Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Amnestia nie obejmuje organizatorów band i ich kierownictwa”320. Najbardziej liczna Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów na zjeździe w czerwcu 1924 r. podjęła decyzję o samorozwiązaniu się i apelowała, by kaŜdy „kto znajdował się na emigracji, porzucił zachód i wrócił do pracy do swojego robotniczo-chłopskiego kraju, stanął w szeregi jedynego frontu 321 proletariackiego” . Wymienione powyŜej czynniki stały się powodem zmiany stanowiska części przedstawicieli białoruskiej emigracji, która stanęła na pozycji tzw. „zmienowiechowstwa”. W swoich poglądach działacze ci skłaniali się ku uznaniu Białorusi Radzieckiej. Mińsk uwaŜali za jedyne centrum narodowego odrodzenia Białorusi. Większość białoruskich emigrantów uwierzyła w hasła budowy „białoruskiego domu” w ZSRR i przyjechała na Białoruś. Czołowym przedstawicielem tego nurtu emigracji był premier rządu Białoruskiej Republiki Ludowej Alaksandr Ćwikiewicz. Mimo starań jego o powrót na Białoruś przed 1925 r. stało się to moŜliwe dopiero po konferencji politycznej w Berlinie w dniach 12-16 października 1925 r. Decyzją KC KPB z 22 października 1925 r. pozwolono na wjazd do BSSR Alaksandrowi Haławińskiemu, A. Ćwikiewiczowi, Uładzimierowi Prakulewiczowi i Lawonowi Zajcowi. Haławińskiemu i Ćwikiewiczowi postanowiono okazać pomoc po 400 dolarów322. Z Łotwy wrócił Iwan Kraskouski, który został przewodniczącym Komisji Planowania. Wszystkim działaczom przyjeŜdŜającym do BSSR oferowano atrakcyjne stanowiska kierownicze. W 1925 r. z Baku przyjechał historyk Mitrafan Dounar-Zapolski. 320 Зборнік чынных..., с. 58. 321 М. Іваноў, Нацыянал ьная пал ітыка ў БССР і бел арускае зм енав ехаўств а 20-х гадоў, [w:] Studia polsko-litewsko-biaіoruskie, Warszawa 1988, s. 143. 322 NARB, f. 4, v. 3, s. 6, l. 457. 116 W 1926 r. do BSRR przyjechali: Wacłau Łastouski z Litwy (wydawca, literat, były premier rządu BRL) i Franciszak Alachnowicz (aktor i dramaturg) z Wilna. W. Łastouski został dyrektorem Muzeum Państwowego, a F. Alachnowicz — aktorem II T eatru Państwowego w Witebsku. W. Łastouski w swoich „WraŜeniach z podróŜy do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej” napisał: „Wykwalifikowanych sił u nas mało, a i te są rozsiane. Z pomocą Instytutów Kultury Białoruskiej w jego wysiłkach na rzecz odbudowy kultury białoruskiej powinni przyjść wszyscy nasi pracownicy kultury, którzy znajdują się poza Mińskiem. Kultura — to ogólnonarodowy, a nie partyjny skarb”323. Wśród działaczy kultury, poza białoruskimi emigrantami, znajdowało się wielu inteligentów rosyjskich, pozytywnie nastawionych do kultury białoruskiej. W 1923 r. do pracy w Białoruskim Uniwersytecie Państwowym przyjechali profesorowie: zoolog Piotr Mauradyjadzi, literaturoznawca A. Jaułachau, astronom A. Michajłau, statystyk A. Arcymowicz324. Profesor Iwan Zamocin, literaturoznawca, przyczynił się do zebrania i zachowania spuścizny literackiej klasyka literatury białoruskiej Maksima Bahdanowicza. Mikoła Szczakacichin — historyk sztuki, badał historię i aktualny stan białoruskiej sztuki. Szybki rozwój kadry w wyniku reemigracji i przyjazdu inteligencji z Rosji przyczynił się do poszerzenia liczby członków rzeczywistych Instytutu Kultury Białoruskiej w 1924 r. i do rozszerzenia działalności wszystkich placówek kulturalno-oświatowych. Swoistą politykę kadrową prowadziła KPB. Z jej zalecenia aresztowano wiosną 1921 r. większość działaczy eserowskich na Białorusi. Kolejnym krokiem w kierunku ujednolicenia kadr w samej partii była czystka szeregów partyjnych latem 1921 r., w wyniku czego z partii została wyrzucona i aresztowana część działaczy kultury białoruskiej, m.in. Usiewaład Falski — przedwojenny aktor, załoŜyciel Pierwszego T owarzystwa Białoruskiego Dramatu i Komedii. „Aresztowano mnie 3 września 1921 r. 23 tegoŜ miesiąca — zaocznie decyzją kolegium Cze-Ka Białorusi skazano mnie na najwyŜszą karę, zamieniając ją na 5-letnie osadzenie w Domu Poprawczym i wysłanie poza granice Białorusi na czas nieokreślony. (...) Mimo odbycia wyroku pozostaję nadal oskarŜony, bo nie mam prawa wrócić na Białoruś i dalej aktywnie pracować na niwie jej kulturalnego odrodzenia, tj. prowadzić tej pracy, która jest celem mego Ŝycia, większą część którego jej poświęciłem. (...) W imię wielkiego historycznego momentu zjednoczenia Białorusi, której obecnie potrzebni są szczerzy pracownicy jak nigdy, proszę zezwolić mi wrócić i nie odmawiać pracy na ojczystym gruncie” — pisał twórca białoruskiego teatru w marcu 1924 r. 323 Власт, Уражаньні ад паездкі ў Бел арускую Радав ую Сацыял істычную Рэспубл іку, „ Маладосць”, 1991, н-р 1, с. 105. 324 Прыезд нов ых прафэсараў у БДУ, „ Вольны Сьцяг”, н-р 11 ад 23.09.1923 г., с. 4. 117 Niestety nie dane mu było wrócić na Białoruś, gdyŜ CKW BSRR prośbę odrzucił325. KPB na VII Zjeździe w dniach 20-26 marca 1923 r. przyjęła rezolucję mającą na celu zamianę narodowo nastawionych pracowników kultury przez komunistów i komunistycznie nastawionych robotników: „Konferencja uwaŜa, Ŝe proces rozszerzania wpływów białoruskiej kultury powinien być zgodny z liczbą dostatecznie przygotowanych, klasowo-wychowanych i rewolucyjnie doświadczonych pracowników”. Zalecano „przygotowanie komunistów przez sowpartszkoły (sowieckie szkoły partyjne — przyp. H. G.), pedtechnika (technika pedagogiczne — przyp. H. G.) itp. w celu stopniowej zamiany nimi obecnych pracowników na całej linii białoruskiej pracy kulturalnooświatowej”326. Wychowanie nowej kadry odnosiło się głównie do klasy robotniczej i chłopstwa. Wprowadzono szereg udogodnień dla przedstawicieli tych warstw społecznych, podobnie jak i dla członków partii komunistycznej w dostępie do szkół wyŜszych. „Chłopi przyjmowani są do szkół wyŜszych bez delegacji od instytucji lub organizacji; za okazaniem tylko niezbędnych dokumentów od rejonowych komitetów wykonawczych i pozostałe osoby: a) od Centralnej Rady Związków Zawodowych Białorusi (CR ZZB), b) od CK KPB, c) od CK Komsomołu, d) Okręgowego Oddziału Oświaty Ludowej, od republik związkowych. Wolne miejsca w uczelniach dzieli się następująco: CR ZZB — 20%, KC KPB — 15%, KC Komsomołu — 20%. Okręgowy Oddział Oświaty Ludowej — 5%, dzieci kadry dowódczej i czerwonarmiści — 3%, republiki związkowe — 5%, chłopstwo pracujące (bez delegacji) — 32%327. T akie przywileje nadano w roku szkolnym 1925/1926. Porównanie składu partyjnego, socjalnego i narodowościowego studentów w połowie lat dwudziestych wykazywało największą liczbę studentów o pochodzeniu ze sfery urzędniczej, a najmniejszą z klasy robotniczej, na medycznym i pedagogicznym fakultecie Uniwersytetu. Wśród studentów medycyny przewaŜali śydzi, a pedagogiki Białorusini (701 osób) i śydzi (565). Liczba członków KPB wśród studentów była na ogół niska: na Uniwersytecie było 294 członków partii, a w Instytucie Rolniczym — 103. Jedynie Rabfak — jako szczególny typ szkoły — wyróŜniał się znaczną liczbą członków partii — 705 328. Wśród pracowników nauki Uniwersytetu i Akademii Gospodarki Rolnej stopień upartyjnienia był następujący: 325 DARB, f. 6, v. 1, s. 361, l. 46. 326 Идеол огическая..., с. 95. 327 DARB, f. 6, v. 1, s. 565, t. I, l. 12-13. 328 Идеол огическая..., с. 153. 118 Tabela 13. Stopień upartyjnienia pracowników nauki Uniwersytet Akademia G ospodarki Rolnej 5,0% 7,5% Docenci 20,0% 14,3% Asystenci 11,4% 4,2% 4,0% 14,6% P rofesorowie Inni pracownicy nauki Podobnie w 1925 r. nieznaczny odsetek uczonych znał język białoruski: Uniwersytet Akademia G ospodarki Rolnej P rofesorowie 10,0% 5,0% Docenci 30,0% 25,0% Asystenci 21,4% 35,4% 2,0% 29,2% Inni pracownicy nauki Źródło: H. Harecki, Ab biełarusizacyi wyszejszych nawuczalnych ustanou BSSR, „ Aświeta”, 1926, nr 6, s. 185. Podział narodowościowy pracowników nauki Uniwersytetu, Akademii Gospodarki Rolnej przedstawia tabela 14.0 Niski poziom upartyjnienia i posługiwania się językiem białoruskim wykorzystano w propagandzie przyśpieszonej białorusizacji i wzrostu szeregów partyjnych. Tab el a 1 4 . P raco w n i cy n au k i p o d w zg l ęd em n aro d o w o ś ci o w y m Pra co wni cy na uko wi Pra co wni cy nauko wi po s ł ug ują cy si ę języki em bi a ł o rus ki m N a ro do wo ś ć U ni wers ytet A ka dem i a U ni wers ytet C zł o nko wi e K PB A ka dem i a U ni wers ytet A ka dem i a Li czba % Li czba % Li czba % Li czba % Li czba % Li czba % B ia ło rus i ni 55 2 5 ,1 76 4 4 ,5 29 5 2 ,7 36 4 9 ,3 3 5 ,6 8 1 0 ,1 R o s ja ni e 56 2 5 ,6 66 4 0 ,3 3 5 ,4 1 1 ,5 5 8 ,9 5 7 ,6 śydzi 93 4 2 ,6 10 6 ,1 1 1 ,1 3 30 10 1 0 ,7 2 20 Po l a cy 3 1 ,4 1 0 ,6 0 0 0 0 3 100 0 0 U kra i ńc y 5 2 ,3 8 4 ,9 2 40 0 0 0 0 0 0 N i em cy 2 0 ,9 3 1 ,8 0 0 0 0 0 0 0 0 Ło tys ze — — 3 1 ,8 0 — 0 0 — — 1 3 3 ,3 Szwedzi 1 0 ,4 — — 0 0 — — 0 0 — 0 Li twi ni 2 1 ,0 — — 0 0 — — 1 50 — — Fra ncuzi 1 0 ,4 — — 0 0 — — 0 0 — — Ta ta rzy 1 0 ,4 — — 0 0 — — 0 0 — — R a zem 219 100 164 100 35 16 40 2 4 ,4 22 10 16 9 ,7 Źró d ł o : H . H areck i , A b b i eł a r u s i z a cyi wys z ej s z ych n a wu cz a l n ych u s t a n o u , „ A św i et a” 1 9 2 6 , n r 6 , s . 1 8 4 . 119 Na Wszechbiałoruskim Zjeździe nauczycieli 4 stycznia 1925 r. na 300 delegatów tylko 15 było członkami partii komunistycznej, 16 — kandydatami i 14 członkami Leninowskiego Komunistycznego Związku MłodzieŜy (Komsomołu). W 1926 r. coraz ostrzej zaczęto podnosić kwestię odpowiedniej kadry w kulturze. W rezolucji BC KPB z 4 lutego 1926 r. podkreślano, Ŝe sytuacja wśród inteligencji charakteryzowała się z jednej strony zbliŜeniem do komunistycznej ideologii (głównie niŜszych warstw), z drugiej wzrostem burŜuazyjnonacjonalistycznych nastrojów. Zwracano takŜe uwagę na pracę w środowisku inteligencji w celu zróŜnicowania i przybliŜenia do partii jej najlepszych elementów329. Plenum KC KPB w dniach 12-15 marca 1926 r. poświęcone było pracy wśród inteligencji. Plenum to miało przełomowe znaczenie dla stosunku partii komunistycznej do inteligencji. Przyjęta rezolucja brała pod uwagę stan rozwoju kultury: „Okres budownictwa pokojowego i szerokiej kulturalnej pracy zwiększa tak zapotrzebowanie na inteligencką kadrę, jak i na społeczną rolę inteligencji. W związku z tym problem kadry inteligenckiej — wychowanie po nowemu obecnej i przygotowanie nowej — ma dla partii waŜne znaczenie w ogóle, a w warunkach Białorusi, gdzie inteligencja jest aktywną siłą w ruchu narodowym — w szczególności”330. Zwracano uwagę na „dalszą krystalizację narodowodemokratycznych nastrojów i ideologii” wśród inteligencji białoruskiej po obu stronach granicy. Za podstawowe symptomy ideologii narodowodemokratycznej uznano: „1) odrzucanie dyktatury proletariatu, 2) dąŜenie do politycznego zrównania chłopstwa z proletariatem i do tzw. „chłopskiej władzy”, 3) stawianie na kułackie elementy na wsi, 4) dąŜenie do wpływu inteligencji na aparat państwowy, 5) wprowadzanie szowinizmu białoruskiego”331. Inteligencję podzielono na 4 grupy: 1) popierającą linię partii, wywodzącą się głównie z niŜszej inteligencji, 2) skłonną do współpracy z władzą radziecką i partią, ale niezbyt zahartowaną politycznie i ulegającą wpływom nastrojów narodowo-demokratycznych, 3) politycznie pasywną (tzw. polityczne bagno), 4) grupę aktywnie wrogą polityce partii, chociaŜ maskującą się często pokazową radziecką lojalnością, reprezentującą postawy narodowo-demokratyczne332. Plenum CK KPB przedsięwzięło liczne kroki w celu „jeszcze bardziej zdecydowanego przeciwstawienia się ideologii narodowego demokratyzmu i poprzez upartą pracę w kwestii narodowościowej w duchu programu i postanowień 329 П. Силиванчик, Деятел ьность Ком м унистической партии Бел оруссии по осуще- ствлениюкультурной революции в республике(1919-1937),Минск2972,с.77. 330 Идеол огическая..., с. 222. 331 Ibidem, s. 223-224. 332 Ibidem, s. 224. 120 KPB”333. M.in. zlecono CK i okręgowym komitetom sprawdzić działalność instytucji naukowych i szkół wyŜszych i organizować pracę w celu wzmocnienia ich wykwalifikowanymi siłami partyjnymi i wydalenia z nich „najbardziej wrogich politycznie aktywnych starych specjalistów”334. Przykładem zdecydowanego działania było zorganizowanie pokazowego procesu tzw. „listopadowców” w marcu 1926 r. Stenogramy z procesu publikowała prasa codzienna, m.in. „Sawieckaja Biełaruś”. Sprawa dotyczyła pięciu studentów ogólnoedukacyjnych kursów w Słucku w wieku 15-22 lat i ich nauczyciela, białoruskiego działacza kulturalnego J. Listapada. Zarzucano im wydawanie i rozpowszechnianie antyradzieckiej literatury, przygotowywanie powstania zbrojnego i zamiar oderwania BSRR od ZSRR przy pomocy „burŜuazyjnej” Polski. Świadkiem w procesie był poeta i pisarz Jakub Kołas, któremu zarzucano utrzymywanie kontaktów z grupą oskarŜonych 335. Był to pierwszy proces polityczny na Białorusi, który zakończył się dla białoruskich działaczy więzieniem. Jedynie J. Listapad uniknął tego losu, podejmując współpracę z GPU336. Proces wywołał w środowisku białoruskiej inteligencji obawę przed wypowiadaniem własnych poglądów i zwiększenie ostroŜności w działaniach. KPB na X Zjeździe w styczniu 1927 r. przyjęła postanowienia o dalszej walce z narodowo-demokratyczną inteligencją oraz o przyciąganiu do partii jak największej liczby inteligencji. Rzeczywistość była inna, gdyŜ ludzie kultury, zwłaszcza teatru, muzyki i kina nie angaŜowali się w politykę partii i działalność polityczną. Zmiany kadrowe, które zapowiadano od 1926 r., urzeczywistniono w 1929 r. Decyzją KC KPB z 31 sierpnia 1929 r. zwolniono Ludowego Komisarza Oświaty BSRR Antona Balickiego bez przedstawienia propozycji innej pracy 337. Jego miejsce zajął działacz partyjny Anton Płatun. 14 września 1929 r. zwolniono Ludowego Komisarza Rolnictwa Źmiciera Pryszczepawa. 17 września odsunięto od wpływu na politykę narodowościową Źmiciera śyłunowicza. 16 października 1929 r. zwolniono W. Łastouskiego z funkcji sekretarza Białoruskiej Akademii Nauk i Ściapana Niekraszewicza z funkcji wiceprezydenta Białoruskiej Akademii Nauk 338. Nowy, zdecydowany kurs polityki kadrowej mający na celu urzeczywistnienie rewolucji kulturalnej w oparciu o sprawdzoną kadrę działaczy partyjnych 333 Ibidem, s. 228. 334 П. Силиванчик, op. cit., s. 77. 335 І. Р ытар, Якуб Кол ас, [w:] На суд гісторыі, пад рэд. Б. Сачанкі, Мінск 1994, с. 91. 336 Na podstawie informacji udzielonej przez historyka Uładzimiera Michniuka z Mińska (Białoruś). 337 Э. Йофе, Бацька бел арусізацыі, „ Беларуская Мінуўшчына”, 1995, н-р 2, с. 61. 338 Г. Няміга, Інстытут Бел арускай Кул ьтуры, Мюнхэн 1957, с. 58. 121 prowadził do stopniowego odsuwania świadomej białoruskiej inteligencji od kierowania polityką kulturalną. Objęcie posady Ludowego Komisarza Oświaty przez A. Płatuna oznaczało wprowadzenie w Ŝycie jego poglądów: „Nas obecnie nie zadowala lojalność, neutralność pracownika naukowego, bo neutralny pracownik kultury moŜe wychować tylko neutralnego człowieka, a my musimy wychować aktywnego pracownika, bojownika o umocnienienie dyktatury proletariatu, bojownika o postępowe budownictwo radzieckie! T o po pierwsze, a po drugie — wszystkie nasze radzieckie instytucje od najniŜszych do najwyŜszych mają na celu i powinny pracować nad umocnieniem dyktatury proletariatu, nad stopniowym budowaniem socjalizmu, wszyscy pracownicy powinni aktywnie pracować na rzecz osiągnięcia tego celu i dlatego lojalność korzyści nam nie przyniesie. Do tego, towarzysze, chcę jeszcze dodać, Ŝe wielu bezpartyjnych pracowników nauki oraz nauczycieli jest przekonanych, Ŝe powinni oni dawać studentom i uczniom wiedzę formalną. (...) Mamy niewielką grupę inteligencji, część której swego czasu organizowała róŜne białogwardyjskie rządy. (...) Ale mimo wszystko, przeciwko tym władzom, tzn. przeciwko białoruskim białogwardzistom klasa robotnicza razem z pracującym chłopstwem pod kierownictwem partii komunistycznej w październiku i później walczyła z bronią w ręku. I kiedy teraz ci ludzie chcą robić politykę, bardzo często spoglądając na zachód, to trzeba, towarzysze, postawić kropkę nad „i” i powiedzieć, Ŝe robić polityki nikt im nie pozwoli, polityką kieruje i będzie kierować klasa robotnicza pod kierownictwem partii komunistycznej. (...) Klasa robotnicza takŜe dobrze pamięta, Ŝe wielu z tych, którzy obecnie głoszą, Ŝe są obrońcami kultury białoruskiej i przyszłości narodu białoruskiego, swego czasu biło czołem przed kajzerem Wilhelmem, Ŝeby przyjął pod opiekę naród białoruski”339. T aka dyskredytacja czołowych twórców kultury prowadziła do bezprecedensowego zwalniania ich z pracy. 6 grudnia 1930 r. RKL BSRR wykluczyła ze składu członków rzeczywistych Białoruskiej Akademii Nauk W. Łastouskiego, U. Piczetę, Jazepa Losika, Ś. Niekraszewicza, Maksima Hareckiego, Alaksandra Dubacha jako „wrogów kultury proletariackiej”340. Masowe aresztowania w 1930 r. objęły czołowych białoruskich działaczy kultury, twórców i realizatorów polityki białorusizacji, ogółem około 200 osób, podejrzanych o działalność w tzw. „Związku Wyzwolenia Białorusi”341. Kadry kultury białoruskiej rozwijały się pomyślnie do 1926 r. Było to moŜliwe głównie dzięki powrotowi twórców i działaczy z emigracji i z głębi Rosji. Począwszy od 1926 r. większości tych twórców i działaczy zarzucono upowszechnienie ideologii narodowej demokracji i uznano za element kontrrewolucyjny. Ich miejsce zajęła nowa, wychowana w warunkach nowego ustroju kadra głównie o rodowodzie chłopskim i robotniczym. 339 DARB, f. 306, v. 1, s. 490, l. 70. 340 Ibidem, f. 7, v. 1, s. 801, l. 270. 341 А. Калубовіч, На крыжов ай дарозе, Менск 1994, с. 79. 122 Rozdział 4 Obraz kultury w okresie białorusizacji 4.1. Rozwój oświaty i nauki Oświata na Białorusi miała stanowić podstawowy czynnik przemian rewolucyjnych w sferze kultury i Ŝycia społecznego. Zgodnie z doktryną RPK(b) w czasie dyktatury proletariatu „(...) szkoła powinna być nie tylko przewodnikiem zasad komunizmu w ogóle, lecz takŜe przewodnikiem ideowego, zorganizowanego, wychowawczego wpływu proletariatu na półproletariackie i nieproletariackie warstwy mas pracujących w celu wychowania pokolenia zdolnego ostatecznie zbudować komunizm”342. Bezpłatna i powszechna oświata zapowiadana w dekretach władzy radzieckiej w rzeczywistości 1921 r. była niemoŜliwa nie tylko na Białorusi. Na bezpłatną naukę w powszechnym wymiarze nie pozwalała przede wszystkim sytuacja ekonomiczna po zakończeniu I wojny światowej. Kolejnymi przeszkodami były: brak budynków szkolnych, brak podręczników, niedobór kadry nauczycielskiej. Wszystko to razem zawaŜyło na losach rewolucyjnej koncepcji oświaty. Jednocześnie z problemem powszechności i obowiązku nauczania pojawiła się kwestia przechodzenia szkół na język białoruski. Na zjeździe pracowników oświaty w Mińsku w styczniu 1921 r. przyjęto rezolucję, w myśl której postanowiono: „W miarę moŜliwości otwierać szkoły białoruskie z wykładowym językiem białoruskim; obowiązkowo zapoznawać uczniów szkół II stopnia z białorusoznawstwem i językiem białoruskim; wydawać dla szkół białoruskich niezbędne podręczniki i pomoce; otwierać we wszystkich powiatach kursy białorusoznawstwa i języka białoruskiego w celu przygotowania instruktorów szkół białoruskich”343. Wobec obiektywnych trudności rozwój oświaty na Białorusi w latach dwudziestych moŜna podzielić na okresy: I. lata 1921-1922 — spontaniczny rewolucyjny rozwój szkolnictwa, II. lata 1922-1926 — kształtowanie się systemu oświaty, III. po 1926 r. — realizacja zasady powszechnego nauczania. Г. Няміга, Школ ьніцтв а ў БССР да разгром у „нацдэм аўшчыны”, „ Беларускі Зборнік”, 1955, сш. 2, с. 121. 343 Рэзал юцыя Зьезду работнікаў асьв еты па бел арускам у пытаньню, „ Савецкая Беларусь”, н-р 25 ад 2.02.1921 г., с. 3. 342 123 Ludowy Komisariat Oświaty Białorusi zgodnie z ogólną koncepcją upowszechnienia rozwijał oświatę szkolną i pozaszkolną. Szczególną rolę odgrywało szkolnictwo partyjne (partszkoły). Wszystkie działania oświatowe miały urzeczywistniać koncepcję nowej szkoły — szkoły pracy: „Nowa szkoła powinna nauczać nie ojczystego języka, arytmetyki, historii, geografii i innych, a poznania Ŝycia w szerokim sensie, tzn. określone przedmioty nauczania nie mogą być celem samym w sobie, lecz tylko środkiem, drogą do ogólnego celu ukształtowania aktywnie twórczej jednostki”344. Nowa szkoła w swojej koncepcji miała być przeciwieństwem szkoły przedwojennej. Dlatego teŜ byłe gimnazja przemianowano na szkoły siedmiolatki lub szkoły II stopnia. Nie istniały jednolite programy nauczania, a z powodu braku podręczników i pomocy dydaktycznych do nauki czytania wykorzystywano modlitewniki, śpiewniki Ŝołnierskie, senniki, kawałki gazet 345. Większość szkół otwierano z inicjatywy ludności, która znajdowała osobę umiejącą pisać i czytać (tzw. „dyrektora”). W 1921 r. otwarto około 1 500 takich szkół346. Aby zapanować nad Ŝywiołowym powstawaniem szkół, Ludowy Komisariat Oświaty Białorusi przedsięwziął kroki w celu podwyŜszenia kwalifikacji nauczycieli (zwłaszcza pod względem opanowania języka białoruskiego) oraz wydawania podręczników w języku białoruskim. W sierpniu 1921 r. otwarto pierwsze dziewięciomiesięczne kursy lektorskie białorusoznawstwa dla 75 osób oraz dziesięciomiesięczne kursy dla nauczycieli znających język białoruski, które zaliczyli niemal wszyscy nauczyciele szkół wiejskich i miejskich. Największy problem stanowiły podręczniki w języku białoruskim. Drukowano je w Berlinie i Wilnie. T akŜe Białoruskie Wydawnictwo Państwowe wydało w ciągu 1921 r. 7 podręczników oraz 15 tytułów pomocy naukowych i literatury metodycznej347. W latach 1920-1921 otwarto 37 szkół zawodowych, w których uczyło się około 3 000 osób348. Były wśród nich szkoły garbarskie, krawieckie, szewskie, obróbki metalu, poligraficzne, rolnicze, pedagogiczne. W 1921 r. nastąpiły zmiany organizacyjne w strukturze Ludowego Komisariatu Oświaty. Wydziały połączono w centrale (tzw. „gławki”): ds. wychowania socjalnego (wydziały szkolny, przedszkolny i opieki prawnej), ds. edukacji zawodowej, ds. oświaty politycznej, centrum akademickie i wydział administracyjno-organizacyjny. 344 Г. Няміга, Школ ьніцтв а..., с. 122. 345 І. Каранеўскі, Пасьл я-кастрычнікаўскі перыяд, [w:] Бел арусь. Нарысы гісторыі, эканом ікі, кул ьтурнага і рэв ал юцыйнага руху, Менск 1924, с. 245. 346 Ibidem, s. 245. 347 А. Волк, А. Р акович, Книгоиздател ьское дел о в Бел оруссии. Исторический очерк, Минск 1977, с. 41. 348 І. Каранеўскі, op. cit., s. 246. 124 Okres NEP-u wymusił na Ludowym Komisariacie Oświaty uporządkowanie systemu szkolnictwa, a jednocześnie ograniczenie ilości szkół ze względu na brak środków. Dotacje państwowe były tak małe, Ŝe nie pokrywały nawet dziesiątej części potrzeb349. W wyniku zmian w 1922 r. zmniejszono ilość szkół początkowych (tzw. wychowania socjalnego) o 43%, politycznej oświaty o 80%, oświaty zawodowej o 18%. Aparat centralny oświaty zredukowano o 81%350. Z 6 000 szkół w 1921 r. w roku szkolnym 1922/1923 pozostało 4 157, w których uczyło się 270 600 dzieci (38%) i pracowało 8 081 nauczycieli351. Zamykano w pierwszej kolejności szkoły, które nie posiadały własnych pomieszczeń i umeblowania, o małej ilości uczniów i jeśli w pobliŜu w sąsiedniej wsi istniała szkoła. Ze względu na kłopoty finansowe Ludowy Komisariat Oświaty Białorusi pod koniec roku szkolnego 1921/1922 eksperymentalnie wprowadził odpłatność w niektórych szkołach II stopnia. Od następnego roku szkolnego odpłatna stała się nauka w siedmiolatkach, na kursach ogólnokształcących i w szkołach wyŜszych. Od opłat zwalniano (lub je obniŜano) dzieci pracowników oświaty i biedoty, członków partii, związków zawodowych. Ludowy Komisariat zwolnił od opłat za naukę we wszystkich typach szkół członków Komunistycznego Związku MłodzieŜy (Komsomołu), pod warunkiem dostarczenia przez komitety Komsomołu list osób zwolnionych 352. Warunki NEP-u spowodowały takŜe przejście szkół na utrzymanie z budŜetu lokalnego. Na utrzymaniu państwa pozostały szkoły o znaczeniu ogólnopaństwowym i technika, oraz szkoły artystyczne. W 1922 r. Ludowy Komisariat Oświaty RFSRR przesłał na potrzeby uczniów szkół białoruskich 1 000 dziecięcych palt, urządzenia gospodarcze o wartości 100 mln rubli, 1 500 pudów papieru, 50 tys. podręczników, 180 tys. zeszytów, ołówki, pióra, atrament itp.353 Ze zmianami w połoŜeniu szkół wiązały się zmiany systemu oświaty, zatwierdzone przez Ludowy Komisariat Oświaty 16 lutego 1922 r. Podstawą nowego systemu była 7-letnia szkoła ogólnokształcąca i politechniczna, z podziałem na naukę w szkołach 4- i 3-letnich. Likwidacji podlegały dziewięciolatki. Uczniów ostatnich dwóch klas przenoszono do techników. System oparty na 7-letniej szkole podstawowej dotyczył tylko 6 powiatów guberni mińskiej, gdyŜ pozostałe terytoria wschodniej Białorusi znajdowały się w składzie RFSRR. Reformę 349 С. Некрашэвіч, Станов ішча кул ьтурна-асьв етных устаноў на Бел арусі пры НЭПе, [w:] Бел арусь. Нарысы..., с. 251. 350 ССРБ, Менск 1923, с. 371. 351 Нарысы гісторыі Бел арусі, т. ІІ, Мінск 1995, с. 130; Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, Мінск 1973, с. 305. 352 Зв ал ьненьне од пл аты, „ Савецкая Беларусь”, н-р 252 ад 14.11.1922 г., с. 2. 353 И. Ильюшин, С. Умрейко, Народное образов ание в Бел орусской ССР, Минск 1967, с. 93. 125 szkolnictwa przeprowadzono na tych terytoriach po 1924 r., kiedy to znalazły się one w składzie BSRR. Poczynając od 1922 r. na system oświatowy na Białorusi składały się instytucje wychowania socjalnego, oświaty zawodowej i oświaty politycznej. Instytucjami wychowania socjalnego były: przedszkola i ogniska dziecięce, domy dziecka, szkoły 4- i 7-letnie, szkoły młodzieŜy wiejskiej. Na szkoły oświaty zawodowej składały się uczniowskie pracownie praktyczne, szkoły zawodowe, szkoły przyzakładowe, technika, robotnicze fakultety (rabfaki) i szkoły wyŜsze. System oświaty politycznej tworzyły szkoły likwidacji analfabetyzmu (likpunkty), szkoły dla małopiśmiennych, szkoły młodzieŜy robotniczej, młodzieŜy małomiasteczkowej i młodzieŜy wiejskiej, szkoły wieczorowe, szkoły partyjne, chaty-czytelnie, domy ludowe, kluby, biblioteki, domy rolnika, domy oświaty 354. PoniŜsza tabela przedstawia rozmiary sieci instytucji oświatowych w latach 1925/1926 i 1926/1927. Tabela 15. Instytucje oświatowe w BSRR w latach 1925-1927 Liczba Instytucje 1925-1926 Liczba 1926-1927 po włączeniu Homelszczyzny Uwagi Instytucje wychowania socjalnego przedszkola i ogniska dziecięce 62 64 73 domy dziecka 73 73 87 domy dziecka dla upośledzonych 4 4 4 szkoły 4-latki 4057 4305 4900* szkoły 7-latki 261 279 264 młodzieŜy wiejskiej 12 12 15 Instytucje oświaty zawodowej pracownie praktyczne 6 7 7 szkoły zawodowe 30 27 30 354 Справ аздача СНК БССР, Менск 1927, с. 221-222. 126 *na Homelszczyźnie istniały takŜe szkoły II stopnia (11) i 9-latki (8) szkoły przyf abryczne 9 13 15 technika 24 27 30 rabf aki 3 4 4 szkoły wyŜsze 4 4 4 Instytucje oświaty politycznej likpunkty 363 733 963 szkoły dla małopiśmiennych — 198 286 szkoły nłodzieŜy robotniczej 21 30 20 szkoły młodzieŜy wiejskiej — 100 100 szkoły młodzieŜy małomiasteczkowej 69 79 79 szkoły wieczorowe 14 24 27 szkoły partyjne 2 2 3 chaty-czytelnie 271 307 365 domy ludowe 95 97 114 kluby 51 58 61 biblioteki 38 29 32 domy rolnika 12 12 14 domy oświaty 8 9 9 Źrodło: Sprawazdacza SNK BSSR, Miensk 1927, s. 221-222. Wypracowany przez Ludowy Komisariat Oświaty BSSR system obejmował swoim zasięgiem dzieci i młodzieŜ od 5 do 23 lat. Syste m sz kolnictwa BSRR w 1928 r. szkoły wyŜsze (20-23 lata) ↑ technika, szkoły zawodowe (15-20 lat) ↑ 7-letnia szkoła młodzieŜy wiejskiej (11-14 lat) ↑ 4-letnia szkoła podstawowa (8-11 lat) ↑ przedszkole (5-7 lat) 127 Szkoły podstawowe w roku szkolnym 1924/1925 obejmowały 63,2% dzieci w wieku 8-11 lat; w 1926/1927 — 71,6%355. O wiele gorzej wyglądały proporcje w siedmiolatkach: w 1924/1925 roku szkolnym obejmowały — 8% dzieci w wieku 12-15 lat, a w 1926-1927 — 8,8%356. Dopiero w roku szkolnym 1927-1928 w niektórych miastach (Mińsk, Borysów) i wsiach przystąpiono do powszechnego obowiązkowego nauczania dzieci w wieku 8 lat. Rozwój szkolnictwa podstawowego w latach 1924-1927 wskazywał nieznaczny wzrost. Tabela 16. Rozwój szkolnictwa podstawowego w BSRR w latach 1924-1927 Rok Szkoły 4-letnie Szkoły 7-letnie szkolny liczba nauczyciel i uczniów liczba nauczyciel i uczniów 1924/192 5 3 773 5 111 255 902 274 3 012 85 012 1925/192 6 4 057 5 645 279 128 261 3 256 90 421 1926/192 7 4 305 6 141 300 100 279 3 487 97 641 1927/192 8 4 585 6 671 309 009 277 3 697 99 438 Źródło: H. Niamiha, Szkolnictwa u BSSR da razhromu „nacdemauszczyny”, „ Biełaruski Zbornik”, 1955, z. 2, s. 138; Asnounyja wyniki raboty uradu BSSR da pierawybarau Sawietau 19281929 h., Miensk 1928, s. 129. Jak wskazują dane statystyczne, niewielki odsetek młodzieŜy (ok. 25%) kontynuował naukę w siedmiolatkach. Problem kontynuowania nauki występował zwłaszcza na wsiach, gdzie podstawą szkolnictwa były tzw. szkoły umowne. Otwierano je z inicjatywy samych mieszkańców wsi. Zgodnie z umową mieszkańcy zobowiązywali się wynająć odpowiedni budynek, znaleźć nauczyciela, zdobyć niezbędne urządzenia i pomoce naukowe oraz zapewnić utrzymanie. Szkoły te z biegiem czasu przechodziły na utrzymanie lokalnego budŜetu. Zgodnie z okólnikiem Ludowego Komisariatu Oświaty o zasadach otwierania szkół umownych zajęcia w nich miały się odbywać na podstawie programów nauczania LKO, co nadzorowały rejonowe komitety wykonawcze i okręgowi inspektorzy oświaty. W wypadku likwidacji takich szkół cały ich majątek, pomoce naukowe, ksiąŜki, urządzenia przechodziły pod zarząd LKO357. 355 Бел орусская кул ьтура, Менск 1927, с. 8. 356 Ibidem, s. 10. 357 Абежнік Народнага Кам ісарыяту Асьв еты БССР, „ Бюлетэнь СНК БССР ”, 1925, н- р 8, с. 18-19. 128 Według danych LKO za 1924/1925 r. szkolny z ogólnej liczby szkół wychowania socjalnego (szkolnictwo podstawowe) 87% nie posiadało niezbędnej ilości pomocy naukowych, 82% — mebli, 75% — podręczników358. W 1926 r. szkoły były znacznie lepiej zaopatrzone w podręczniki, wykonano niezbędne remonty budynków i mebli. Zdaniem władz oświatowych nauczyciele zwracali naleŜytą uwagę na stronę sanitarną (w szkołach utrzymywano czystość, uczniowie nie siedzieli juŜ w ubraniach), zajęcia odbywały się normalnie, a liczba przerw była niewielka; prace w większości szkół prowadzono w oparciu o programy LKO. Wśród niedociągnięć wymieniano „niezbyt uwaŜny stosunek niektórych nauczycieli do wykładania wiedzy formalnej, do techniki czytania, pisania i liczenia. (...) W niektórych szkołach dzieci nie wiedzą jak trzeba trzymać obsadkę, zeszyt, jak siedzieć przy pisaniu. Papier do pisania, który mają uczniowie, jest bardzo róŜny: jedni piszą w szerokich linijkch, drudzy — w wąziutkich, trzeci — bez Ŝadnych linijek. Zeszyty uczniów są brudne, wymięte, z wyrwanymi kartkami. (...) Są nauczyciele, którzy do chwili obecnej nie zapoznali się z programem LKO i prowadzą zajęcia bez Ŝadnych programów (...). Nie zwrócono w niektórych szkołach naleŜytej uwagi na wiedzę o Białorusi. Uczniowie takich szkół w ogóle nie znają Białorusi jako odrębnego kraju, nie umiejscawiają jej na mapie, nie znają jej przeszłości”359. Równolegle ze szkołami siedmiolatkami jako uzupełnienie 4-letnich szkół podstawowych istniały szkoły młodzieŜy wiejskiej, w których nauka trwała 4 lata. Poza realizacją programu siedmiolatki (5-7 klasa) celem ich było przygotowanie zawodowe rolników przez podnoszenie ich kwalifikacji i zapoznawanie z nowymi formami gospodarowania. W 1924 r. otwarto 10 takich szkół. W ich programie nauczania znajdowały się następujące przedmioty: gospodarka rolna, przyrodoznawstwo, chemia, praca produkcyjna i praca w warsztatach, nauka o społeczeństwie, kooperacja, fizyka, matematyka, grafika, geografia, język i literatura białoruska, język i literatura rosyjska, język niemiecki, śpiew, wychowanie fizyczne i przygotowanie obronne360. W 1928 r. szkoły te przemianowano na szkoły młodzieŜy kołchozowej. Szkolnictwo średnie i zawodowe starało się zaspokoić zapotrzebowanie na wykwalifikowane kadry dla rolnictwa, przemysłu, rzemiosła, medycyny, edukacji i innych dziedzin Ŝycia. Rozwój tych kadr nie nadąŜał za potrzebami, dlatego teŜ przy siedmiolatkach często otwierano dwuletnie kursy zawodowe, zapewniające ogólne wykształcenie, potrzebne do wstąpienia na wyŜsze uczelnie i kształcące specjalistów, urzędników, pielęgniarki, ekonomistów. Do szkół średnich i zawodowych naleŜały: technika pedagogiczne, medyczne, przemysłowe, ekonomiczne, plastyczne i muzyczne, szkoły zawodowe, 358 З. Сьцяпура, Усеягул ьнае нав учаньне ў БССР, „ Асьвета” 1926, н-р 5, с. 25. 359 А. Б., Па школ ах Аршаншчыны, „ Асьвета”, 1926, н-р 5, с. 103-104. 360 Г. Няміга, Школ ьніцтв а..., с. 145. 129 przyzakładowe, szkoły rzemiosła. Szczególnym typem szkół uprawniających do ubiegania się o przyjęcie na uczelnie, poza technikami, były tzw. rabfaki — fakultety robotnicze. Rozmiary szkolnictwa średniego i zawodowego na Białorusi Radzieckiej przedstawiono w poniŜszej tabeli. Tabela 17. Szkolnictwo średnie i zawodowe w BSRR w latach 1924-1926 Typ szkoły Liczba szkół 1924/25 Liczba uczniów Liczba szkół 1925/26 Liczba uczniów Technika pedagogiczne 9 1 481 10 2 028 Technika przemysłowe 3 394 2 485 Technika przemysłowoekonomiczne 2 268 1 283 Technika medyczne 2 374 2 364 P lastyczne i muzyczne 2 267 2 259 Szkoły rzemiosła 9 506 6 453 Szkoły przyzakładowe 3 102 3 136 22 1 799 24 2 172 6 632 6 870 Szkoły gospodarki rolnej i kursy 18 746 15 1 220 Razem 76 6 569 71 7 370 Zawodowotechniczne technika Technika rolnicze Źródło: H. Niamiha, Szkolnictwa u BSSR da razhromu „nacdemauszczyny”, „ Biełaruski Zbornik”, 1955, s. 2, s. 146 Jak wskazują powyŜsze dane szkolnictwo zawodowe i średnie obejmowało około 10% uczniów kończących 7-latki. Nauka w tych szkołach trwała 3 lata, poza technikami pedagogicznymi, które były szkołami 4-letnimi. Rabfaki były specyficznym rodzajem szkół kształcących młodzieŜ robotniczą i chłopską w zakresie szkoły średniej i przygotowujących ją do nauki w szkole wyŜszej. W roku szkolnym 1925/1926 istniały 3 rabfaki z 882 uczniami. W 130 następnym roku było ich 4 z 845 uczniami, a w roku szkolnym 1927/1928 — 6 z 1 018 uczniami. System oświaty na Białorusi obejmował równieŜ szkoły wyŜsze, których pod koniec lat dwudziestych było cztery. Na początku lat dwudziestych tworzono podstawy szkolnictwa wyŜszego, jego bazę i kadrę (w oparciu o miejscową kadrę naukową i pedagogiczną oraz uczonych ściągniętych z uczelni rosyjskich). Zabiegi o otwarcie Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego zostały uwieńczone uchwałą III Sesji CKW Białorusi z 17 kwietnia 1921 r: „Uznając, Ŝe otwarcie uniwersytetu w mieście Mińsku jest sprawą pierwszorzędnej wagi państwowej i wynika z interesów kulturalnych, ekonomicznych i politycznych ludności robotniczo-chłopskiej Białorusi, Prezydium CKW postanawia (...) otworzyć uniwersytet składający się z następujących fakultetów: robotniczego, nauk społecznych, medycznego, rolnego i fizyko-matematycznego”361. Prace związane z powstaniem uniwersytetu prowadzono za zgodą Ludowego Komisariatu Oświaty RSFRR, który zatwierdzał skład komisji uniwersyteckiej i projekt uczelni. W lipcu 1921 r. powołano zarząd uniwersytetu w następującym składzie: Uładzimier Piczeta (rektor), Usiewaład Ihnatouski, Fiodar T uruk, Maria Frumkina i przedstawiciel studentów robotniczego fakultetu (istniejącego od czerwca 1921 r.). Pierwszą rocznicę wyzwolenia Mińska spod okupacji polskiej w dniu 11 lipca 1921 r. wykorzystano dla propagandowego otwarcia uniwersytetu. 1 litopada 1921 r. rozpoczęły się zajęcia na Wydziale Medycznym, Nauk Społecznych i na Fakultecie Robotniczym (Rabfaku). Wówczas w uniwersytecie pracowało 14 profesorów, 49 wykładowców, 10 asystentów362. Kadrę profesorską stanowili m.in.: historycy U. Piczeta, F. T uruk, Mikołaj Nikolski, Uładzimier Piercau, Dymitr śarynau, Alaksandr Sawicz, U. Ihnatouski, etnograf Mikoła Janczuk, literaturoznawca Alaksandr Wazniasienski, fizyk Mikoła Andrejeu, chemik Borys Berkenheim, neurolog Michał Krol, zoolog Anatol Fiadziuszyn. Na I rok studiów przyjęto 1 705 studentów, wśród których 30,6% było pochodzenia chłopskiego, 11% — robotniczego, 39% — inteligenckiego 363. Pod względem narodowościowym zdecydowanie dominowali śydzi — 66,1%. Białorusini stanowili 29%, Rosjanie — 3,2%, Polacy — 0,6% ogółu studentów364. Uniwersytetowi przekazano budynki byłego gimnazjum Falkowicza, fabrykę „Wiktoria”, byłą szkołę Chajkina, byłą szkołę biskupią, hotel „Harni”. Od 361 Ф. Турук, Унив ерситетская л етопись, „ Труды Белорусского Государственного Университета”, 1922, н-р 1, с. 200. 362 А. Казунков, М. Чудаев, Начал о истории, начал о пути, „ Вестнік Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта ім. У. І. Леніна”, 1981, н-р 1, с. 4. 363 Ф. Турук, Унив ерситетская.., с. 205-206. 364 Ibidem, s. 206. 131 początku przystąpiono teŜ do budowy miasteczka uniwersyteckiego, które oddano do uŜytku w 1927 r. Organizacja uniwersytetu odbywała się głównie ze środków Ludowego Komisariatu Oświaty RFSRR. Na posiedzeniu Wydziału Nauk Społecznych w dniu 25 listopada 1921 r. postanowiono wydawać naukowe pismo uniwersyteckie „Prace Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego”. Utworzono teŜ T owarzystwo Naukowe przy Uniwersytecie. W 1922 r. otwarto Wydział Pedagogiczny, a w 1925 r. — Wydział Gospodarki Narodowej i Prawa Radzieckiego 365. W 1926 r. ukończyło uniwersytet 247 pedagogów, 175 lekarzy, 119 ekonomistów i 117 prawników366. W 1927 r. (1 października) uczyło się tam 2 672 studentów, pracowało 49 profesorów, 51 docentów, 74 asystentów, 39 ordynatorów367. Wśród studentów większość stanowili Białorusini (54%). Drugą pod względem liczebności grupą byli śydzi (37%), następnie Rosjanie (5%) i Polacy (1,5%) 368. W 1920 r. w Mińsku utworzono Instytut Politechniczny, który 1 lipca 1922 r. przemianowano na Białoruski Państwowy Instytut Gospodarki Leśnej i Rolnej z dwoma wydziałami: leśnym i agronomicznym. Do pracy w nim zaproszono profesorów W. Kasatkina, I. Kałuhina, Aleksandra Kirsanowa (rektor), Grigorija Wysockiego, Wiaczasława Pierachoda, Uładzimiera Szkateława — wysokiej klasy specjalistów w dziedzinie leśnictwa i rolnictwa369. Wśród 323 studentów przyjętych w 1922 r. tylko 12 było członkami partii i 7 — członkami Komsomołu. Większość studentów stanowili Białorusini (76,9%), śydzi — 21,9%. Pod względem struktury socjalnej 49,8% studentów wywodziło się z chłopstwa, 22,5% z robotników, 19,8% — z inteligencji370. W 1923 r. w Instytucie było 515 studentów. W 1925 r. uczelnię ukończyło 32 agronomów i 8 specjalistów gospodarki leśnej371. Po przyłączeniu do Białorusi kolejnych terytoriów Państwowy Instytut Gospodarki Rolnej i Leśnej w Mińsku połączono z Instytutem Rolniczym w Horkach (okręg orszański), tworząc w 1925 r. Białoruską Akademię Rolniczą z siedzibą w Horkach. Akademia miała 4 wydziały: melioracyjny, leśny, gospodarki ziemią i agronomiczny. W 1927 r. studiowało w niej 1 300 studentów. Większość wśród nich stanowili Białorusini (907). Pracowało tam 37 365 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, с. 318. 366 Ibidem, s. 318. 367 У. Глыбінны, Дол я бел арускае кул ьтуры пад сав етам і, Мюнхэн 1958, с. 25. 368 Ibidem, s. 25. 369 Гісторыя Бел арускай ССР, т. III, с. 318. 370 Запіскі Бел арускага Дзяржаўнага Інстытуту Сел ьскай Гаспадаркі, Мінск 1923, с. 198. 371 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, с. 318. 132 profesorów, 20 docentów i wykładowców, 37 asystentów i 52 pracowników naukowych 372. Witebski Instytut Pedagogiczny włączono w skład Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku. Natomiast na bazie witebskiego technikum rolniczego utworzono w 1924 r. Instytut Weterynaryjny. W 1925 r. powstał w Mińsku Uniwersytet Komunistyczny. Programy nauczania we wszystkich uczelniach Białorusi wykorzystywały wybitne osiągnięcia naukowe kadry profesorskiej, wychowanej jeszcze przed I wojną światową w uniwersytetach rosyjskich i niemieckich. PoniewaŜ szkoły wyŜsze miały wychowywać kadry nowego ustroju, wykładano takŜe przedmioty ideologiczne: leninizm i historię WKP(b), materializm dialektyczny, historię walki klasowej373. Z analizy składu narodowościowego ogółu studentów w roku akademickim 1926/1927 (poza rabfakami) wynika, Ŝe Białorusini stanowili 57%, śydzi — 29%, Rosjanie — 0,8%. T ylko 13% studentów było członkami KPB i 14% Komsomołu. ChociaŜ członkowie partii komunistycznej i Komsomołu byli zwolnieni z opłat, nie wpływało to w sposób znaczący na zwiększenie upartyjnienia wśród studentów. Pod względem struktury socjalnej z chłopstwa wywodziło się 39% studentów, z inteligencji — 36%, z robotników — 15%. ZróŜnicowanie studentów pod względem narodowościowym, przynaleŜności Tabela 18. Studenci szkół w yŜszych na Białorusi w latach 1926-1927 U czelnia Pochodzenie N arodowość U partyjnienie Płeć Ogółe m rob. chłop. intel. inne B iał. śyd. Pol. R os. Inna KPB KSM bezp. MęŜ. Kob. U niwersytet 364 750 1 362 426 1 478 1 142 33 165 84 324 368 2 210 1 749 1 153 2 900 A kad. R oln. 185 796 282 37 907 171 14 177 31 90 229 981 1 145 155 1 300 Inst. Weter. 29 207 70 6 244 23 — 42 3 21 61 230 275 37 312 U niw. Kom . im . Lenina 88 87 3 7 139 31 — 8 7 185 — — 167 18 185 R azem 666 1 840 1 714 476 2 768 1 377 47 392 125 620 658 3 421 3 336 1 363 4 699 Źródło: Sprawazdacza SNK BSSR, Miensk 1927, s. 228-229. 372 NARB, f. 4, v. 2, s. 30, l. 317. 373 Агл яд в ыкл аданьня на педагагічным факул ьтэце БДУ ў 1927-1928 г., Менск 1927; Агл яд в ыкл аданьня на м едыцынскім факул ьтэце БДУ ў 1927-1928 в учэбным годзе, Менск 1927; Агл яд в ыкл аданьня на факул ьтэце прав а і гаспадаркі БДУ ў 19261927 акадэм ічным годзе, Менск 1927. 133 partyjnej i pochodzenia społecznego przedstawiono w tabeli 18. Ze względu na ustanowienie w BSRR 4 języków państwowych (białoruskiego, rosyjskiego, polskiego i jidysz) oraz koncepcję polityki narodowościowej powstawały na Białorusi odpowiednie szkoły. Liczbę ich przedstawiono w tabeli 19. Szkolnictwo podstawowe (4-latki) obejmowało w roku szkolnym 1925/1926 63% dzieci białoruskich w wieku 8-11 lat, Ŝydowskich — 72,8%, polskich — 90,7%, rosyjskich — 83%, pozostałych — 64,4%. Siedmiolatki obejmowały dzieci w wieku 12-15 lat. Uczęszczało do nich 3,3% dzieci białoruskich, 20% — Ŝydowskich, 8,4% — polskich, 3,7% — pozostałych 374. Stopniowa białorusizacja szkół podstawowych zaczęła się w 1921 r. Formy prawne przyjęła ona w 1924 r. W oparciu o ustawę CKW z 15 lipca 1924 r. „O praktycznych przedsięwzięciach w sprawie prowadzenia polityki narodowościowej” Rada Komisarzy Ludowych BSRR 16 września 1925 r. postanowiła wprowadzić białoruski język nauczania we wszystkich szkołach podstawowych, w których uczyły się dzieci narodowości białoruskiej, i we wszystkich białoruskich technikach pedagogicznych. We wszystkich innych szkołach język białoruski miał być wprowadzony jako przedmiot. W technikach pedagogicznych polskim i Ŝydowskim naleŜało zwrócić uwagę na wykładanie języka białoruskiego oraz historii i geografii Białorusi. W odniesieniu do szkolnictwa wyŜszego Rada postanowiła zaproponować profesorom, docentom, asystentom i wykładowcom przygotować się do wykładania i prowadzenia zajęć ze studentami w języku białoruskim 375. W roku szkolnym 1926/1927 na Tabela 19. Szkoły narodowościowe na Białorusi w latach 1924-1928 Rok szkolny Typ szkoły Białoruskie liczba % 1924/ 1925 4-latki 7-latki 3 533 176 93,6 69,6 87 42 2,4 16,6 94 5 2,3 2,0 45 29 1925/ 1926 4-latki 7-latki 3 794 199 93,5 76,2 123 44 3,0 16,8 93 5 2,3 2,5 1926/ 4-latki 1927 7-latki 4 190 197 85,3 66,6 147 53 3,0 18 125 11 1927 /1928 4-latki 7-latki 4 725 91,5 148 2,9 216 70,1 61 19,8 śydowskie liczba % Polskie liczba % Rosyjskie liczba % Inne % 1,2 11,4 14 1 0,5 0,4 3 773 253 27 12 0,7 4,6 20 1 0,5 0,5 4 057 263 2,6 3,8 407 32 8,4 11,0 31 1 0,7 0,4 4 900 294 133 2,6 118 2,3 42 0,4 5 166 12 3,9 18 5,9 1 0,3 308 Źródło: E. Maliszewski, Białoruś Sowiecka i jej stosunki narodowościowe, „Sprawy Narodowościowe”, 1927, nr 5, s. 517; Sprawazdacza SNK BSSR, Miensk 1927, s. 227; Asnounyja wyniki raboty uradu BSSR da pierawybarau Sawietau 1928-1929 h., Miensk 1928, s. 28; Biełaruskaja kultura, Miensk 1928, s. 14. 374 Бел орусская кул ьтура , Менск 1928, с. 14. 375 Пастанов а Сав етаў Народных Кам ісараў БССР па практычных м ерапыем ств ах па прав ядзеньні нацыянал ьнае пал ітыкі ў гал іне Народнае Асьв еты ў 1925-1926 нав учал ьным годзе, „ Бюлетэнь СН К БССР ”, 1925, н-р 8, с. 14-15. 134 Ogółem liczba nauczanie w języku białoruskim technika pedagogiczne i technika rolnicze w 63%, a szkoły wyŜsze — w 17,5 %376. W uniwersytecie i innych szkołach wyŜszych na wszystkich kierunkach wprowadzono jako przedmiot język białoruski oraz historię kultury białoruskiej377. W nauczaniu wykorzystywano podręczniki: J. Losika („Gramatyka języka białoruskiego. Fonetyka”, „Zasady pisowni”, „Gramatyka początkowa”), Branisława T araszkiewicza („Białoruska gramatyka dla szkół”), Usiewałada Ihnatouskiego („Historia Białorusi”), U. Piczety („Historia Białorusi”), Arkadzia Smolicza („Geografia Białorusi”), M. Hareckiego („Historia literatury białoruskiej”, „Wypisy z literatury białoruskiej”), DziarŜyńskiego, Karawaja, antologię „Ojczyste szlaki” Samkowicza i Protasiewicza. Białorusizacja szkół była niezwykle trudnym przedsięwzięciem. Brakowało podręczników i pomocy naukowych w języku białoruskim, chociaŜ w 1921 r. był juŜ wydany białoruski elementarz, czytanki, podręczniki do algebry, historii Białorusi, fizyki, historii literatury, mapa półkuli w języku białoruskim, zbiór zadań z matematyki, zbiór białoruskich pieśni. Wydawano czasopismo dziecięce, literaturę piękną378. Na przeszkodzie we wprowadzaniu języka białoruskiego jako wykładowego stała niska świadomość narodowa Białorusinów oraz słabość białoruskiego ruchu narodowego. Istniejąca od początku opozycja wobec języka białoruskiego wzmogła się pod koniec lat dwudziestych. Przypadki ignorowania tego języka w oświacie zdarzały się dość często, o czym świadczą publikacje prasowe: „Nauczycielom szkół kolejowych Ludowy Komisariat Oświaty zaproponował wykładać język białoruski, na który nauczyciele przeznaczyli tylko jedną godzinę w tygodniu, uwaŜając nauczanie języka rosyjskiego i literatury przez 5 dni w tygodniu za bardziej potrzebne uczniom (...). W partyjnych szkołach, które są szczególnie korzystne dla sprawy komunistyczno-proletariackiej oświaty, wykłady prowadzi się wyłącznie w języku rosyjskim i choć istnieje Ŝydowska szkoła partyjna, nie ma Ŝadnej białoruskiej (...). Opozycyjny stosunek do języka i kultury białoruskiej nie znikły i teraz, po czterech latach istnienia samodzielnej Białorusi Radzieckiej”379. Jak zauwaŜył ludowy komisarz oświaty A. Balicki, „odnośnie języka białoruskiego trzeba powiedzieć, Ŝe chociaŜ szkoły na ogół zrobiły wielki postęp w tym kierunku, zauwaŜono, Ŝe niektórzy nauczyciele odnoszą się do tego problemu tylko formalnie. Uczniowie w takich szkołach ograniczają się tylko do czytania białoruskich podręczników i pisania. śywego ojczystego słowa tak w odpowiedziach uczniów (starszych grup), jak i w prywatnej rozmowie nauczyciela prawie nie słychać. Świadczy to o tym, Ŝe sam nauczyciel nie opanował jak naleŜy języka białoruskiego, myśli po rosyjsku i oderwawszy się od białoruskiego podręcznika, zaczyna mówić po rosyjsku”380. 376 Бел орусская.., с. 15. 377 Агл яд.... 378 І. Каранеўскі, Пасьл я-кастрычнікаўскі.., с. 247. 379 Н.,Бел аруская школ а, як фактар кул ьтуры бел арускага прол етарыяту, „ Полымя”, 1923, н-р 3-4, с. 77. 380 А. В., Па школ ах..., с. 104. 135 Sieć placówek oświaty pozaszkolnej podlegała Głównemu Zarządowi Oświaty Politycznej (GZOP). Wśród nich znajdowały się punkty likwidacji analfabetyzmu (likpunkty), szkoły dla dorosłych, szkoły partyjne, kluby, domy ludowe, chaty-czytelnie. W załoŜeniach miały one odgrywać istotną rolę w propagowaniu nowego ustroju poprzez naukę pisania i czytania, przekonywanie do polityki KPB i do ustroju radzieckiego, czytanie gazet, lekcje antyreligijne. Głównymi instytucjami politycznymi oświaty na wsi były domy ludowe i chaty-czytelnie. Mieściły sie one często w budynkach rad wiejskich, w prywatnych domach, na plebaniach. T ylko 45% chat-czytelni miało swoje własne pomieszczenia, 12% znajdowało się w jednym budynku z radami wiejskimi, 43% — w prywatnych domach 381. T worzone w nich biblioteki były bardzo ubogie w literaturę. W ich zbiorach dominowały broszury o treści propagandowej. Istniejące w miastach kluby (partyjne, komsomolskie, pionierskie) i domy oświaty w okręgach borykały się z podobnymi trudnościami. Ze wzgędu na równouprawnienie czterech języków na Białorusi i politykę narodowościową, w placówkach tych zalecano posługiwanie się językami narodowymi. Dominował jednak język rosyjski382. Świadczy o tym ilość zamówień literatury do domów ludowych. Literatura rosyjskojęzyczna zdecydowanie przewyŜszała literaturę w innych językach (w tym w języku białoruskim) pod kaŜdym względem: finansowym, ilości tytułów i ilości egzemplarzy 383. Języka białoruskiego uŜywano najczęściej w czasie amatorskich spektakli teatralnych oraz czytania gazet i literatury. Tabela 20. Kluby, domy ludowe i chaty-czytelnie w 1925 r. Instytucje UŜywane języki w pracy Ogółem białorusk i jidysz rosyjski polski łotewski Kluby 1 2 50 2 1 56 Domy ludowe 12 — 74 — — 86 Chatyczytelnie 38 6 162 3 — 209 Razem 51 8 286 5 1 352 śródło: A. Balicki, Biełarusizacyja kulturna-aswietnych ustanou, „ P ołymia” 1925, nr 5, s. 196 Jednym z haseł partii komunistycznej i władzy radzieckiej była walka z analfabetyzmem. Miała ona obejmować osoby w wieku 9-49 lat. Organizowano punkty nauki czytania i pisania, tzw. likpunkty oraz szkoły dla dorosłych. Masowa likwidacja analfabetyzmu często spotykała się ze sprzeciwem ludności, 381 Справ аздача СНК БССР, Менск 1927, с. 233. 382 А. Баліцкі, Бел арусізацыя кул ьтурна-асьв етных устаноў, „ Полымя”, 1925, н-р 5, с. 197. 383 Ibidem, s. 197. 136 zwłaszcza wiejskiej. W 1926/1927 roku szkolnym pracowało 1 808 likpunktów, szkół i kółek dla małopiśmiennych. Według danych za 1925 r. w języku białoruskim nauczano analfabetów tylko w 3% placówek (69), w języku Ŝydowskim — w 15%, w języku rosyjskim — w 81% i w języku polskim — w 0,2%384. Niski stopień likwidacji analfabetyzmu w języku białoruskim wynikał z negatywnego nastawienia nauczycieli, braku elementarzy białoruskich oraz zaopatrzenia likpunktów w elementarze rosyjskie. GZOP rozesłał po wsiach 35 000 elementarzy w języku rosyjskim. Elementarz dla dorosłych w języku białoruskim wydano dopiero w 1925 r.385 Szkoły dla dorosłych (wieczorowe) dzieliły się na szkoły dla małopiśmiennych, które stanowiły kontynuację likpunktów oraz szkoły podwyŜszonego typu (przygotowujące do studiów wyŜszych) i szkoły młodzieŜy robotniczej (przygotowujące do technikum). W roku szkolnym 1926/1927 szkoły podwyŜszonego typu (w liczbie 27) i szkoły młodzieŜy robotniczej (99) obejmowały nauczaniem po około 6 tys. osób. W szkołach tych nauczano języka białoruskiego jako przedmiotu oraz elementów historii i geografii Białorusi. Na mocy postanowienia KC KPB z 17 lipca 1924 r. zatwierdzono 2 szkoły partyjne II stopnia w Mińsku i Witebsku, 3 szkoły I stopnia w Mińsku, Mohylewie i Bobrujsku, Wydział śydowski II stopnia w Witebsku i Wydział Polski w Mińsku386. WyŜsza Szkoła Partyjna w Mińsku, przemianowana na Uniwersytet Komunistyczny im. W. Lenina, w 1925 r. miała 108 słuchaczy, witebska szkoła II stopnia — 98 słuchaczy na Wydziale Rosyjskim i 71 — na Wydziale śydowskim, mohylewska — 60 słuchaczy, bobrujska — 56 i mińska — 39 na Wydziale Białoruskim i 19 na Wydziale Polskim 387. Ogółem wśród słuchaczy tych szkół było 45% Białorusinów, 32% śydów, 12% — Rosjan, 6% — Polaków388. W porównaniu z innymi typami szkół, wypracowany przez Ludowy Komisariat Oświaty Białorusi pod kierownictwem A. Balickiego system szkolnictwa spotkał się z potępieniem nowych władz LKO. Następca A. Balickiego, komisarz A. Płatun, bardzo krytycznie oceniał działania władz oświatowych w latach dwudziestych: „zupełnie inne propozycje dawano LKO za narodowo-demokratycznego kierownictwa w systemie oświaty ludowej na sesji CKW BSRR w 1928 r. Znalazło to swoje odbicie w statucie naszej jednolitej szkoły pracy. W tezach o koncepcji oświaty ludowej napisano, Ŝe „szkoła podstawowa powinna nauczać dzieci pisania i czytania, dać podstawową elementarną wiedzę, po drugie — wywołać aktywne zainteresowanie dzieci faktami z Ŝycia 384 Ibidem, s. 189. 385 Ibidem, s. 189. 386 Идеол огическая деятел ьность Ком партии Бел оруссии, ч. І, Минск 1990, с. 121. 387 Ibidem, s. 151. 388 А. Баліцкі, Бел арусізацыя..., с. 192. 137 i zjawiskami w dziedzinie przyrody i społeczeństwa, przyzwyczaić dzieci do kolektywnego Ŝycia i pracy, drugi etap (siedmiolatki) — wypracować u uczniów elementy metody dialektyczno-materialistycznej w ich podejściu do podstawowych praw i zjawisk w przyrodzie i społeczeństwie, stworzyć fundament oświaty politechnicznej, który pozwoliłby swobodnie wykorzystać swoją wiedzę i zdolności w Ŝyciu, dać zadowalające przygotowanie do dalszej specjalizacji w zawodowo-technicznych szkołach”. Istota tego stanowiska sprowadza się do tego, Ŝe szkoła powinna dawać taką to a taką wiedzę i nic więcej. Ani słowa o komuniźmie, ani słowa nie powiedziano o tym, Ŝe jest jednym z głównych środków w wychowaniu komunistycznym dorastającego pokolenia”389. JuŜ w 1929 r. przedmiotem ataków były programy nauczania i podręczniki, którym zarzucano brak antyreligijnych i internacjonalistycznych elementów. Krytykowano „Elementarz” Ś. Niekraszewicza (wydanie V z 1928 r.): „Głównym brakiem elementarza z ideologicznego punktu widzenia jest zupełna nieobecność w nim materiału, który wychowywałby dzieci w duchu internacjonalizmu, oddania władzy radzieckiej i nienawiści do kapitalistycznego ustroju”390. Uzasadniając czystkę w LKO w 1929 r. A. Płatun mówił: „Programy i podręczniki nie odpowiadały swoją treścią zadaniom budownictwa socjalistycznego. Co to były za podręczniki? Weźmy „gramatykę” i „Składnię” J. Losika, w których szerzono narodowodemokratyczne idee. A oto drugi podręcznik — „Podstawy geografii” Hramyki — takŜe narodowego demokraty. W podręczniku nie ma ani słowa o tym, Ŝe Republika Białoruska jest republiką radziecką, Ŝe RFSRR — to takŜe republika radziecka. (...) Ani słowa o socjaliźmie, ani o niczym, co miałoby proletariacką treść, lecz wyłącznie „nasza ojczyzna”, „ojczysty kraj” itd. (...) musimy zaraz przejrzeć programy nauczania i plany naszych szkół średnich i wyŜszych i w ogóle całego naszego systemu oświaty ludowej (...) nasze stare programy były do niczego w naszych masowych szkołach wychowania społecznego”391. Rewizja programów i podręczników oraz czystka wśród pracowników LKO i nauczycieli zapowiadały nowy okres w działalności oświatowej. Przejawem radykalnych przemian była zmiana tytułu czasopisma „Oświata” na „Wychowanie Komunistyczne”: „Stara nazwa naszego czasopisma „Oświata” w obecnym okresie rozwiniętej walki klasowej jest juŜ przestarzała. Nazwa ta nie odzwierciedla jakościowej specyfiki naszego stanowiska klasowego w dziedzinie wychowania i kształcenia. Oto dlaczego teraz daje się czasopismu nowy tytuł „Wychowanie Komunistyczne”. Nazwa ta powinna świadczyć o naszym dąŜeniu 389 А. Платун, Дакл ад на 10-м Усезаюзным З’ездзе Сав етаў, „ Камуністычнае выхавань- не”, 1931, с. 4. 390 Г. Няміга, Школ ьніцтв а..., с. 159. 391 Ibidem, s. 159-160. 138 do zdecydowanej walki o komunistyczną oświatę mas pracujących” — pisano w artykule wstępnym odnowionego czasopisma392. Instytucją naukową o największym znaczeniu w latach dwudziestych był Instytut Kultury Białoruskiej (Inbiełkult). Z inicjatywą powołania go wystąpił Ściapan Niekraszewicz na zebraniu pracowników kultury 21 stycznia 1921 r., zorganizowanym przez Ludowy Komisariat Oświaty. Przedstawił on „potrzebę zorganizowania odpowiedniego laboratorium i nazwania go Instytutem Kultury Białoruskiej. T a instytucja przy szerokiej pomocy naszej socjalistycznej władzy powinna zgromadzić wokół siebie wszystkie białoruskie siły, gdziekolwiek by się one znajdowały, wykorzystać je zgodnie z kwalifikacjami i odpowiadać za kulturę na Białorusi”. Dyskutowano nad statusem Instytutu: czy miałby być on instytucją państwową czy społeczną? Powołano komisję na czele ze Źmicierem śyłunowiczem, której polecono opracować statut. Równolegle statut Inbiełkultu opracowywali: rektor Uniwersytetu w Mińsku Uładzimier Piczeta, Jazep Dyła — członek komisji terminologicznej i białorusoznawca Jewfimij Karski. Z powodu braku kadry, środków finansowych, lokalu oraz dokładnego planu nie udało się w 1921 r. utworzyć Instytutu. Prekursorką Instytutu Kultury Białoruskiej stała się istniejąca od 10 lutego 1921 r. przy Ludowym Komisariacie Oświaty Komisja Naukowo-T erminologiczna. Komisja pracowała w trzech sekcjach: humanistycznej, przyrodniczej i matematycznej. Głównym jej zadaniem było opracowanie białoruskiej terminologii i wydanie podręczników szkolnych. Składała się ona z 15 osób, bardzo dobrze znających język białoruski. Uroczyste otwarcie Instytutu Kultury Białoruskiej miało nastąpić 20 lutego 1922 r., lecz z powodu nieobecności w Mińsku Ludowego Komisarza Oświaty i innych odpowiedzialnych pracowników nie odbyło się. Niemniej jednak Instytut rozpoczął systematyczną pracę jako najwaŜniejsza naukowa instytucja Białorusi, która miała na celu opracowanie problemów kultury białoruskiej we wszystkich jej aspektach; w dwóch sekcjach: humanistycznej i terminologicznej. NajwaŜniejszym zadaniem było opracowanie białoruskiej terminologii naukowej. W 1923 r. przy Instytucie powstało Centralne Biuro Krajoznawstwa, które od 1925 r. wydawało czasopismo „Nasz kraj”. Z inicjatywy Inbiełkultu odbyły się konferencje krajoznawcze i Wszechbiałoruski Zjazd Krajoznawczy w kwietniu 1924 r. Znaczenie Instytutu Kultury Białoruskiej znacznie wzrosło po zatwierdzeniu jego statutu przez CKW i RKL BSRR 8 sierpnia 1924 r. Zgodnie z nim Instytut Kultury Białoruskiej był „najwyŜszą państwową instytucją naukową, która wchodzi w skład LKO BSRR w celu planowego naukowego badania Białorusi w dziedzinie języka, literatury, etnografii, historii, przyrody, ekonomiki, ruchu społecznego i innych oraz zjednoczenia w tych dziedzinach 392 „ Камуністычнае выхаваньне”, 1930, н-р 1. 139 całej pracy, którą prowadzą naukowe i artystyczne instytucje oraz pojedynczy pracownicy”. Do 1924 r. dzialalność naukowa rozwijała się głównie w dziedzinie nauk humanistycznych: językoznawstwa, literaturoznawstwa, historii, opracowywania terminologii i słowników. III Sesja CKW BSRR, która odbywała się w listopadzie 1924 r. postanowiła „uznać za konieczną reorganizację Instytutu Kultury Białoruskiej w stałą państwową instytucję naukowo-badawczą typu Akademii Nauk, która powinna zająć się systematycznym i planowym opracowaniem problemów naukowych i kultury, dotyczących BSRR”393. Liczba członków rzeczywistych Inbiełkultu wzrosła do 57. Wewnętrzna struktura takŜe uległa zmianie. Pracę podzielono na sekcje (10): językoznawczą, literacką, artystyczną, historyczno-archeologiczną, przyrodoznawczą, ekonomiczną, pedagogiczną, rolniczą, medyczną i etnograficzną. Poza sekcjami utworzono stałe komisje: dialektologiczną, słownikową, terminologiczną, ortograficzną, literacką, historyczno-archeologiczną, ruchu rewolucyjnego na Białorusi, ochrony zabytków, badania zasobów naturalnych, badania gospodarki narodowej, wydania dzieł W. Lenina, badania budownictwa radzieckiego, etnograficzną, bibliograficzną. Na prawach stałej komisji istniało Centralne Biuro Krajoznawstwa. Oddziały Ŝydowski i polski równieŜ miały w swojej strukturze sekcje i komisje. Do 1925 r. dyrektorem Instytutu był Ściapan Niekraszewicz. W 1925 r. liczba sekcji wzrosła do 13. Utworzono sekcję pedagogiczną, rolniczą i sztuki białoruskiej. Na prawach sekcji Inbiełkultu pracowało T owarzystwo Naukowe Badania Białorusi przy Białoruskiej Akademii Rolniczej w Horkach. W wyniku kolejnych reorganizacji 12 lutego 1926 r. postanowiono Inbiełkult wyodrębnić ze składu LKO w samodzielną instytucję państwową, podlegającą bezpośrednio RKL394. Przyczyniło się to do zwiększenia nakładów finansowych na działalność naukową i do kolejnych reorganizacji. W 1926/1927 r. było 7 sekcji i 8 komisji stałych. Zorganizowano Muzeum Przyrody. Powstała komisja badania kultury łotewskiej. Przewodniczącym Instytutu był U. Ihnatouski, jego zastępcami — A. Smolicz i J. Karanieuski, sekretarzem naukowym — A. Ćwikiewicz, sekretarzem administracyjno-gospodarczym — Mikoła Białuha, członkiem Prezydium — Ź. śyłunowicz, przewodniczącymi oddziałów narodowościowych Borys Orszański i Stefan Heltman. Instytut liczył 224 członków, z czego 83 — rzeczywistych, 74 — członków współpracowników, 67 — członków korespondentów. Poza tym w sekcjach 393 У. Ігнатоўскі, Ад Бел арускай Тэрм інол ёгічнай Кам ісіі да Бел арускай Акадэм іі Нав ук, „ Наш Край”, 1928, н-р 12, с. 9. 394 Ibidem, s. 10. 140 Instytutu pracowało około 200 uczonych, głównie ze szkół wyŜszych Białorusi395. Ich przynaleŜność partyjną i narodowość przedstawiono w tabeli. Tabela 21. Członkowie Instytutu Kultury Białoruskiej w 1926 r. Ogółem Narodowość PrzynaleŜność partyjna B iałorusini śydzi Polacy Inni KPB bezpartyjni Członkowie rzeczywiści 83 52 16 6 9 42 41 Członkowie współpracownicy 74 40 24 4 6 18 56 Członkowie korespondenc i 67 45 5 13 4 13 54 Źródło: Instytut Biełaruskaj Kultury, Miensk 1926, s. 24. Nowy statut zatwierdzony przez RKL 29 czerwca 1927 r. wprowadzał w strukturze Inbiełkultu dwa wydziały: przyrody i gospodarki, oraz nauk humanistycznych. Oddziały narodowościowe przemianowano na sekcje, a Centralne Biuro Krajoznawstwa stało się instytucją autonomiczną. W październiku 1928 r. Instytut Kultury Białoruskiej uzyskał status Białoruskiej Akademii Nauk (BAN). 26 grudnia 1928 r. RKL BSRR zatwierdziła skład członków rzeczywistych BAN. W skład Prezydium weszli: U. Ihnatouski jako prezes, M. Białuha (wiceprezes), W. Łastouski (sekretarz), B. Orszański, Mikoła Maluszycki, A. Balicki396. 1 stycznia 1929 r. oficjalnie zakończono reorganizację Inbiełkultu w Białoruską Akademię Nauk. Przeprowadzono zmiany organizacyjne. Utworzono Instytut Historii przez połączenie wszystkich nauk historycznych i Instytut Literatury. Katedrę nauk etnograficznych przemianowano na katedrę kultury materialnej i etnografii. Utworzono katedrę marksizmu i leninizmu. Zmiany w polityce KPB i władzy radzieckiej pod koniec lat dwudziestych odbiły się na działalności i składzie osobowym BAN. Decyzją RKL BSRR w grudniu 1930 r. wykluczono ze składu BAN W. Łastouskiego, U. Piczetę, J. Losika, Ś. Niekraszewicza, H. Hareckiego, A. Dubacha, pozbawiając ich 395 Інстытут Бел арускай кул ьтуры, Менск 1926, с. 24-25, 115-118. 396 „ Савецкая Беларусь”, н-р 1 ад 3.01.1929 г., с. 1. 141 godności akademików. Zarzucono im „wrogą kontrewolucyjną działalność przeciwko dyktaturze proletariatu”397. Poza Instytutem Kultury Białoruskiej, który był organizatorem i koordynatorem rozwoju nauki, działalność naukową prowadzili uczeni skupieni w szkołach wyŜszych oraz w Muzeum i Bibliotece Państwowej. Organizowano liczne ekspedycje naukowe, wyjazdy zagraniczne oraz konferencje. Wyniki badań publikowano w „Zapisach Instytutu Kultury Białoruskiej”, „Pracach Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego”, „Gospodarce Rolnej i Leśnej”, „Myśli Medycznej”, „Naszym Kraju” oraz w osobnych wydawnictwach. DuŜy postęp osiągnięto w dziedzinie językoznawstwa i literaturoznawstwa, które zaczęły rozwijać się intensywnie wraz z powstaniem w 1921 r. Komisji T erminologicznej. Do końca 1926 r. opracowano i wydano 10 białoruskich słowników terminologicznych, w których znalazło się ponad 13 tys. terminów z dziedziny matematyki, literatury, geografii, kosmografii, logiki, psychologii, geologii, mineralogii, botaniki, muzyki, leśnictwa, anatomii i prawa398. Ogółem przygotowano 24 tomy białoruskiej terminologii naukowej z róŜnych dziedzin. Wydano takŜe słowniki rosyjsko-białoruskie Ś. Niekraszewicza i Mikoły Bajkowa (o zawartości 60 tys. słów) oraz M. Bajkowa i M. Hareckiego. Zebrano materiał słownikowy z terenu całej Białorusi. Poza językoznawcami w zbieraniu słownictwa białoruskiego uczestniczyli liczni krajoznawcy, nauczyciele i młodzieŜ. W 1927 r. wydano „Słownik krajowy Witebszczyzny” Mikoły Kaspiarowicza, a w 1929 r. „Krajowy słownik Czerwieńszczyzny” Mikoły Szaternika. Równolegle ze zbieraniem słownictwa i opracowywaniem terminologii i słowników prowadzona była praca badawcza w zakresie gramatyki i ortografii. O tym, Ŝe był to istotny problem polityki białorusizacji świadczyła przeprowadzona w dniach 14-21 listopada 1926 r. konferencja poświęcona reformie ortografii i alfabetu. Uczestniczyło w niej 69 uczonych, literatów, nauczycieli z Białorusi oraz językoznawców z Moskwy, Leningradu, Kijowa i z zagranicy: Niemiec, Polski, Czechosłowacji, Łotwy i Litwy 399. Największe osiągnięcia w dziedzinie językoznawstwa mieli Ś. Niekraszewicz, M. Bajkou (autorzy słowników rosyjsko-białoruskich), J. Losik (autor prac „Praktyczna gramatyka”, „Język białoruski. Ortografia”), Piotr Buzuk („Podstawy lingwistycznej geografii Białorusi” — 1928 r. „Podstawy historycznej fonetyki słowiańskiej” — 1927 r.), Leanid Ćwiatkou, Mikoła Durnawo, Jazep Wouk-Lewanowicz, Wasil Maczulski, Anatol Bahdanowicz, B. 397 Г. Няміга, Інстытут Бел арускай Кул ьтуры..., Мюнхэн 1957, с. 60. 398 Інстытут Бел арускай Кул ьтуры, Мінск 1993, с. 36. 399 Працы Акадэм ічнае Канфэрэнцыі па рэформ е бел арускага прав апісу і азбукі, Менск 1927, с. 425-427. 142 Epimach-Szypiła. Ich prace w dziedzinie języka białoruskiego miały pionierski charakter. W dziedzinie literaturoznawstwa badania koncentrowały się na problemach zwiazanych z historią literatury białoruskiej oraz wydaniem klasyki literackiej. W latach dwudziestych wydano prace: „Historia literatury białoruskiej” (1924, 1926) i „«Maładniak» w ciągu pięciu lat” (1928) M. Hareckiego, „Zarys historii literatury białoruskiej” (1928) Michała Piatuchowicza, „Poetyka gatunków literackich” (1927), „T eoria sonetu” (1927) Jauhiena Baryczeuskiego, „Poetyka Maksima Bahdanowicza” (1926), „Podstawowe zasady budowy białoruskiej nauki o literaturze” (1927) Alaksandra Wazniasienskiego, krytyka literacka — „Wzgórza i doliny” (1928) Ź. śyłunowicza, artykuły krytycznoliterackie Iwana Zamocina400. Dzięki staraniom I. Zamocina, Wasila Maczulskiego i Jauhiena Baryczeuskiego wydano pierwszą pośmiertną antologię twórczości M. Bahdanowicza „Dzieła” w dwóch tomach (1927, 1928), zbiór wierszy Alesia Haruna „Matczyn dar” (1929). Prowadzono prace nad zbieraniem twórczości Ciotki (Alojzy Paszkiewicz) i autografów Jadwihina Sz. (Antona Lawickiego), Wincentego Dunin-Marcinkiewicza, Źmitraka Biaduli401. Aktywną działalność naukową prowadzili takŜe historycy i archeolodzy. Historia i archeologia Białorusi, stała się przedmiotem badań U. Piczety, U. Ihnatouskiego, M. Dounara-Zapolskiego, Alaksandra Szlubskiego, A. Ćwikiewicza, Wasila DruŜczyca, Dymitra Dauhiały. Zainteresowanie uczonych skupiało się przede wszystkim na dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz historii Białorusi w XIX i na początku XX wieku. Powstały podręczniki historii Białorusi dla studentów U. Piczety, U. Ihnatouskiego. Napisana przez M. Dounara-Zapolskiego „Historia Białorusi” w 1926 r. nie została dopuszczona do druku. W swojej recenzji Wital Sierbienta pisał: „Przedstawiona do druku praca profesora Dounara-Zapolskiego jest bardziej lub mniej konsekwentnie opracowanym i uzasadnionym ekonomicznymi argumentami punktem widzenia narodowego demokraty po pierwsze, po drugie jest fałszywym przedstawieniem faktów historycznych i swego rodzaju kpiną z praktycznie wprowadzanej dyktatury proletariatu i władzy radzieckiej (...). Nie moŜna pozwolić na to, by białoruski narodowy demokratyzm otrzymał ideologiczną formę. Nie moŜna pozwolić na wydanie tej ksiąŜki”402. Wydano „Historię gospodarki rolnej i własności ziemskiej na Białorusi (do końca XVI w.)” U. Piczety (1927), „Gospodarkę narodową Białorusi (1861-1914)” M. Dounar-Zapolskiego (1926), „1863 rok na Białorusi” (1930), „Historię Białorusi w XIX — początku XX w.” 400 Інстытут..., Мінск 1993, с. 68-69. 401 Ibidem, s. 80. 402 В. Сербента, О рукописи книги Дов нар-Запол ьского „История Бел оруссии”, [w:] М. Доўнар-Запольскі, Гісторыя Бел арусі, Мінск 1994, с. 498, 506. 143 (1925) U. Ihnatouskiego, zbiór dokumentów „Archiwum Białoruskie”, zbiór artykułów „400-lecie białoruskiego druku” (1926). Wyniki swoich badań historycy publikowali w „Zapiskach Instytutu Kultury Białoruskiej”, „Pracach klasy historii” oraz w czasopismach. Archeolodzy w I połowie lat dwudziestych odnowili Ŝywą na Białorusi tradycję badań wykopaliskowych. Do wybitnych archeologów naleŜeli Alaksandr Laudański, Siarhiej Babarykin, Isak Sierbau, Konstanty Polikarpowicz, Siarhiej Dubiński. Prowadzili oni wykopaliska grodzisk i kurhanów na terytorium całej BSRR. Eksponaty wzbogaciły zbiory muzealne, a archeolodzy wyniki ekspedycji publikowali w „Pracach Katedry Archeologii” i w „Pracach Komisji Archeologicznej”. W dniach 17-18 stycznia 1926 r. odbył się w Mińsku I Zjazd Białoruskich Archeologów. Ilość publikacji historycznych w okresie 1922-1930 była dwa razy większa niŜ w okresie 1931-1941, czy teŜ 1945-1955 403. Rozwój etnografii sprowadzał się głównie do zbierania eksponatów podczas ekspedycji po całej Białorusi oraz publikacji w czasopismach historycznych i periodycznych. W czasie ekspedycji interesowano się świętami, obrzędami, strojami ludowymi, folklorem Białorusinów oraz innych narodowości zamieszkujących Białoruś. Wśród etnografów tego czasu moŜna wymienić A. Szlubskiego („Materiały do poznania folkloru i języka Witebszczyzny”, 1927) Michasia Mialeszkę, Pawła Charłampowicza, Alaksandra SierŜputouskiego, Isaka Sierbowa. Etnografowie często współpracowali z krajoznawcami. Problem prac etnograficznych poruszano na I Zjeździe Krajoznawczym w dniach 7-10 lutego 1926 r. Znaczne postępy w dziedzinie badań nad historią sztuki poczynił Mikoła Szczakacichin, autor „Zarysu historii sztuki białoruskiej” (1928). W swojej pracy skupił się na architekturze, grafice, ikonografii i malarstwie. Był teŜ autorem artykułów o sztuce współczesnej. Ukazały się równieŜ pojedyncze artykuły o historii białoruskiego teatru i o ludowych instrumentach muzycznych na Białorusi. W naukach prawnych poza opracowaniem terminologii prawniczej nie osiągnięto wielkich sukcesów. Artykuły z dziedziny prawa państwowego Hienadzia Pareczyna posłuŜyły komunistom do określenia go jako narodowego demokraty („nacdema”) 404. Nauki prawne podporządkowane były koncepcji ustrojowej władzy radzieckiej. Przykładem takiego podejścia mogą być artykuły M. Kanaplina, Michała Hutkouskiego, Fajwela Hanze, Michała Hredzinhiera, Borysa Watacy, W. Szyrajewa, M. Boncz-Osmołowskiego 405. 403 Інстытут..., Мінск 1993, с. 114. 404 Ibidem, s. 186. 405 Ibidem, s. 183-184. 144 Rozwój filozofii w latach dwudziestych został zdominowany przez ideologię komunistyczną. Głównym propagatorem dialektycznego i historycznego materializmu był Siamion Wolfson. Ze względu na usługową rolę nauki wobec systemu politycznego równieŜ psychologia i pedagogika przystosowały się do nowych warunków. W 1925 r. w Mińsku powstało Centralne Laboratorium Psychologiczne, które zajmowało się głównie problemami orientacji zawodowej. Na uniwersytecie psychologią zajmowali się Uładzimir Iwanouski, S. Wasilewski, A. Hajwarouski406. Pedagogika nie była przedmiotem szczególnego zainteresowania naukowego 407. Na przeszkodzie zamierzeniom sekcji pedagogicznej Inbiełkultu stały czynniki ideologiczne, chociaŜ w 1924 r. wysuwano następujące problemy badawcze: historyczne badania białoruskich uczniów, prace metodologiczne w dziedzinie białoruskiej szkoły, opracowanie i przegląd podręczników, badanie środowiska otaczającego szkołę408. Badania przyrodnicze na Białorusi, mające tradycje przedwojenne, po I wojnie światowej prowadzone były w ramach sekcji przyrodoznawczej Instytutu Kultury Białoruskiej oraz w Uniwersytecie, Akademii Rolniczej w Horkach, Instytucie Rolnictwa i Leśnictwa. Początkowo praca sprowadzała się do opracowania białoruskiej terminologii z zakresu przyrodoznawstwa. Od 1924 r. prace zostały ukierunkowane na badania chemiczne, zoologiczne, geograficzne, gleboznawczo-geologiczne, meteorologiczne, fizyczne i matematyczne oraz botaniczne. Badania geologiczne rozpoczęto w 1923 r. w powiatach mińskim, ihumeńskim i bobrujskim pod kierunkiem B. T erleckiego. Wyniki kolejnych ekspedycji zostały opisane w pracy „ZłoŜa piasków i białej kredy w Mińskim i Słuckim Okręgu BSRR” (1925). UłoŜono dokładną mapę geologiczną okręgu mińskiego i sporządzono „Pełny opis geologiczny okręgu mińskiego”. Badaniem nowych terenów Mohylewszczyzny, Witebszczyzny zajmował się profesor Mikoła Blioducha i F. Lunhershansen. Dzięki nim wykryto złoŜa surowców mineralnych. 1 października 1927 r. utworzono Instytut Geologii, co pozwoliło szerzej rozwinąć badania naukowe w tej dziedzinie. Miały one duŜe znaczenie dla rozwoju rolnictwa i poznania rodzajów gleb na Białorusi. Prowadzono je pod kierunkiem profesorów Akademii Rolniczej Jakowa Afanasjewa i Wasila Kasatkina. J. Afanasjeu w 1927 r. wydał metodologiczną pracę „Problem klasyfikacji w rosyjskim gleboznawstwie”. Na szeroką skalę prowadzono badania naukowe w dziedzinie zoologii i botaniki. Pracami nad fauną Białorusi kierował Anatol Fiadziuszyn. W wyniku 406 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя, т. ХІІ, Мінск 1975, с. 414-416. 407 Інстытут..., Менск 1926, с. 59. 408 Г. Няміга, Інстытут..., с. 18. 145 ekspedycji zebrano bogatą kolekcję fauny dla Muzeum Przyrody z róŜnych rejonów Białorusi. W 1929 r. A. Fiadziuszyn wydał monografię „Dynamika i geograficzne rozmieszczenie fauny myśliwskiej BSRR”. ZałoŜył, pierwszy w ZSRR, rezerwat bobrów nad Berezyną w 1925 r. Będąc prekursorem badań naukowych nad fauną Białorusi, jednocześnie propagował ochronę przyrody. W 1924 r. w ramach ogólnozwiązkowych badań nad mapą geobotaniczną ZSRR na polecenie Leningradzkiego Instytutu Geograficzno-Ekonomicznego zorganizowano 3 ekspedycje pod kierunkiem M. Zbitkowskiego, Olgi Polańskiej i N. Sawicz409. Instytut Kultury Białoruskiej wydał „Zarys geobotaniczny okręgu mozyrskiego” O. Polańskiej i „Zarys geobotaniczny okręgu słuckiego” M. Zbitkowskiego. W 1931 r. O. Polańska opublikowała wyniki swych badań w pracy „Skład flory Białorusi i geograficzny zasięg poszczególnych gatunków roślin”. Opisała w niej 150 gatunków flory 410. Była to pierwsza naukowa praca analizująca świat roślinny Białorusi. Badaniem lasów i gatunków drzew zajmował się Grigorij Wysocki. Stworzył on podstawy naukowej ich klasyfikacji. Badania takŜe prowadziła Leśna Stacja Badawcza oraz Instytut Gospodarki Leśnej i Rolnej. Wiaczasłau Pierachod opublikował prace „T eoria gospodarki leśnej” (1924) i „Lasy i gospodarka leśna BSRR” (1925). Wszechstronne opisy flory Białorusi uczeni publikowali w „Materiałach do studiowania flory i fauny Białorusi” wydawanych przez Instytut Kultury Białoruskiej, w „Zapisach Białoruskiego Państwowego Instytutu Gospodarki Rolnej i Leśnej” oraz w czasopisamch. Badania geograficzne prowadzono początkowo w ramach sekcji przyrodniczej Inbiełkultu. W wyniku reorganizacji Instytutu Kultury Białoruskiej w 1927 r. utworzono Katedrę Geografii. W krótkim czasie zebrano materiały o 2 438 geograficznych obiektach Białorusi. W 1928 r. ukazały się „Materiały do geografii i statystyki Białorusi”, w których zamieszczono wyniki badań geografów: H. Hareckiego, Michała Hramyki, Mikoły Azbukina, M. Kaspiarowicza. Prowadzono działalność kartograficzną oraz wydawano podręczniki. W 1925 r. wydano „Krótki kurs geografii Białorusi” Arkadzia Smolicza oraz „Geografię Białorusi” M. Azbukina411. Geografowie współpracowali z Centralnym Biurem Krajoznawczym, które wydawało czasopismo „Nasz Kraj”. Sekcja medyczna w Instytucie Kultury Białoruskiej powstała dopiero w 1924 r. Kierowali nią Iwan Ćwikiewicz, Michał Barsukou i Paweł T rampowicz. Na uniwersytecie od początku prowadzono prace badawcze na Wydziale Medycznym, gdzie pracowali: chirurg Michał Sakałouski, fizjolog Leu Razanau („Anatomia i fizjologia człowieka”, Mińsk 1923), neurolog Michał Krol, chirurg Alaksandr Manheim („Materiały do studiowania problemu etiologii i patogenezy artretyzmu”, Mińsk 1929), mikrobiolog Borys Elbert („Bakteriologia sklerozy”, 409 Інстытут..., Менск 1926, с. 67. 410 Інстытут..., Мінск 1993, с. 196. 411 Ibidem, s. 245. 146 Mińsk 1928), Iwan Ćwikiewicz („Anatomia, fizjologia i higiena”, Mińsk 1926, 1929) 412. Pojedyncze artykuły publikowano w „Pracach Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego”, w „Białoruskiej Myśli Medycznej” i w specjalistycznych czasopismach ogólnozwiązkowych. Wiele miejsca poświęcano w nich chorobom tarczycy, malarii, gruźlicy, jaglicy. Badano takŜe warunki zdrowotne ludności oraz rozmieszczenie sieci punktów medycznych, co znalazło wyraz w pracach B. Smulewicza „Zachorowania i umieralność mieszkańców miast i miasteczek BSRR (1928), S. Dziehciara i B. Smulewicza „Informator o medyczno-sanitarnej sieci BSRR” (1926). Problemy medyczne rozwaŜano na ogólnobiałoruskich zjazdach lekarzy i uczonych. Swoimi osiągnięciami w dziedzinie medycyny bialoruscy lekarze i uczeni mogli dzielić się takŜe na konferencjach ogólnozwiązkowych i międzynarodowych we Francji i w Niemczech 413. W latach 20. utworzono w systemie Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia BSRR instytuty naukowo-badawcze i sanitarno-epidemiologiczne w Witebsku (w 1921 r.), w Mińsku (w 1924 r.), fizykoterapii i neuropatologii (w 1924 r.), higieny socjalnej (w 1925 r.), sanitarno-higieniczny i gruźliczy (w 1927 r.) i odontologiczny (w 1928 r.) 414 NajniŜszy poziom reprezentowały nauki ścisłe: matematyka, fizyka, chemia, które dopiero zaczynały się rozwijać. W latach dwudziestych koncentrowano się na wykładaniu ich w szkołach wyŜszych. Prekursorami nauk ścisłych na Białorusi w latach dwudziestych byli matematycy Wasil Dydyrka i Iwan Piatosin, fizyk Jazep Sirocin oraz chemicy B. Berkenheim i Mikoła PryleŜajeu415. W końcu lat dwudziestych nastąpił regres w rozwoju nauk społecznych. Czystki nie ominęły takŜe przedstawicieli innych dziedzin nauki. Odkrywanie prawdy w nauce ustąpiło miejsca polityce: „Od BAN wymaga się najbardziej aktywnego udziału w budownictwie socjalistycznym BSRR (...). Najpierw trzeba pojąć, Ŝe nauka nie jest apolityczna (...). Jasne uświadomienie, Ŝe nauka jest klasowa, Ŝe Białoruska Akademia Nauk powinna włączyć się w burzliwe budownictwo socjalistyczne BSRR, oto konieczny warunek zwrotu Białoruskiej Akademii Nauk do tych zadań, które stoją przed nią”416. 412 С. Каценбоген, Бел орусский Государств енный Унив ерситет за 1922-1923 акадэм . 413 414 415 416 год, „ Труды Белорусского Государственного Университета”, 1923, н-р 4-5, с. 258272. Інстытут..., Мінск 1993, с. 223. Ibidem, s. 223-224. Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя, т. ХІІ, с. 451-489. Р . Горын, Да пытаньня аб бл іжэйшых задачах БАН, „ Савецкая Краіна”, 1931, н-р 2, с. 4. 147 4.2. Ruch wydawniczy Ruch wydawniczy pełnił słuŜebną rolę wobec zadań stojących przed kulturą. Jego moŜliwości decydowały o zabezpieczeniu szkół w podręczniki, o rozwoju literatury i nauki oraz o propagandzie. W listopadzie 1920 r. w Mińsku i w Homlu, a w 1921 r. w Witebsku powstały oddziały Wydawnictwa Państwowego RFSRR. W styczniu 1921 r. na bazie tych oddziałów utworzono Wydawnictwo Państwowe SRRB. Kierowało ono całą działalnością wydawniczą na Białorusi Radzieckiej. Charakter wydawnictwa określała odpowiedź BC KPB z 2 lutego 1921 r. na prośbę korzystania z niego przez partię Ŝydowską Poalej-Syjon: „Wydawnictwo Państwowe jest organem propagandy komunistycznej i prowadzi tylko komunistyczną pracę agitacyjnopropagandową”417. W odniesieniu do wydawnictw białoruskich BC KPB uzasadniało ich potrzebę w następujący sposób: „Kultura białoruska, o ile jest nie sztucznie tworzona przez białoruskich szowinistów, a słuŜy wyraŜaniu przebudzenia myśli, twórczości i Ŝycia społecznego białoruskiego chłopstwa — powinna spotkać się z jak najbardziej Ŝyczliwym stosunkiem do niej ze strony władzy radzieckiej”418. W 1921 r. nakładem Wydawnictwa Państwowego ukazało się 196 ksiąŜek w łącznym nakładzie 1 526 tys. egzemplarzy, w tym 13 pozycji literatury pięknej i dziecięcej419. Wśród nich było 18 tytułów w języku białoruskim o łącznym nakładzie 583 tys. egzemplarzy. Rozmiary ruchu wydawniczego w pierwszym okresie istnienia Wydawnictwa Państwowego SRRB przedstawiono w tabeli. Tabela 22. Ruch wydawniczy na Białorusi (1 XII 1920 r. — 1 XII 1921 r.) KsiąŜki i broszury Rodzaj literatury Ulotki i plakaty, Ogółem odezwy, gazety liczba tytułów nakład tys. egz. liczba tytułów nakład tys. egz. liczba tytułów nakład tys. egz. Agitacyjno-partyjna polityczn a 14 106,5 18 83,5 32 190 produkcyjna 16 78,6 35 144 51 221 do walki z bandytyzmem — — 10 87 10 87 417 NARB, f. 4, v. 1, s. 158, l. 14. 418 Ibidem. 419 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя, т. ХІІ, с. 304. 148 do walki z analfabetyzmem — — 2 6 2 6 czystość i higiena 4 259 15 55,2 19 314,2 pomoc głodującym — — 8 180 8 180 róŜnych zrzeszeń — — 14 80,7 14 80,7 podręczniki 7 598 — — 7 598 pomoce naukowe i literatura metodyczna 15 134,6 — — 15 134,6 róŜne 6 24,5 35 26,7 41 51,2 62 1 201,2 137 658,1 199 1 863,7 podręczniki naukowe Razem Źródło: A. Wołk, A. Rakowicz, Knigoizdatielskoje dieło w Biełorussii. Istoriczeskij oczerk, Minsk 1977, s. 41 Na Białorusi w 1921 r. kontynuowano wydawanie czasopisma „Szkoła i kultura Sowietskoj Biełorussii” („Szkoła i kultura Radzieckiej Białorusi”). Wydano numer za styczeń i luty. Od października 1921 r. zastąpił je „Informator Ludowego Komisariatu Oświaty”, („Wiestnik Narodnogo Komissariata Proswieszczenija”), który ukazywał się do listopada 1922 r. Od września 1920 r. do stycznia 1922 r. wydawano teŜ czasopismo literacko-artystyczne „Wolny Ściah” („Wolny Sztandar”), którego redaktorem był poeta Janka Kupała. W lutym 1921 r. zaczęto wydawać czasopismo dla dzieci „Zorki” („Gwiazdy”). Ukazywało ono się do czerwca 1922 r., a redaktorem był Samuił Płaunik (Zmitrok Biadula). Było to jedyne czasopismo dla dzieci w BSRR. Prezentowano w nim takŜe dziecięcą twórczość literacką i plastyczną oraz zamieszczano korespondencje. Od 13 stycznia 1921 r. do 23 stycznia 1922 r. wydawano „Izwiestija CIK SSRB” („Wiadomości CKW SRRB”), od 23 kwietnia 1921 r. — gazetę „Krasnaja smiena” („Czerwona Zmiana”) i od 15 stycznia 1921 r. dodatek do gazety codziennej „Zwiezda” („Gwiazda”) — „Biełorusskaja dieriewnia” („Białoruska Wieś”). Ogółem w 1920 r. na Białorusi wydawano 12 gazet i czasopism: 3 — w języku białoruskim, 6 — w rosyjskim, 2 — w jidysz i 1 — w polskim. W ciągu roku ich liczba wzrosła do 23 420. 420 А. Волк, А. Р акович, op. cit., s. 36, 38. 149 MoŜliwości wydawnicze były jednak zbyt małe w stosunku do potrzeb, zwłaszcza w dziedzinie wydawania podręczników w języku białoruskim dla szkół. O pomoc w tym zakresie władze LKO zwróciły się do Wydawnictwa Państwowego RFSRR, które posiadało oddział w Berlinie oraz do wydawnictwa B. Kleckina w Wilnie. Plan wydawniczy Ludowego Komisariatu Oświaty przedstawiony RKL RFSRR przewidywał wydanie 95 tytułów ksiąŜek białoruskich. Na realizację planu wydano 20 mln rubli w carskiej walucie. Sumy tej w związku z dewaluacją carskiej waluty starczyło tylko na wydanie 9 ksiąŜek, tj. mniej niŜ 10% całego planu. Dalsze finasowanie wydawnictwa w Berlinie zostało przerwane w związku z przeniesieniem go do RFSRR421. Odpowiedzialnym za białoruskie wydawnictwa w Berlinie był redaktor gazety „Sawieckaja Biełaruś” („Radziecka Białoruś”) Ź. śyłunowicz. Z trudem udało się wydać tam pierwsze podręczniki: „Elementarz” Ś. Niekraszewicza, „Algebrę”, czytankę „Nasza krynica” J. Losika, „Śpiewnik”, „Arytmetykę”, „Gramatykę”. „Gdybym wiedział, Ŝe tak cięŜko wszystko będzie iść — za nic i nigdy nie pojechałbym za granicę z takimi zobowiązaniami” — pisał Ź. śyłunowicz422. W Wilnie do połowy 1922 r. wydrukowano podręczniki i pomoce naukowe dla szkół, m.in. „Geografię Białorusi” A. Smolicza, „Fizykę” Antona NekandyT repki, „Historię literatury białoruskiej” i „Wypisy z literatury” M. Hareckiego, atlasy, metryczny system miar 423. Ś. Niekraszewicz, kierujący wydziałem wydawnictw LKO, osiągnięcia BSRR w tej dziedzinie oceniał bardzo nisko. Podsumowując liczbę ksiąŜek i prasy wydanych w 1921 r. pisał: „JakŜe mała i mizerna to liczba. Porównajmy naszą pracę wydawniczą z pracą naszych wileńskich rodaków, drukujących ksiąŜki za swoje własne pieniądze (...). Z tego porównania widzimy, Ŝe nasi wileńscy działacze kulturalni wydrukowali wielekroć więcej niŜ my”424. W związku z duŜym zapotrzebowaniem na ksiąŜki, w marcu 1922 r. z inicjatywy Centrum Akademickiego powstało Białoruskie Kooperacyjno-Wydawnicze T owarzystwo „Odrodzenie”. Jako udziałowcy wstąpiły doń: Ludowy Komisariat Oświaty (5 704 udziałów), Centrbiełsajuz — (2 852 udziały), Ludowy Komisariat Rolnictwa (100 udziałów), Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (25 udziałów), Centrala Białoruskiej Gospodarki Rolnej (25 udziałów), Białoruski T eatr Akademicki (25 udziałów), osoby prywatne (7 udziałów). Razem na spółkę wydawniczą składało się 8 738 udziałów po 10 rubli w złocie według kursu Banku Państwowego 425. Na prezesa wybrano A. 421 DARB, f. 14, v. 1, s. 38, t. I, l. 268. 422 Э. Ялугін, Без эпітафіі, Мінск 1989, с. 176. 423 Jerusalem of Lithuania, New York 1974, s. 45. 424 З. Жылуновіч, Нацыял -дэм акраты за „працай”, „ Спадчына”, 1991, н-р 5, с. 63. 425 Бел арускае Кооперацыйна-Выдав ецкае Т-в а „Адраджэньне”, „ Адраджэньне”, 1922, н-р 1, с. 301. 150 Balickiego, na dyrektora Ś. Niekraszewicza, na członków Zarządu Jazepa Dyłę, Z. Birulę i Waładkiewicza426. Za podstawowe cele działalności T owarzystwa uznano wydawanie literatury pięknej i podręczników dla szkół białoruskich. W krótkim czasie ukazały się: „Historia literatury białoruskiej” M. Janczuka, zbiory wierszy „Wodhulle” („Odgłosy”) Jakuba Kołasa, „Spadczyna” („Spuścizna”) Janka Kupały, „Pad rodnym niebam” („Pod niebem ojczystym”) Źmitraka Biaduli, „Dudka białoruska” i „Smyk białoruski” Franciszka Bahuszewicza, poemat „Bosyja na wohniszczy” („Bosi pośród ogniska”) Michasia Czarota, „Zbiór zadań z matematyki” i „Metodyka arytmetyki”, broszura „Rośliny pastewne — seradela i peluszka”, czasopisma: „Zorki”, „AdradŜennie” (jeden numer), „Wolny Ściah”, „Połymia”, „Praktyczna gramatyka” J. Losika427. Do pracy w wydawnictwie zaproszono specjalistów sztuki drukarskiej. Pod koniec 1922 r. zmieniono nazwę wydawnictwa na „Sawieckaja Biełaruś” („Radziecka Białoruś”). Na jego czele stanął Ź. śyłunowicz. W 1922 r. istniały takŜe inne wydawnictwa. Kooperacyjno-partyjne „Wpierod” („Naprzód”) wydawało literaturę propagandowo-agitacyjną i czasopismo pod takim samym tytułem. W grudniu 1922 r. Państwowe Wydawnictwo SRRB, Zarząd Przemysłu Poligraficznego Rady Gospodarki Narodowej Białorusi i Agencji ds. Wydawnictw i KolportaŜu przy CKW Białorusi zostały połączone w Państwowy T rust Ruchu Wydawniczego i Przemysłu Poligraficznego Białorusi („Biełtrestdruk”). Centralizacji produkcji ksiąŜek towarzyszyło takŜe powstanie Głównego Urzędu do spraw Literatury i Wydawnictw przy Ludowym Komisariacie Oświaty (Gławlit). Powołano go „dla zjednoczenia wszystkich rodzajów cenzury drukowanych prac” decyzją RKL BSRR z dnia 5 stycznia 1923 r. Do zadań Gławlitu naleŜał przegląd utworów przeznaczonych do publikacji lub rozpowszechniania, wydawanie zezwoleń na wydanie poszczególnych utworów, sporządzanie wykazu utworów zakazanych do sprzedaŜy i rozpowszechniania, wydawanie przepisów i instrukcji w sprawach druku, wydawnictw, drukarni, bibliotek i księgarni. Zakazywano wydawania i rozpowszechniania utworów, które agitowały przeciw władzy radzieckiej, ujawniały tajemnice wojskowe republiki, rozpowszechniały fałszywe wiadomości bądź fanatyzm nacjonalistyczny i religijny, miały pornograficzny charakter. Wszystkie utwory musiały otrzymać aprobatę Gławlitu zanim trafiły do drukarni. Po wydrukowaniu 5 egzemplarzy kaŜdego utworu naleŜało przekazać do organów cenzury 428. Cenzurze nie podlegały wydawnictwa Głównego Zarządu Oświaty Politycznej429. 426 Ibidem. 427 Ibidem. 428 Пал ажэньне аб Гал оўным Кіраўніцтв е па справ ах л ітаратуры і в ыдав ецтв а, [w:] Зборнік чынных законаў за 1921-1924 гады, Менск 1927, с. 41. 429 Ibidem, s. 42. 151 Rok 1922 był przełomowym w białoruskim ruchu wydawniczym. Wydawnictwo „Odrodzenie” wydało 15 tytułów ksiąŜek i czasopism w nakładzie 111 750 egzemplarzy 430. RównieŜ Wydział Naukowo-Literacki LKO, którym kierował Ściapan Niekraszewicz, próbował wydawać ksiąŜki białoruskie za granicą, lecz brak środków nie zezwolił na realizację planów431. Państwowe Wydawnictwo SRRB wydało tylko 2 ksiąŜki: U. Ihnatouskiego „Motywy liryki pieśniarza białoruskiego M. Czarota” i zbiór wierszy Michasia Czarota „Zawirucha” („Zawierucha”), a GZOP 1 broszurę i 3 ulotki432. Z literatury pięknej wydano 9 tytułów sześciu autorów: Franciszka Bahuszewicza, Źmitraka Biaduli, Ciszki Hartnego, Jakuba Kołasa, Janka Kupały, Michasia Czarota. Wśród podręczników znalazło się 12 tytułów ośmiu autorów: czytanki J. Losika i Ś. Niekraszewicza, elementarz Ś. Niekraszewicza, 4 podręczniki do matematyki, 3 do gramatyki, jeden z historii literatury. Wydano śpiewnik U. T erauskiego. T rudności wydawnicze wynikały głównie z braku odpowiedniej bazy materialnej. W czerwcu 1923 r. KC RPK(b) zalecało władzom BSRR: „W najbliŜszym czasie niezwłocznie zwiększyć działalność wydawniczą w językach miejscowych, szczególnie w języku białoruskim, dotyczącą problemów lokalnej rzeczywistości”. Proponowano wydanie w „miejscowym języku” „Manifestu Komunistycznego”, programu partii, statutu partii, konstytucji, itp., zwiększenie ilości pracowników redakcji „Radzieckiej Białorusi” i „Młota” oraz przekształcenie „Młota” w dziennik 433. „Młot” był organem KPB wydawanym w języku polskim. Rozmiary wydawanych ksiąŜek oraz gazet i czasopism na Białorusi w latach 1922-23 przedstawiono w tabelach: Tabela 23. P rodukcja ksiąŜek na Białorusi w latach 1922-1923 Nazwa wydawnictwa „B iełtrestdruk” Język Liczba tytułów Liczba egzemplarzy rosyjski 25 24 000 białoruski 9 31 000 jidysz 3 22 000 430 І. Луцэвіч, Выдав ецкая справ а ў Сав ецкай Бел арусі за 1922 год, „ Полымя”, 1923, н- р 2, с. 87. 431 DARB, f. 42, v. 1, s. 107, l. 82-83. 432 І. Луцэвіч, Выдав ецкая..., с. 88. 433 Идеол огическая..., с. 100. 152 B iałoruskie KooperacyjnoWydawnicze Towarzystwo „Radziecka B iałoruś” białoruski Ogółem 16 127 000 53 274 000 Źródło: S. Niekraszewicz, Stanowiszcza kulturna-aswietnych ustanowau pry NEPie, [w:] Biełaruś. Narysy historyi, ekanomiki, kulturnaha i rewalucyjnaha ruchu, Miensk 1924, s. 259 Dane wskazują na przewagę wydawnictwa „Radziecka Białoruś” w produkcji białoruskich ksiąŜek. Wydawnictwa periodyczne ukazywały się głównie nakładem „Biełtrestdruku”. T abela 24 przedstawia tytuły wydawnictw periodycznych, ich język, charakter i nakład. Na podstawie tabeli moŜna wnioskować, Ŝe w latach 1922-1923 dominowały czasopisma i gazety w języku rosyjskim. Zdecydowana większość z nich wydawana była przez koncern państwowy „Biełtrestdruk”. Porównanie nakładów wskazuje teŜ na duŜe rozbieŜności zwłaszcza między takimi gazetami codziennymi, jak „Zwiezda” (organ KC KPB) i „Sawieckaja Biełaruś” (13 000 i 3 000). Pierwsza ukazywała się w języku rosyjskim, druga — w białoruskim, co nie było bez znaczenia w prowadzonej polityce wydawniczej. Językowy charakter prasy nie odpowiadał proporcjom posługiwania się róŜnymi językami w jeszcze sześciopowiatowej Białorusi. W 1923 r. wydawnictwo „Biełtrestdruk” zaczęło wydawać w języku białoruskim serię broszur i ksiąŜek „Biblioteka Rolnicza”. Wydział wydawniczy przy Ludowym Komisariacie Rolnictwa przygotował do wydania ksiąŜki o tematyce rolnej, np. „Kultura łubinu jako zielony nawóz” Kalichińskiego, „Wykłady z hodowli zwierząt” E. Liskuna, „Praktyczne ogrodnictwo” Sztejnberga434. Procesom integracyjnym i centralizacyjnym Białorusi w 1924 r. odpowiadały podobne procesy w ruchu wydawniczym. 26 czerwca 1924 r. KC KPB postanowił zorganizować w ramach Ludowego Komisariatu Oświaty BSRR Białoruskie Wydawnictwo Państwowe (BWP) na prawach odrębnej jednostki gospodarczej. Istniejące dotąd wydawnictwa „Biełtrestdruk” i „Sawieckaja Biełaruś” rozwiązano, a cały ich majątek oraz magazyny księgarskie LKO i wydziałów oświaty ludowej w terenie przeszły w posiadanie Białoruskiego Wydawnictwa Państwowego 435. W skład zarządu wydawnictwa weszli Ź. śyłunowicz (przewodniczący), Strongin (kierownik sektora komercyjnego i produkcyjnego) i Iwan Ćwikiewicz (kierownik sektora wydawniczego) 436. 434 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1923, н-р 7-8, с. 134-135. 435 Идеол огическая..., с. 114. 436 А. Волк, А. Р акович, op. cit., s. 61. 153 Białoruskie Wydawnictwo Państwowe przejęło takŜe wydawanie gazet, którym zajmował się odpowiedni sektor na zasadach autonomii. Kierował nim Szypiło. Tabela 24. Prasa i wydawnictwa periodyczne w SRRB w latach 1922-1923 Tytuł „P ołymia” „Narodnoje choziajstwo Biełorussii” „Wiestnik Narodnogo komissariata proswieszczenija” Wydawnictwo Język Ilość numerów Sawieckaja Biełaruś Biełtrestdruk białoruski —"— „S obranije Ludowy uzakonnienij i Komisariat rasporiaŜenij rabocze- Sprawiedliwości kriestianskogo prawitielstwa BSSR” „Trudy Biełorusskogo Biełtrestdruk Gosudarstwiennogo Uniwiersiteta” „Biełorusskij Centrobiełsojuz koopierator” „Biuleteń CB KPB” CB KP B „Zwiezda” Biełtrestdruk „Weker” „S awieckaja Biełaruś” — ”— — ”— Nakład Częstotliwość Uwagi 4 Liczba arkuszy w numerze 10 1 000 miesięcznik od XII 1922 r. rosyjski 11 7 1 000 miesięcznik rosyjski i białoruski 1 6 1 500 miesięcznik do XI 1922 r. rosyjski 15 1 1 800 w miarę potrzeb od II 1922 r. rosyjski 1 22 1 000 rocznik rosyjski 14 1 1 800 rosyjski rosyjski 3 312 3 1,5 1 000 13 000 dwa razy w miesiącu miesięcznik dziennik jidysz białoruski 312 312 1 1 1 800 3 000 dziennik dziennik Od 1924 r. kierownictwo ruchem wydawniczym zaczęła przejmować KPB. Na plenach decydowano o kierunkach polityki wydawniczej. W planie wydawniczym na lata 1924-1925 KC KPB zatwierdził wydanie 878,5 arkusza z wyraźną preferencją języka białoruskiego — 617,5 arkusza437. Na plenum KC KPB w styczniu 1925 r. postanowiono w pracy wydawniczej największe środki przeznaczyć na wydawnictwa w języku białoruskim (odpowiednio do potrzeb wsi i szkoły), zachowując udział wydawnictw w innych językach, proporcjonalnie do liczby ludności. Za konieczne uznano zwrócenie się do władz związkowych o pomoc w dostawie techniki drukarskiej dla rozszerzenia wydawnictw w językach państwowych BSRR, w pierwszej kolejności w języku białoruskim 438. W 11 miastach Białorusi istniały oddziały Białoruskiego Wydawnictwa Państwowego 439. 437 Ibidem, s. 62. 438 Идеол огическая..., с. 162. 439 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІІ, с. 316. 154 Zaczęto wydawać nowe czasopisma: w czerwcu 1924 r. „Aświeta” („Oświata”), we wrześniu — „Biełaruskaja miedycznaja dumka” („Białoruska Myśl Medyczna), w październiku — „Biełaruskaja rabotnica i sialanka” („Białoruska Robotnica i Chłopka”), w grudniu 1924 r. — „Biełaruski pijanier”" („Białoruski Pionier”), „Sowietskoje stroitielstwo BSSR” („Budownictwo Radzieckie BSRR”), w 1925 r. — „T rybuna mastactwa” („T rybuna Sztuki”), w październiku 1925 r. — „Nasz kraj”, w marcu 1926 r. — „Orka” (w języku polskim) 440. Ilość tytułów ksiąŜek w języku białoruskim w l. 1924-1925 wzrosła do 107. Produkcję ich z podziałem na rodzaje przedstawiono w tabeli. Tabela 25. P rodukcja ksiąŜek w języku białoruskim w BSRR w l. 1925-1926 r Rodzaje ksiąŜek Ilość tytułów Liczba arkuszy Nakład (tys. egz.) Podręczniki 35 258 614 Literatura leninowska 7 38 70 17 105 60 Literatura polityczna 6 25 24 Literatura popularnorolnicza 35 60 217 Literatura komsomolska 5 25 23 Czasopisma 2 154 30 107 887 1 038 Literatura piękna Razem Źródło: Biełorusskaja kultura, Miensk 1928, s. 67. Podręczniki, podobnie jak popularna literatura rolnicza, stanowiły największą część wydawnictw w języku białoruskim. Pojawienie się literatury leninowskiej oznaczało wydawanie dzieł W. Lenina w tłumaczeniu na język białoruski. Wydział Agitacyjno-Propagandowy KC KPB wybrał w 1924 r. w skład komisji redakcyjnej Alaksandra Siankiewicza, Usiewałada Ihnatouskiego i Źmiciera śyłunowicza. We wrześniu 1926 r. na posiedzeniu KC KPB zwrócono uwagę na słaby postęp prac w tłumaczeniu podstawowych dzieł W. Lenina na język białoruski i zalecano wydziałowi druku przyśpieszenie tłumaczenia441. Lata 1925-1926 był szczytem moŜliwości wydawniczych literatury białoruskiej. Wydawano utwory czołowych pisarzy białoruskich: Janka Kupały, Źmitraka Biaduli, Jakuba Kołasa, Andreja Aleksandrowicza. Maksima Hareckiego, Michasia Czarota. Wydano teŜ utwory kompozytorów białoruskich: Mikoły Aładawa, Jakawa Procharawa, Michała Macisona. 440 Хранал огія гісторыі Бел арусі, Мінск 1992, с. 72-76. 441 Идеол огическая.., с 240. 155 W 1927 r. w Mińsku wychodziły następujące gazety: „Sawieckaja Biełaruś” („Radziecka Białoruś”) — organ CKW Białorusi, „Zwiazda” („Gwiazda”) — organ KC KPB — obie w języku białoruskim, „Raboczij” („Robotnik”) w języku rosyjskim „Weker” („Październik”) w jidysz, „Orka” w języku polskim, „Biełaruskaja wioska” („Białoruska Wieś”) w języku białoruskim. Wśród gazet okręgowych wydawano: w Witebsku — „Zaria Zapada” („Zorza Zachodu”) w języku rosyjskim i „Wiciebskaja sialanskaja hazieta” („Witebska Gazeta Chłopska”) w języku białoruskim, w Homlu — „Poleskaja Prawda” i „Nowaja Dieriewnia” („Nowa Wieś”) w języku rosyjskim, w Bobrujsku — „Kamunist” w języku białoruskim, w Orszy — „Kamunistyczny szlach” w języku białoruskim, w Mohylewie — „Mahileuski sielanin” („Mohylewski Rolnik”) w języku białoruskim, w Połocku — „Czyrwonaja Połaczczyna” („Czerwona Połocczyzna”) w języku białoruskim, w Mozyrzu — „Czyrwonaje Paleśsie” („Czerwone Polesie”) w języku białoruskim 442. Wydawano teŜ gazety komsomolskie: „Czyrwonaja zmiena” („Czerwona zmiana”) w języku białoruskim, „Junger Arbeiter” w jidysz i „Gwiazda MłodzieŜy” w języku polskim. Cała prasa na Białorusi w tym czasie słuŜyła polityce partii komunistycznej. Szczególne zadanie przypadło prasie w dziesiątą rocznicę rewolucji październikowej. W uchwale KC KPB stwierdzono: „Gazety niezbyt dokładnie opisują prace przygotowawcze do jubileuszu i ogólnie niedostatecznie energicznie mobilizują uwagę mas na jubileuszu”443. W zaleceniach dla gazet, m.in. dla organu KC KPB „Gwiazda” pisano: „Oprócz działu „Ŝycie partyjne” takŜe inne strony gazety powinny być przesiaknięte partyjną treścią”444. Od marca 1927 r. zaczęto wydawać miesięcznik „Balszawik Biełarusi” („Bolszewik Białorusi”) — organ KPB. Wychodził nadal miesięcznik „Połymia” („Płomień), „Maładniak” („Młodniak”). Od marca 1927 r. wychodził teŜ literacko-społeczny miesięcznik „Uzwyszsza” („WyŜyna”). Redaktorem naczelnym „Połymia” był Ź. śyłunowicz, „Maładniaka” — Michaś Czarot. „Uzwyszsza” wydawali pisarze z grupy literackiej o tej samej nazwie. Literackoartystyczna komuna wydawała swój miesięcznik „Rozkwit”. W 1927 r. na Białorusi istniały trzy wydawnictwa: Białoruskie Wydawnictwo Państwowe, Wydawnictwo Instytutu Kultury Białoruskiej i Wydział Redakcyjno-Wydawniczy Centralnej Rady Związków Zawodowych Białorusi445. Od 1 października 1926 r. do 1 maja 1927 r. BWP wydało w języku białoruskim 111 arkuszy podręczników o ogólnym nakładzie 42 tys. egzemplarzy, 17 arkuszy literatury pięknej o nakładzie 12 tys. egzemplarzy, 7 arkuszy literatury 442 Справ аздача СНК БССР, Менск 1927, с. 237. 443 Идеол огическая..., с. 84. 444 Ibidem, s. 286. 445 Энцыкл апедыя л ітаратуры і м астацтв а, т. І, Мінск 1984, с. 690. 156 rolniczej o nakładzie 15 tys. egzemplarzy, literatury politycznej — 10 arkuszy, komsomolskiej — 7 arkuszy, literatury popularnej dla robotnic i kobiet ze wsi — 4 arkusze446. W tym czasie zaczęto takŜe wydawać literaturę dla dzieci. W językach narodowościowych wydano od października 1926 r. do maja 1927 r. 10 ksiąŜek (33 arkusze) w jidysz, 2 ksiąŜki (13 arkuszy) w polskim, 4 ksiąŜki (12 arkuszy) w rosyjskim 447. Szczegółowej prezentacji wymaga dorobek wydawniczy Instytutu Kultury Białoruskiej. Wydawnictwa te znacznie odbiegały od publikacji poprzednio wymienionych ze względu na swój naukowy charakter. Od 1922 r. do 1930 r. Inbiełkult wydał 11 tomów „Zapisów Wydziału Nauk Humanistycznych”, 24 tomy białoruskiej terminologii naukowej, 4 tomy „Materiałów do białoruskiej bibliografii” w dziedzinie przyrody, rolnictwa, archeologii, etnografii. W serii „Akademiczna Biblioteka Pisarzy Białoruskich” wydano 30 pozycji ksiąŜkowych literatury pięknej, pieśni ludowych, słowników oraz rozpraw naukowych. W latach dwudziestych w ruchu wydawniczym na Białorusi bardzo widoczny był proces jego centralizacji oraz uzaleŜnienia ruchu wydawniczego od polityki KPB przy jednoczesnym zwiększeniu liczby wydawnictw w języku białoruskim. Udział tytułów w języku białoruskim w ogólnej produkcji wydawniczej wzrósł z 9,2% w 1921 r. do 72,5% w 1929 r. Podobnie nakłady wydawnictw białoruskich w 1921 r. stanowiły 38,2%, a w 1929 r. — 88,2% całej produkcji wydawniczej448. Na tak znaczny wzrost wpływała realizacja polityki białorusizacji. 4.3. śycie literackie W nowych radzieckich warunkach zaczęło kształtować się swoiste Ŝycie literackie. Literatura, tak jak cała sfera kultury, miała odegrać szczególną rolę w nowej epoce. Z jednej strony miała pełnić funkcję agitacyjno-publicystyczną, z drugiej — odzwierciedlać skrupulatnie przeszłość i teraźniejszość. Nowa rzeczywistość stawiała przed literaturą nowe wymagania. „Główne cele i teatru i literatury są podobne. T o jest to, co w szerokim sensie moŜna nazwać rozumieniem budownictwa Ŝycia. I to czyni literaturę i teatr najbardziej odpowiedzialnymi dziedzinami naszej kultury (...). Rozumienie zadania literatury jako „budowniczego Ŝycia” jest rozumieniem wielkiego zjawiska, postępowego, aktywnego. Bo nasz dzisiejszy dzień ma za sobą swoją przeszłość i wyraźnie stawia zadania dnia wczorajszego. Dlatego zarówno literatura jak i teatr nie powinny odzwierciedlać epoki lub stawiać problemów, lecz tworzyć 446 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1927, н-р 4, с. 240-241. 447 Ibidem, s. 241. 448 Na podstawie wyliczeń Jarzego Turonka (w posiadaniu autora). 157 epokę i rozwiązywać problemy. T ylko w taki sposób literatura będzie prawdziwym „budowniczym Ŝycia”, a nie ogonkiem Ŝycia, będzie prawdziwym oręŜem w rękach proletariatu”449. Literatura w latach dwudziestych formowała się w oparciu o dotychczasowe doświadczenia — tzw. naszoniwskie (okresu „Naszej Niwy”), o twórczość ludową i osiągnięcia literatury światowej. Wielu twórców okresu przedwojennego w nowej rzeczywistości nawiązywało do swojej wcześniejszej tematyki i form literackich. Na Białorusi Radzieckiej kontynuowali swoją twórczość naszoniwscy pisarze: Janka Kupała, Jakub Kołas, Aleś Hurło, Ciszka Hartny, Źmitrok Biadula. Skupieni w Wydziale NaukowoLiterackim Ludowego Komisariatu Oświaty decydowali o wydawaniu utworów poszczególnych twórców. Wśród pierwszych propozycji znalazły się: zbiór opowiadań „Nasza krynica”, zbiór wierszy Ź. Biaduli „Wyraj”, J. Kupały „Spadczyna” („Spuścizna”), utwory J. Kołasa, C. Hartnego, Floriana śdanowicza, Uładysława Hałubka, Michała Hramyki450. W owym czasie — w 1921 r. — J. Kupała był redaktorem naczelnym czasopisma „Wolny Ściah” („Wolny Sztandar”), jedynego czasopisma poświęconego literaturze i sztuce. W ciągu niespełna 2 lat (wydano 9 numerów) swego istnienia stał się miejscem publikacji utworów J. Kołasa: fragmentów poematów „Nowaja ziamla” („Nowa ziemia”), „Symon Muzyka” („Szymon Muzykant”), powieści „U paleskaj hłuszy” („W poleskiej głuszy”); utworów dramatycznych Leopolda Rodziewicza: „PakryudŜanyja” („Pokrzywdzeni”), „ZbianteŜany Sauka” („Zmieszany Sawka”); przekładów J. Kupały „Słowa o pochodzie Igora” i „Erosa i Psyche” Jerzego śuławskiego. Opublikowano wiersze J. Kupały, Michasia Czarota, Ź. Biaduli, M. Hramyki, artykuły krytyczno-literackie oraz recenzje451. Źmitrok Biadula (Samuił Płaunik) był redaktorem czasopisma dla dzieci „Zorki” („Gwiazdki”). Ukazywało się ono od lutego 1921 do czerwca 1922 r. Wydano 10 numerów. Opublikowano w nich m.in. utwory dla dzieci J. Kupały, J. Kołasa i Kuźmy Czornego 452. Jakub Kołas (Konstanty Mickiewicz) pracował w Wydziale Literacko-Naukowym LKO jako przewodniczący komisji naukowo-metodologicznej453. Wyraźny nurt odrodzeniowy w literaturze charakteryzował się wydawaniem literatury białoruskiej. Po upadku „Wolnego Sztandaru” publikację utworów literackich kontynuowało czasopismo „AdradŜeńnie” („Odrodzenie”) i wydawnictwo o takiej samej nazwie, które pod koniec 1922 r. przemianowano 449 К. Чорны, Збор тв ораў, т. VIII, Мінск 1975, с. 91-92. 450 DARB, f. 42, v. 1, s. 107, l. 82-83. 451 Энцыкл апедыя л ітаратуры..., т. І, с. 676. 452 Энцыкл апедыя л ітаратуры..., т. ІІ, Мінск 1985, с. 538. 453 DARB, f. 42, v. 1, s. 107, l. 84. 158 na „Sawieckaja Biełaruś”. „Odrodzenie” planowano jako kwartalnik literacki wydawany przez Instytut Kultury Białoruskiej. Jego Ŝywot zakończył się na pierwszym numerze. Opublikowano w nim fragmenty poematu „Nowaja ziamla” J. Kołasa, utwory Karusia Kahanca i M. Hramyki, artykuły krytyczno-literackie Michała Piatuchowicza i Jazepa Losika. Świadectwem literatury białoruskiej w tym okresie miała być publikacja ksiąŜek. Wydawano je początkowo za granicą. Z róŜnych przyczyn w Niemczech udało się wydać tylko 3 ksiąŜki: „Pieśni pracy i zmahańnia” („Pieśni pracy i walki”) C. Hartnego, pierwszą część jego powieści „Soki caliny” — „Baćkawa wola” („Soki ugoru” — „Ojcowska wola”) i „Kazki Ŝyćća” („Baśnie Ŝycia”) J. Kołasa. Wydawnictwo „Sawieckaja Biełaruś” zaczęło wydawać nabyte u siebie rękopisy. Ukazywały się następujące ksiąŜki: „Spadczyna” („Spuścizna”) J. Kupały, „Wodhulle” („Odgłosy”) i „Nowaja ziamla” J. Kołasa, „Pad rodnym niebam” („Pod ojczystym niebem”) i „Na zaczarawanych honiach” („Na zaczarowanej przestrzeni”) Ź. Biaduli, „Zaranki” Janki śurby, „Barwionak” Alesia Hurło i nieco później „Wiesnachod” („Nadejście wiosny”) Michasia Czarota i „T reski na chwalach” („Szczapy na falach”) C. Hartnego 454. W Ŝyciu literackim, poza zabiegami wydawniczymi, w 1922 r. miały miejsce uroczystości poświęcone Jankowi Kupale (19 marca) i Jakubowi Kołasowi (30 kwietnia), zorganizowane w uniwersytecie. Podkreślano narodowy charakter ich utworów literackich. „Występujący jednogłośnie Ŝyczyli J. Kołasowi, by doczekał pełnego odrodzenia ukochanego przez niego narodu i spodziewali się, Ŝe taki szczęśliwy moment szybko nastanie, i pisarz będzie śpiewać radosne hymny wolnemu i szczęśliwemu narodowi”455. Charakteryzując twórczość J. Kołasa, J. Losik powiedział: „Cała literacka twórczość J. Kołasa — to twórczość narodowa, w niej jak w lustrze odbija się nasza przyroda, duch i charakter naszego chłopskiego narodu. (...) Oprócz tego literacka twórczość J. Kołasa to nie tylko lustro całej współczesnej Białorusi — to takŜe nasza nauczycielka, bo uczy nas kochać swój kraj mocno, aŜ do śmierci. Literatura to najlepsza oznaka Ŝywotności i przyszłości narodu”456. Poza pisarzami naszoniwskiego okresu do literatury po 1921 r. zaczęli wkraczać młodzi twórcy: Michaś Czarot, Aleś Dudar, Andrej Aleksandrowicz. M. Czarot zaczął publikować w 1919 r., dwaj pozostali — w 1921 r. Zapoczątkowany przez nich nowy nurt w literaturze określony został przez A. Aleksandrowicza jako „burapienny” („burzliwy”), charakteryzujący się pow- 454 З. Жылуновіч, Шкоднае ў бел арускай л ітаратуры, „ Полымя” 1927, н-р 6, с. 199. 455 Урачыстае ўшанав аньне бел арускага пісьм еньніка Якуба Кол аса, „ Адраджэньне”, 1922, н-р 1, с. 289. 456 Я. Лёсік, Нацыянал ьны эл ем энт у тв орчасьці Якуба Кол аса і Тараса Гушчы, „ Адраджэньне” 1922, н-р 1, с. 296-297. 159 szechnym uŜywaniem „kwiecistej frazeologii rewolucyjnego romantyzmu”457. Programowym utworem był poemat M. Czarota „Skoki na mohiłkach” („T ańce na cmentarzu”) napisany w 1922 r.: „Dość T wojego płaczu nad Rahniedą, dość patrzenia w przeszłość i cięŜkiego wzdychania// Pozwól nowemu dniu opowiedzieć ci historię, które armie powinny być wychwalane w pieśni”458. Opublikowany w 1921 r. w gazecie „Sawieckaja Biełaruś” poemat M. Czarota „Bosyja na wohniszczy” („Bosi pośród ogniska”) uznano za pierwszy powaŜny utwór proletariackiej literatury na Białorusi459. Przy oficjalnym poparciu przez KPB utwór stał się zaczątkiem nowej literatury. Wilhelm Knorin, sekretarz KPB, odpowiedzialny za kulturę, w tym takŜe za literaturę, Ŝądał wyraźnego zerwania z przeszłością: „Proletariacką kulturę tworzymy w celu walki klasowej, a nie dla pojednania sprzeczności, nie po to, aby ją roztopić i odŜegnać się od jej klasowej czystości. Po drugie, z ideami proletariackiej kultury, z interesami klasowymi idee „odrodzeniowe” w Ŝadnym wypadku nie są zgodne. Być jednocześnie przedstawicielem proletariackiego punktu widzenia i „narodowym odrodzeniowcem” nie moŜna (...). W praktyce prowadzi to do tego, Ŝe wyraźnie kontrewolucyjne elementy, w rodzaju Losika i innych otrzymują moŜliwość w tych formach prowadzić walkę przeciwko władzy radzieckiej i naszej partii (...). Po to, aby ten nowy, jeszcze słabiutki, jeszcze nie mocno stojący na nogach poeta, ogłaszający wojnę poetom narodowego odrodzenia, a obecnie narodowej kontrewolucji, mógł okrzepnąć, naleŜy mu pomóc pokonać jego wczorajszy dzień, swoją przeszłość, pomóc mu wyrzec się jej”460. Partia komunistyczna udzieliła nowemu nurtowi literatury ideowego poparcia: „Ugodowość na froncie twórczości kulturalnej jest taką zdradą, jak na froncie walki politycznej. I działacz kulturalny klasy robotniczej i partii komunistycznej, pracując w zacofanym środowisku, powinien widzieć perspektywy rozwoju i nie powinien w całości oddać się dniu dzisiejszemu, a budownictwa dzisiejszego oceniać z punktu widzenia jutrzejszego i pojutrzejszego. NaleŜy to wdroŜyć w białoruskiej literaturze i krytyce literackiej”461. W odpowiedzi na takie hasła w 1922 r. ukazało się czasopismo „Połymia” („Płomień”), które słuŜyło promowaniu nowej „proletariackiej” literatury. Jego redaktorem naczelnym został Ź. śyłunowicz (Ciszka Hartny). W swoich załoŜeniach programowych czasopismo zapowiadało otwartą walkę z nurtem odrodzeniowym: „Będziemy otwarcie walczyć z niepodległościowcami, z tymi, dla których problem odrodzenia narodowego jest problemem państwowego 457 А. Адамовіч, Сав етызацыя бел арускай л ітаратуры і ейныя этапы, „ Беларускі Зборнік”, 1955, сш. 2, с. 16. 458 A. Adamovich, Opposition to Sovietization in Belorussian Literature 1917-1957, New York 1958, s. 68. 459 С. Васілёнак, Бел аруская Сав ецкая Літаратура, Менск 1935, с. 208. 460 В. Кнорин, Избранные статьи и речи, Минск 1990, с. 94-96. 461 Ibidem, s. 96. 160 istnienia, z tymi, którzy uwaŜają system radziecki za tymczasowe zło, które trzeba przeŜyć”462. Wiosną 1923 r. zaczęto wydawać czasopismo „Maładniak” („Młodniak”). Redaktorem naczelnym był Michał Kudzielka (Michaś Czarot). Po utworzeniu Gławlitu (cenzury) niemoŜliwa była jawna dyskusja literacka. Nurt odrodzeniowy o charakterze narodowym przestał mieć prawo głosu w publicznej dyskusji. Zakazano wydawania czasopisma „AdradŜeńnie” („Odrodzenie”). Z ostrą krytyką spotkał się poemat Jakuba Kołasa „Nowaja ziamla” („Nowa ziemia”). Zarzucano mu „dziki narodowo-inteligencki patriotyzm i włościańskie przyzwyczajenia”463. Wokół czasopisma „Maładniak” jesienią 1923 r. powstała organizacja literacka o takiej samej nazwie. ZałoŜyli ją M. Czarot, Anatol Wolny, Aleś Dudar, A. Aleksandrowicz, Adam Babareka, Jazep Puszcza464. Wszyscy mieli rodowód chłopski i debiutowali po rewolucji październikowej. W niezwykłym tempie wzrastała (dochodząc do 500) liczba członków „Młodniaka”465. Organizacja była monopolistą w ruchu literackim w latach 1923-1926. Po otwarciu filii w Moskwie oraz grup inicjatywnych w Witebsku i w Mohylewie organizacja ta w maju 1924 r. przyjęła nazwę Ogólnobiałoruskiego Stowarzyszenia Poetów i Pisarzy. Filie „Młodniaka” znajdowały się w Mińsku, Bobrujsku, Borysowie, Witebsku, Homlu, Klimowiczach, Mohylewie, Orszy, Połocku, Słucku, Smoleńsku, Leningradzie, Pradze, Rydze. Filie wydawały czasopisma, m.in. „Arszański maładniak”, „Maładniak Kalininszczyny”, „Świtańnie”, „Uzdym”, „Roskwit”, „Naddźwińnie”, „Paczatak”, „Maładniak Barysauszczyny”, „Zarnicy”, „Dniaprouskija usploski”466. W deklaracji programowej za cel twórczości uznano „urzeczywistnienie idei materializmu, marksizmu i leninizmu”467. Obraz literacki powinien był odpowiadać rzeczywistości. W praktyce sprowadzało się to do walki ze „starymi” pisarzami takimi jak J. Kupała i J. Kołas, pod hasłem „U roŜki sa starymi” („Wodzić się za czuby ze starymi”). Do „Młodniaka” przyłączyli się Janka śurba, Aleś Hurło, Arkadź Morkauka, Janka Limanouski, Uładzimier Dubouka, Jazep Puszcza. Nastawienie na masowość prowadziło do obniŜenia jakości literackiej ich utworów. Obowiazującą dla twórców literatury stała się rezolucja RKP(b) z 18 czerwca 1925 r. „O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej”. Stawiała ona przed literatami zadanie stworzenia literatury o wielkim znaczeniu społecznym w oparciu o zwalczanie burŜuazyjnej ideologii i zbliŜenie do socjalistycznej 462 Нашы заданьні, „ Полымя”, 1922, н-р 1, с. 4-5. 463 З. Жылуновіч, Шкоднае..., с. 194. 464 Энцыкл апедыя л ітаратуры..., т. III, с. 411. 465 Л. Клейнборт, Мол одая Бел оруссия, Минск 1928, с. 338, 362. 466 У. Глыбінны, Дол я бел арускае кул ьтуры пад Сав етам і, Мюнхэн 1958, с. 41. 467 Энцыкл апедыя л ітаратуры..., т. V, с. 441. 161 rzeczywistości468. Uznawano jednocześnie swobodę poszukiwań form literackich, rywalizację róŜnych ugrupowań i kierunków literackich. Pod naciskiem partii komunistycznej klasycy Janka Kupała i Jakub Kołas zmienili radykalnie swoje poglądy, co widać w ich utworach wydawanych po 1925 r. W dniach 25-29 listopada 1925 r. odbył się pierwszy zjazd „Młodniaka”, który ujawnił rozbieŜności wewnątrz organizacji oraz niski poziom literatury. „Nasze zadanie — z podstaw dzisiejszego Ŝycia stworzyć podstawy jutrzejszego i ubrać je w strój twórczości literackiej, codzienne doświadczenie robotników i chłopów — budowniczych nowego świata — urzeczywistnić w prawdziwych literackich obrazach. Jesteśmy młodniakiem nowej treści twórczości literackiej (...). Podstawą naszej formy artystycznej, poprzez którą urzeczywistniamy nasze idee, jest artystycznie prawdziwy obraz obiektywnie odpowiadający rzeczywistości. Na róŜne współczesne artystyczno-formalne kierunki w literaturze patrzymy jak na technikę twórczości literackiej”469. Z biegiem czasu doszło do tarć wewnątrz organizacji. 26 maja 1926 r. na posiedzeniu Centralnego Biura „Młodniaka” A. Babareka tak charakteryzował sytuację w organizacji: „Jaka jest sytuacja w „Młodniaku”? 1. Obecny stan to upadek twórczości. O tym świadczą wydane obecnie zbiorki, np. „U prastory” („W przestrzeni”) Baraszki, 2. Upadek zainteresowania społeczeństwem, 3. Zachwyt bohemą, niewykonywanie postanowień przez filie, naduŜywanie haseł, (...) pełen upadek i zastój, ogólnikowość nastrojów w twórczości. „Młodniak” zaczął dawać literackie przysmaki, a nie literackie kosztowności, których potrzebuje proletariat (...). Słabością daje się atut wrogom kultury białoruskiej, którzy wykorzystują to dla swoich celów”470. Wywołało to dyskusję wokół kwestii jedności organizacji, jej roli w rozwoju literatury. Anton Balicki sprzeciwiał się rozpadowi „Młodniaka”: „Główne rozbieŜności dotyczą tego, Ŝe nowa grupa mówi, Ŝe „Młodniak” jest niepotrzebny. „Młodniak” to organizacja wychowawcza dla tych pisarzy, którzy do niej wchodzą. Rodzących się pisarzy trzeba wychować, dawać im literacki kierunek i wychowywać patriotycznie”471. Na tym posiedzeniu ze składu „Młodniaka” wystąpili J. Puszcza, A. Babareka, K. Czorny, K. Krapiwa. U. Dubouka opowiadał się za apolitycznością organizacji literackiej oraz za jej elitarnością: „Jeśli organizacja będzie liczyć 10 osób, będzie lŜej nią kierować. Po drugie, to organizacja literacka, a nie polityczna i tutaj nie moŜna (...) współŜyć z tym, z kim się nie zgadza”472. 468 Гісторыя бел арускай л ітаратуры 1917-1940, Мінск 1981, с. 19-20. 469 М. Мішчанчук, Бел аруская сав ецкая паэзія 20-х гадоў, Мінск 1988, с. 9. 470 Цэнтральны дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва Р эспублікі Беларусь (dalej CDAMLiMRB), f. 225, v. 1, s. 1, l. 29. 471 Ibidem, l. 31. 472 Ibidem, l. 31-32. 162 Rozdźwięki wewnątrz „Młodniaka” sprowadzały się do dyskusji o formach literatury i jej treści. Ujawniły one, Ŝe organizacja była róŜnorodna pod względem ideowym i literackim. Oficjalnie członkowie jej głosili, Ŝe walczą o urzeczywistnienie w twórczości literackiej idei marksizmu-leninizmu, a w rzeczywistości większość pisarzy stała na innych pozycjach ideologicznych 473. Na posiedzeniu CB „Młodniaka” 6 kwietnia 1927 r. wykluczono z organizacji T odara Klasztornego, Alesia Zwonaka, Walerego Marakowa, Janka T umiłowicza, Samuiła Płaunika (Źmitraka Biadulę), Janka Bobryka, Wasila Kawala. Zarzucano im dezorganizacyjną pracę. „Zachwycając się swoimi „talentami”, członkowie tej grupy nieetycznie wypowiadali się o innych członkach organizacji (...). Nie licząc się absolutnie z interesami organizacji, grupa ta stawia na pierwszym miejscu swoje interesy osobiste”474. A. Babareka, U. Dubouka, K. Krapiwa, J. Puszcza, K. Czorny 26 maja 1926 r. załoŜyli nowe stowarzyszenie literackie „Uzwyszsza” („WyŜyna”) Nie zgadzali sie oni z „proletkultowskimi” tendencjami, które przejawiały się w niedocenianiu spuścizny literackiej oraz propagowaniu twórczości kolektywnej. „Samookreślenie pisarza odbywa się w rozmaity sposób — pisał wtedy A.Babareka. — Jedni samookreślają się poprzez fakty swojej twórczości literackiej, drudzy — ogłoszenie tej lub innej deklaracji, trzeci — ogłoszenie siebie pisarzami i walkę o uznanie ich za takich za ich działalność często daleko nieliterackiego charakteru (...). Myślę, Ŝe nikt nie będzie się sprzeczać, jeśli powiem, Ŝe jedynym prawidłowym sposobem literackiego określenia są fakty twórczości — utwory literackie”475. Literaci „WyŜyny” zabiegali o „czystą formę literatury, o jej artystyczny poziom”. Organem ugrupowania było czasopismo o tej samej nazwie. W pierwszym numerze, który ukazał się w 1927 r., przedstawiono tezy programowe. Wśród środków niezbędnych dla podniesienia poziomu literatury wymieniano: kulturalny rozwój języka białoruskiego, symbolizm, dynamikę kompozycji, aktywizm 476. Z czasem do „WyŜyny” przyłączyli się Siarhiej DaroŜny, Maksim ŁuŜanin, Piatro Hlebka, Wasil Szaszalewicz, T odar Klasztorny, Łukasz Kaluha, Feliks Kupcewicz, Uładzimier śyłka. Zgromadzono najbardziej wykształcone i doświadczone siły poetyckie i pisarskie, czego dowodem jest dorobek literacki prezentowany w czasopiśmie oraz w osobnych wydawnictwach. Powieści K. Czornego „Ziamla” („Ziemia”), „Lawon Buszmar”, „Baćkauszczyna” („Ojczyzna”), „Siastra („Siostra”), satyryczne utwory K. Krapiwy, liryczne wiersze i poematy J. Puszczy „Listy do sabaki” („Listy do psa”), „List da 473 К. Р амановіч, „Мал адняк”, „ Бацькаўшчына”, н-р 12-13 ад 25.03.1956 г., с. 8. 474 CDAMLiMRB, f. 225, v. 1, s. 1, l. 45. 475 І. Чыгрын, Крокі: проза „Узв ышша”, Мінск 1989, с. 7. 476 Тэзісы да пытаньня аб утв арэньні „Узв ышша”, „ Узвышша”, 1927, н-р 1, с. 168-170. 163 jeurapiejskich paetau” („List do poetów europejskich”), poematy U. Dubouki „Kruhi” („Kręgi”), „Nala”, „Branisława”, liryka U. śyłki, powieści „Jazep Kruszynski” i „Saławiej” („Słowik”) Ź. Biaduli, „Wouczyja noczy” („Wilcze noce”) W. Szaszalewicza, opowiadania Ł. Kaluhi, satyryczna powieść Andreja Mryja „Zapiski Samsona Samasuja” podniosły literaturę białoruską do poziomu europejskiego. Charakterystyczną cechą tych utworów była róŜnorodność gatunków literackich i form artystycznych. T ematyką utworów były warunki Ŝycia na Białorusi, które przedstawiano często w formie satyry lub poetyckich metafor. W wyniku dalszej dyferencjacji ruchu literackiego, w Mińsku, w kwietniu 1927 r. powstało ugrupowanie literackie „Problisk” („Przebłysk”). ZałoŜyli je Aleś Hurło, Nikifar Czarnuszewicz, Janka Bobryk, T odar Klasztorny, Izraił Płaunik, Janka T umiłowicz, Mikoła Chwiedarowicz477. Za cel stawiali oni stworzenie literatury proletariackiej i odzwierciedlenie w literackiej formie budownictwa socjalistycznego. Organizacja istniała do 28 stycznia 1928 r., lecz nie wykazała się powaŜniejszymi osiągnięciami. W grudniu 1927 r. starsi pisarze zgupowani wokół czasopisma „Połymia” („Płomień”) i część „młodniakowców” utworzyli grupę literacką „Połymia”. Wśród jego załoŜycieli znaleźli się Michaś Czarot, Ciszka Hartny, Iwan Piatrowicz, Michał Piatuchowicz, Jakub Kołas, Andrej Aleksandrowicz, Janka Kupała, Aleś Hurło, Michał Hramyka, Michaś Zarecki478. Grupa skupiała doświadczonych literatów, a za swoje zadania uznała: rozwój białoruskiej literatury poprzez jej ścisły związek z wymogami budownictwa socjalistycznego, urzeczywistnienie i umocnienie w literaturze ideologii proletariackiej, rozwój i doskonalenie narodowej formy, rozwój krytyki marksistowskiej, związki z literatami i ich organizacjami w ZSRR i za granicą479. Kolejną grupą powstałą z „Młodniaka” był „Roskwit” („Rozkwit”) — komuna literacko-artystyczna. Jej inicjatorem był poeta Pauluk Szukajła, wcześniejszy organizator słuckiej filii „Młodniaka”. Do „Rozkwitu” naleŜeli Aleś Harodnia, Janka Widuk, Apanas Atawa, Piatruś Brouka, Jazep Sukała, Michał Piatuchowicz. Cele stawiane przez grupę sformułowano górnolotnie: „na gruncie zasad rewolucyjnego marksizmu i partii komunistycznej poprzez literaturę i sztukę brać udział w budownictwie Ŝycia, prowadzić walkę o najbardziej zorganizowaną formę współŜycia ludzkiego — komunę świata”480. Organem 477 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1927, н-р 5, с. 203. 478 Статут аб’яднаньня бел арускіх пісьм еньнікаў „Пол ым я”, „ Полымя”, 1928, н-р 1, с. 223. 479 Ibidem, s. 221. 480 Статут Бел арускай Літаратурна-Мастацкай Кам уны, „ Р осквіт”, 1928, н-р 2, с. 79. 164 grupy było czasopismo „Rozkwit”. Grupa istniała do kwietnia 1928 r. Wszyscy jej członkowie byli bezpartyjni481. W połowie lutego 1928 r. na konferencji „Młodniaka” podjęto decyzję o wejściu tej organizacji w skład Ogólnozwiązkowego Zjednoczenia Pisarzy Proletariackich. W skład Centralnego Biura wybrano Michasia Łyńkowa, Janka Limanouskiego, Jazepa Mazurkiewicza, Wasila Kawala, Płatona Haławacza. W listopadzie 1928 r. „Młodniak” przemianował się na Białoruskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich i wszedł w skład Wszechzwiązkowego Stowarzyszenia Pisarzy Proletariackich. KC KPB na swoim posiedzeniu 26 maja 1928 r. określił pozycję partii wobec literatury i sztuki. „Szybki wzrost białoruskiej sztuki i literatury stał się moŜliwy tylko dzięki zwycięstwu Rewolucji Październikowej, ustanowieniu dyktatury proletariatu i całkowitej likwidacji ucisku narodowego. Los literatury i sztuki narodów BSRR jest ściśle związany z losem budownictwa socjalistycznego i rewolucji proletariackiej (...). Naszym zadaniem w dziedzinie literatury pięknej jest wszechstronna pomoc w rozwoju twórczości pisarzy, którzy stoją na gruncie proletariackiej walki klasowej, zbliŜenie do proletariatu tych, którzy się wahają, zwłaszcza spośród literackiej młodzieŜy, i prowadzenie zdecydowanej walki z przejawami w literaturze nowoburŜuazyjnych i kułackich dąŜeń, dekadentyzmu itd. Krytyka marksistowska powinna odgrywać ogromną rolę w wychowywaniu pisarzy, pogłębianiu ich marksistowskiego światopoglądu, pomagając im wejść w twórczości na drogę literatury proletariackiej”482. Literatura miała odgrywać podstawowa rolę w rewolucji kulturalnej. Nowe zadania stawiane literaturze przez partię komunistyczną szybko wprowadzono w czyn. Pisarzy lat dwudziestych zaliczono do narodowych demokratów, a ich utwory znalazły się na indeksie i słuŜyły jako dowód kontrewolucyjnej postawy. Dotyczyło to takich pisarzy, jak Aleś Dudar — za wiersz „Pasiekli nasz kraj papałam” („Posiekali nasz kraj na pół”), Andrej Mryj — za „Zapiski Samsona Samasuja”, Jazep Puszcza — za poemat „Listy da sabaki” („Listy do psa”) 483. Oceniając osiągnięcia literatury białoruskiej w latach dwudziestych moŜna stwierdzić, Ŝe w warunkach nowego ustroju i polityki narodowościowej nastąpił jej szybki rozwój. Utwory ukazywały się nie tylko w gazetach i czasopismach, lecz takŜe w osobnych tomach. Wprawdzie Gławlit czuwał nad ich odpowiednim obliczem ideowym, ale osiągnięcia w poezji, prozie i dramaturgii były niebagatelne. 481 К. Р амановіч, Паўл юк Шукайл а, „ Бацькаўшчына”, 1961, н-р 47. 482 Идеол огическая..., с. 317-318. 483 У. Міхнюк, „Ал е без торгу і без сл оў м ы аддаем св аіх герояў”, „ Беларуская мінуўшчына”, 1993, н-р 1, с. 50-56; А. Мрый, Тв оры, Мінск 1994, с. 18-20; Я. Пушча, Лісты да сабакі, „ Узвышша”, 1927, н-р 5, с. 92-96. 165 Pisarze starszego pokolenia, którzy zaczynali swoją twórczość w okresie przedwojennym, w nowych warunkach ustrojowych takŜe rozwijali swoją twórczość. Osiągnięciem literackim pierwszych lat powojennych były zbiorki poezji J. Kupały „Spadczyna” i „Bieznazounaje” („Bezimienne”), poematy J. Kołasa „Nowaja ziamla” i „Symon Muzyka”, zbiory poezji: C. Hartnego „Pieśni pracy i zmahańnia”, „Uraczystaść”, Ź. Biaduli „Pad rodnym niebam”, A. Hurło „Barwionak”, „Spatkańni”, Janka śurby „Zaranki”. W większości swoich utworów poeci nawiązywali do wcześniejszych utworów, opiewając piękno przyrody, tradycje białoruskie. W poezji pojawił się kierunek sławiący nowy ustrój, zwłaszcza w twórczości C. Hartnego, np. w wierszu „Robotnica i rewolucja chłopska”. Rozwinęli go w swojej twórczości młodzi poeci początku lat 20.: K. Krapiwa, M. Czarot, A. Aleksandrowicz, U. Dubouka, J. Puszcza, P. T rus, P. Hlebka, M. ŁuŜanin. Przykładem patosu rewolucyjnego moŜe być fragment wiersza K. Krapiwy „Kamsamolskija prypieuki” („Komsomolskie przyśpiewki”): „Po planecie przejdziemy burzą, Marksa pamiętając hasło Świat stary do cna zburzymy I zbudujemy nowy świat”484. T ematyka rewolucji i budownictwa socjalistycznego dominowała w poezji. Większość debiutujących po I wojnie światowej poetów miała rodowód chłopski i dlatego w nowym ustroju widziała moŜliwości realizacji swojego talentu i awansu społecznego. Po śmierci W. Lenina powstały o nim wiersze, m.in. „Czyrwona-czornaja Ŝałoba” („Czerwono-czarna Ŝałoba”) Ź. Biaduli, „Lenin” M. Czarota. Poszukiwania nowych form wyrazu poetyckiego, podnoszenie poziomu artystycznego stało się charakterystyczną cechą drugiej połowy lat dwudziestych, kiedy dojrzałością formy poetyckiej wykazali się J. Puszcza, U. Dubouka, K. Krapiwa. W odróŜnieniu od poezji, proza była raczej realistyczna, a jej tematyka dotyczyła okresu wojny i rewolucji oraz pierwszych lat budowania nowej rzeczywistości. W opisie sytuacji charakterystyczny był głęboki psychologizm, problematyka moralno-etyczna w postępowaniu bohaterów. W 1923 r. pojawiły się opowiadania J. Kołasa „Siarhiej Karaha”, „Krywawy wir”, „Daczakausia” („Doczekał się”), napisane w stylu prozy psychologicznej, przedstawiające człowieka wobec wojny i rewolucji. Próbą stworzenia nowego bohatera były opowiadania C. Hartnego z wydanego w 1924 r. zbiorku „T reski na chwalach”(„Szczapy na falach”). Próby analizy nowej rzeczywistości podjął Ź. Biadula w opowiadaniach „Panski duch”,„Na bałocie” („Na błocie”), „Delegatka”, „Adnaho razu u niadzielu” („Pewnego razu w niedzielę”). W 484 Гісторыя бел арускай сав ецкай..., т. І, с. 23. 166 pierwszej połowie lat dwudziestych swój talent prozatorski w dziedzinie opowiadania wykazali K. Czorny i M. Zarecki. W ciągu dwóch lat 1925-1926 K. Czorny wydał pięć tomów opowiadań, zaś M. Zarecki cztery. Pierwsze powieści (pomijając „U paleskaj hłuszy” J. Kołasa — 1922 r.) powstały w II połowie lat 20.: w 1927 r. — „ŚcieŜki-daroŜki” („ŚcieŜki-dróŜki”) M. Zareckiego, „Saławiej” („Słowik”) Ź. Biaduli, w 1928 r. — „Ziamla” („Ziemia”) K. Czornego, w 1929 r. — „Soki caliny” („Soki ugoru”) C. Hartnego, „Lawon Buszmar” („Leon Buszmar”) K. Czornego „MieŜy” („Granice”) Symona Baranawych. Proza ta ukazywała psychikę postaci uwikłanych w nowe struktury władzy, dlatego teŜ nie wszystkie utwory wyszły drukiem. Powieści „Krywiczy” M. Zareckiego i „Zapiski Samsona Samasuja” A. Mryja ukazały się tylko w odcinkach w czasopismach „Połymia” i „Uzwyszsza”. T ym znakomitym studiom nowych stosunków społecznych oraz kariery w warunkach radzieckich nie dane było ukazać się drukiem w całości w latach 20. Zdecydowany postęp nastąpił po I wojnie światowej w białoruskiej dramaturgii. T radycja sztuk obyczajowych z okresu przedwojennego i wojennego była aktualna w pierwszych utworach dramaturgów białoruskich po 1921 r. J. Kupała w 1922 r. napisał dramat „T utejszyja” („T utejsi”). Dominuje w nim wątek narodowy. Obyczajowość miejska i wiejska znalazła odbicie w twórczości dramaturgicznej U. Hałubka: „Hanka” (wydana w 1929 r.), „Pisarawy imianiny” („Imieniny pisarza”) — 1927 r., „Sud” („Sąd”) — 1925 r. W latach dwudziestych wydano takŜe utwory dramatyczne M. Czarota „Mikitau łapać” („Łapeć Mikity”) w 1923 r., Leopolda Rodziewicza „ZbianteŜany Sauka” („Zmieszany Sawka”) w 1923 r., M. Hareckiego „śartauliwy pisarewicz” („śartobliwy pisarczyk”) w 1925 r. DuŜe zasługi w rozwoju dramaturgii połoŜył Jeuścihniej Mirowicz — aktor i reŜyser. Napisał on następujące utwory: „Kariera towarzysza Bryzgalina”, „Kowal wojewoda”, „Maszeka”, „Kastuś Kalinouski”. Poza wątkami historycznymi opisywał Ŝycie codzienne, często w sposób humorystyczny. Wątki humorystyczne i obyczajowe wykorzystane zostały w sztuce M. Czarota „Na Kupalle” („Na Kupałę”). Pojawiły się teŜ utwory o tematyce dotyczącej budowy nowego ustroju, wojny i rewolucji: Wasila Harbacewicza „Czyrwonyja kwietki Biełarusi” („Czerwone kwiaty Białorusi”) — 1923 r., Alaksandra LaŜniewicza „Z dymam-paŜaram” („Z dymem-poŜarem”) — 1924 r., Michasia Zareckiego „Biełyja ruŜy” („Białe róŜe”) — 1929 r., Jauhiena Ramanowicza „Most” — 1928 r., Ryhora Kobeca „Huta” — 1929 r. Szczególne miejsce zajęła krytyka literacka. Była ona podporządkowana ideologii partyjnej. T ylko nielicznym krytykom udało się uniknąć wąskiego, „proletariackiego”, spojrzenia na literaturę. NaleŜeli do nich Iwan Zamocin i Adam Babareka. I. Zamocin uwaŜał, Ŝe literatura białoruska „powinna w sposób 167 artystyczny realizować białoruskie samookreślenie narodowe, powinna być faktem kulturalnego odrodzenia Białorusi, w obrazach artystycznych odbijać podstawowe warunki jej Ŝycia, wzbogacać język literacki i równocześnie — i to najwaŜniejsze zadanie — powinna doprowadzić do świadomości mas ideały nowych przemian społecznych, zgodnie z którymi przebudowuje się nasze Ŝycie”485. Krytyka literacka Siamiona Wolfsona, Wilhelma Knorina sprowadzała się do uŜycia metodologii marksistowskiej w analizie utworów literackich i ustalenia ich zgodności z ideami kultury proletariackiej. Oceniając stan literatury na Białorusi w 1928 r. A. Babareka pisał: „Literatura białoruska dała poprzez swoją praktykę mnóstwo podstaw do tego, by w sposób zasadniczy zmienić pojęcie o sobie. I kiedy obecnie mówimy literatura białoruska, to nie jest to juŜ literatura w starym jej rozumieniu, przynajmniej nie w tym, jakie było jej właściwe w czasach „Naszej Niwy”. T o pojęcie ma juŜ nową treść, stworzoną przez twórczą praktykę w czasie rewolucyjnego dziesięciolecia (...). Zaczyna się ono tam, gdzie zaczyna się takŜe historia białoruskiej proletariackiej państwowości. Mało tego, w swoim rozwoju to nowe pojęcie literatury białoruskiej jest ściśle związane z historią białoruskiej proletariackiej państwowości”486. 4.4. Teatr i kino Rozwój teatru na Białorusi Radzieckiej opierał sie na wcześniejszym dorobku amatorskiego ruchu teatralnego oraz na włączeniu się do pracy doświadczonych aktorów i reŜyserów okresu przedwojennego. śycie teatralne znalazło się w kompetencji Ludowego Komisariatu Oświaty. Po otwarciu Białoruskiego T eatru Państwowego (w budynku byłego T eatru Miejskiego w Mińsku) we wrześniu 1920 r. stał się on główną instytucją teatralną. Poza tym 1 września 1921 r. w Moskwie otwarto Białoruski Akademicki T eatr Narodowy wraz ze studium dramatycznym i operowym 487. Kontynuował takŜe swoją działalność teatr Uładysława Hałubka. 23 sierpnia 1921 r. w Mińsku powstał teatr satyry rewolucyjnej. ReŜyserem teatru był A. Bazyleuski. W pracy tego teatru uczestniczył teŜ reŜyser Białoruskiego T eatru Państwowego Jeuścihniej Mirowicz. Repertuar nastawiony był na obsługę oddziałów Armii Czerwonej. T eatr istniał jeden rok 488. śycie teatralne SRRB skupiło się wokół Białoruskiego T eatru Państwowego, który 17 września 1921 r. otrzymał miano akademickiego. Dyrektor teatru mianowany był przez Centrum Akademickie i zatwierdzany przez LKO. 485 І. Замоцін, Тв оры, Мінск 1991, с. 153. 486 А. Бабарэка, Бел аруская л ітаратура да Х гадав іны БССР, „ Узвышша”, 1928, н-р 6, с. 93-94. 487 Мастацтв а Сав ецкай Бел арусі, т. І, Мінск 1976, с. 99. 488 Ibidem, s. 100, 364. 168 Pierwszym dyrektorem był Alaksandr LaŜniewicz. T eatr był na utrzymaniu państwa, pod bezpośrednim zarządem Centrum Akademickiego LKO489. W pierwszym okresie grano stary repertuar: „Mańka”, „Cienie” F. Alachnowicza, „Aposzniaje spatkańnie” („Ostatnie spotkanie”), „Hanka” U. Hałubka, „Chata za wsią”, „Cham” E. Orzeszkowej. W zespole aktorskim utworzonym w 1920 r. przez Floriana śdanowicza w 1922 r. było 25 aktorów, 18 członków chóru, 8 — baletu, 15 — orkiestry 490. Do pracy w teatrze został zaproszony aktor i reŜyser teatrów rosyjskich w Leningradzie, od 1920 r. członek trupy rosyjskiej w Mińsku J. Mirowicz491. Pierwsza sztuką wyreŜyserowaną przez niego było przedstawienie M. Czarota „Na Kupalle”, które zebrało pochlebne recenzje. Oparte na motywach ludowych obrzędów i muzyki cieszylo się popularnością wśród widzów. W ciągu jednego sezonu „Na Kupalle” grano 29 razy. Jak pisał Ź. Biadula w recenzji po jednym z przedstawień, „publiczności było tak duŜo, Ŝe teatr nie mógł jej pomieścić”492. W zespole teatralnym byli aktorzy z duŜym staŜem przedwojennym: F. śdanowicz (ur. 1884 r.), Henryk Grygonis (ur. 1889 r.), Katarzyna Mironowa (ur. 1883 r.), aktorzy, którzy grali w czasie I wojny światowej oraz naleŜeli do I T owarzystwa Białoruskiego Dramatu i Komedii: Uładzimier Kryłowicz, Antuk Krynica (Anton śdanowicz), Lidia RŜecka, Hleb Hlebau (Sarokin), Łarysa Jarmolina, Uładzimier Uładamirski, Wolha Halina, Michał Zoran, Lidia Nawachacka, Ściapan Biryła, Konstanty Purowski, Edward Szapko, Paweł Daniłau. Do 15 lipca 1922 r. teatr wystawił 94 spektakle, w tym 20 premier 493. Przedstawienia grano dwa razy w tygodniu w budynku teatru miejskiego w Mińsku, w „Białoruskiej Gwieździe” i w tzw. T eatrze Intymnym, nie mającym stałej siedziby. W latach 1922-1923 wystawiono: „śrec T arkwinij” Paliwanowa, „Ich czworo”, „Pawuki i muchi” („Pająki i muchy”), „Cienie” F. Alachnowicza, „K biazdonniu”, „Apostał Szatana”, „Polski śyd”, „Paulinka” J. Kupały, „Pińska szlachta” W. Dunina-Marcinkiewicza, „Cham” E. Orzeszkowej, „ZbianteŜany Sauka” L. Rodziewicza, „Maszeka” J. Mirowicza, „Na Kupalle” M. Czarota, „Kot syn”, „Wilki” R. Rolanda , „Socjalistka” Ciszki Hartnego, „Babskaja wioska” („Babska wieś”), „Paszylisia u durni”, „Natalka” M. Kropiwnickiego, „U lipniowuju nocz” („W lipcową noc”), „Hymn pracy” Andrejenki494. 489 J. Gołąbek, Teatr na Białorusi Sowieckiej, „ śycie Teatru”, 1926, nr 45, s. 327. 490 DARB, f. 307, v. 1, s. 97, l. 2; Кроніка бел арускага кул ьтурнага жыцьця, „ Адра- джэньне”, 1922, н-р 1, с. 302. 491 Евстигней Афиногенович Мирович, Юбил яр о себе, „ Трибуна Исскуства”, 1925, н-р 8, с. 4-5. 492 У. Няфёд, Бел арускі тэатр, Мінск 1959, с. 119. 493 Кроніка бел арускага кул ьтурнага жыцьця, „ Адраджэньне”, 1922, н-р 1, с. 302. 494 А. Некрашэвіч, Бел арускі першы дзяржаўны тэатр 1920-1930, Менск 1930, с. 12. 169 W repertuarze znalazły się sztuki o tematyce obyczajowej i współczesnej. W nowym sezonie teatralnym 1923/1924 premierowymi przedstawieniami były „Kastuś Kalinouski” J. Mirowicza i „Mieszczanin szlachcicem” Moliera. ReŜyserem był J. Mirowicz. W 1923 r. swoje osiągnięcia Białoruski Państwowy T eatr Akademicki przedstawił w Moskwie w ramach Ogólnozwiązkowej Wystawy Rolniczej. Pokazano przedstawienia „Na Kupalle” i „Maszeka”, osadzone swą treścią w mitologii i obyczajowości białoruskiej. T eatr powoli stwarzał repertuar o charakterze narodowym. Przełomowym w repertuarze był następny sezon 1924/1925, kiedy to pokazano pięć nowych przedstawień: „Czerwona maska” Anatola Łunaczarskiego, „Kowal-wojewoda” J. Mirowicza, „Czyrwonyja kwietki Biełarusi” W. Harbacewicza, „Sawiecki czort” Jurina i „Pański hajduk” Nazara Bywajewskiego. T ematyka spektakli dotyczyła głównie rzeczywistości rewolucyjnej i stanowienia władzy radzieckiej. Znakomita reŜyseria J. Mirowicza z przedstawień o tak powaŜnej tematyce potrafiła wykrzesać elementy komediowe. W celu odnowienia teatru na kierownika artystycznego zaproszono Mikołaja Popowa — rosyjskiego reŜysera z Moskwy. Repertuar został wzbogacony o klasykę europejską. Wśród premier znalazły się dramaty Calderona i Moliera. Z okazji 400-lecia białoruskiego druku wystawiono sztukę „Skoryna, syn z Połocka” M. Hramyki495. Wszystkie te przedstawienia wprowadzały nowy duch w Ŝycie teatru. Poza nowym repertuarem grano teŜ wcześniejsze sztuki. Repertuarowi zaczęto zarzucać nacjonalistyczny charakter. Kolejny sezon artystyczny wzbogacono utworami o treści rewolucyjno-proletariackiej. Wśród premier znalazły się „Pieramoha” („Zwycięstwo”) J. Mirowicza, „Les ciomny” („Ciemny las”) Mikoły Ilińskiego, „Wir” Jauhiena Ramanowicza, „MałŜeństwo z musu” Moliera, „Elga” Hauptmanna „Zielona kakadu” Artura Schnitzlera, „Strałok T el” („Strzelec T ell”) Zajickiego, „Ryś” E. Orzeszkowej, „Zmrok” W. Szaszalewicza , „Nad Niemnem” M. Hramyki. W sezonie tym wystawiono teŜ spektakl J. Kupały „T utejszyja” („T utejsi”) w reŜyserii M. Popowa496. Zdjęto go po premierze ze względu na narodowy charakter. Repertuar Pierwszego Białoruskiego T eatru Państwowego (BDT -I) w latach 1924-1926 charakteryzuje przewaga sztuk o białoruskiej tematyce narodowej. Proporcje przedstawiono w tabeli. 495 Ibidem, s. 19. 496 Ibidem, s. 21-22. 170 Tabela 26. Repertuar BDT-I w latach 1924-1926 Rodzaj sztuki Liczba sztuk % B iałoruska tematyka narodowa 10 53 B iałoruska tematyka radziecka 2 10,3 Klasyka zachodnioeuropejska 4 21 Klasyka rosyjska 3 15,7 Źródło: M. Kulikowicz, Da pytańnia dehradacyi wiaduczaha teatru BSSR, „ Biełaruski zbornik”, 1956, nr 6, s. 125. Nawet w sztukach o tematyce radzieckiej udawało się pokazać białoruską specyfikę narodową: „I dramaturgom, i teatrowi szczególnie udają się przedstawiciele prostego narodu Białorusi, ze wszystkimi jego wysokimi moralnymi wartościami, z całym bogactwem duchowym. Znajomość swego narodu daje aktorom moŜliwość pokazywać obrazy nadzwyczaj pięknie i dokładnie, znajdować ich wewnętrzną treść, nawet wtedy, gdy dramaturg daje jej bardzo mało”497. Z ciepłym przyjęciem spotkał się repertuar teatru w czasie międzynarodowej konferencji językoznawczej w listopadzie 1926 r. Józef Gołąbek ocenił, iŜ „teatr białoruski przedstawia się nieźle”498. W 1927 r. w BDT -I pracowało 37 artystów. Dyrektorem teatru był Jazep Dyła, zastępcą Ausiej Matusau, reŜyserem J. Mirowicz, dyrygentem M. Kuper, baletmistrzem B. Szczarbinin. Ztrudnionych było 2 plastyków: Oskar Maryks i Kanstancin Cichanau499. 21 listopada 1926 r., na bazie Białoruskiego Studium Dramatycznego w Moskwie, w Witebsku w czasie Międzynarodowej Konferencji Akademickiej poświęconej językowi białoruskiemu otwarto Drugi Białoruski T eatr Państwowy (BDT -II). Był on zespołem zawodowych aktorów. W 1921 r. LKO ogłosił nabór do Studium T eatralnego w Moskwie. Zgłosiło się 400 chętnych 500. Zakwalifikowano kilkanaście osób do grupy białoruskiej i Ŝydowskiej. Przy przyjmowaniu do Studium nie wymagano wiedzy ogólnej ani społecznopolitycznej, dlatego teŜ skład okazał się bezpartyjny. W informacji wysłanej do Ludowego Komisariatu Oświaty do U. Ihnatouskiego pisano: „Wśród studentów nieobecne są jakiekolwiek organizacje takie jak komórka komunistyczna, kółka samoedukacji, sekcje innych oświatowych organizacji muzyczno501 artystycznych” . Dyrektorem Studium był Alaksandr LaŜniewicz. Początkowo 497 М. Куліковіч, Да пытаньня дэградацыі в ядучага тэатру БССР, „ Беларускі зборнік”, 1956, н-р 6, с. 127. 498 J. Go³¹bek, op. cit., s. 327. 499 CDAMLiMRB, t. 126, v. 1, s. 1, l. 31. 500 У. Няфёд, op. cit., s. 152. 501 DARB, f. 15, v. 1, s. 38, t. I, l. 322. 171 zamierzano kształcić aktorów dramatyczno-operowych. Ostatecznie postanowiono utworzyć z absolwentów studium odrębny teatr. Kierownikiem artystycznym był A. Bondarow, potem Walenty Smyszlajew. Wśród pedagogów znajdowali się aktorzy MChAT -II: B. Afonin, A. Giejrot, M. Uspieński, S. Hijacyntawa, W. Gromow. Studentom wykładano teŜ historię języka białoruskiego i literatury (P. Rastarhujeu), język białoruski (H. Pareczyn) oraz wiedzę i ekonomię polityczną (W. Knorin). Praca nad spektaklami rozpoczęła się w Studium w 1923 r. Przygotowano przedstawienia „Czujny straŜnik” Cervantesa, fragment „Władzy ciemności” Lwa T ołstoja, „Ryś” E. Orzeszkowej. Z myślą o pracy teatru jeszcze w okresie studyjnym wybrano repertuar, na który składały się następujące przedstawienia: „Car Maksymilian”, „Sen nocy letniej” W. Szekspira, „Apramietnaja” („Piekło”) W. Szaszalewicza, „Bachantki” Eurypidesa, „Eros i Psyche” śuławskiego, „Astap” A. Głoby, „U minuły czas” („W minionym czasie”) J. Bena. W 1926 r. słuchacze Studium zakończyli naukę i w pełnym składzie przyjechali do Witebska. Pierwsze spektakle otrzymały przychylne recenzje, pełne zachwytu nad „czystą sztuką”. Jednak teatr w tym czasie był nastawiony na masowego odbiorcę, reprezentującego głównie klasę robotniczą. Przedstawienie „Sen nocy letniej” spotkało się z negatywnymi opiniami prasowymi: „Sztuka nie dociera do robotniczego widza (...). UwaŜam, Ŝe przedstawiać, grać ją specjalnie dla członków związku zawodowego nie ma sensu”502. Jak dostrzegł A. Wazniasieński, „wszystkie bezdyskusyjne wartości sztuki w Ŝaden sposób nie zbliŜają spektaklu do mas. T ak treść jak i kierunek przedstawienia pozostaje dla widza obcym”503. Krytykowano takŜe cały repertuar teatru „za konserwatyzm w doborze repertuaru, za oderwanie się od interesów i potrzeb widza radzieckiego, za ideowoartystyczne błędy”504. 18 sierpnia 1927 r. sekretariat KC KPB przyjął rezolucję o zadaniach partii w dziedzinie polityki teatralnej. T eatr jako środek kultury masowej miał słuŜyć budowie nowego ustroju: „Partia uwaŜa teatr za bardzo waŜne ogniwo w walce ideologicznej. Dlatego teŜ w polityce teatralnej stawia się następujące zadania: 1. w dziedzinie repertuaru teatrów państwowych prowadzić twardą linię usuwania z radzieckiego teatru resztek sztuki okresu feudalnego, drobnoburŜuazyjnego dekadentyzmu, mistycyzmu i wprowadzania sztuk, które odzwierciedlałyby epokę budownictwa socjalizmu i rewolucji kulturalnej w ogólnym związku z 502 У. Няфёд, op. cit., s. 156. 503 А. Вазьнясенскі, Другі Бел арускі Дзяржаўны Тэатр, „ Узвышша”, 1929, с. 107. 504 Ibidem, s. 159. 172 narodowościową polityką partii, sztuk kształcących i sztuk, które dawałyby rozumny odpoczynek robotniczemu widzowi; 2. trzymać kurs na wykorzystanie repertuaru głównie teatrów RFSRR i innych republik związkowych; 3. zorganizować przy teatrach komórki partyjne; 4. wzmocnić wpływy partii w radach artystycznych teatrów. 5. W dziedzinie kontroli repertuaru (...) podstawowymi zasadami pracy repertuarowo-kontrolnej powinny być: a) zdecydowana linia w zakazie wystawiania sztuk, które przedstawiają wrogą proletariatowi ideologię, elementy narodowego demokratyzmu, szowinizmu, dekadentyzmu i antyproletariackich nastrojów (...), c) kontrola nie tylko tekstu ze strony ideologicznej treści, lecz takŜe przedstawienia scenicznego”505. Proponowano teŜ obniŜyć cenę biletów, udostępnić je zakładom pracy oraz wprowadzić system abonamentowy. W celu wprowadzenia nowego repertuaru postanowiono wykorzystać maksymalnie zbliŜonych do partii dramaturgów. W zwiazku z 10-leciem rewolucji październikowej ogłoszono konkurs na sztukę poświęconą temu wydarzeniu. Od tego czasu diametralnej zmianie uległ repertuar obu białoruskich teatrów państwowych, chociaŜ nie miały one w swoich zespołach aktorskich członków partii. BDT -I z okazji 10 rocznicy Rewolucji Październikowej wystawił „Bunt” D. Furmanowa w reŜyserii S. Paliwanowa. W repertuarze znalazły się sztuki poświęcone wojnie i rewolucji „Krwawa obława” Jauhiena Ramanowicza, „Pociąg pancerny 14-69” U. Iwanawa, „Zapiajuć wieraciany” („Zaśpiewają wrzeciona”) J. Mirowicza, „Most” J. Ramanowicza. W BDT -II wystawiono sztukę „Razłom” („Rozłam”) B. Łauraniowa, która stała się przełomem w repertuarze. Aktorzy zmuszeni byli zerwać z dotychczasowymi poglądami na temat „czystej” sztuki. Kolejnym przedstawieniem przeczącym „czystej” sztuce było „Rejki huduć” („Szyny huczą”) I. Kirszona przedstawiające Ŝycie klasy robotniczej. W recenzjach podkreślano zmianę repertuaru: „Drugi Białoruski T eatr zmierza na prawidłowe tory”506. Nowy repertuar, a zwłaszcza przedstawienia „Pociąg pancerny 14-69” i „Zaśpiewają wrzeciona”, wywołał w prasie oŜywioną dyskusję. T odar Hłybocki (Aleś Dudar) w gazecie „Sawieckaja Biełaruś” w artykule „Dość anegdot” pisał: „Nie ma sztuk, a jeśli spojrzymy na te sztuki, które okazały się godnymi, cóŜ zobaczymy? Zobaczymy przekłady tych sztuk, które szły w Moskwie lub w Leningradzie, zdąŜyły tam zbrzydnąć lub zestarzeć się: „Kiedy śpiewają koguty?” „KsięŜyc z lewa”, „Bunt”, „Rozłam”, „Pociąg pancerny”, „Radziecki 505 Мастацтв а..., с. 123-126. 506 У. Няфёд, op. cit., s. 164. 173 diabeł”. I cała powódź, na powierzchni której, jak ubogie czółna, chwieją się pojedyncze, zasługujące na uwagę (o ile mogą zasługiwać na uwagę wszelkie resztki). Od Białoruskiego Akademickiego T eatru Państwowego mamy prawo domagać się tego, by dawał nam coś prawdziwie akademickiego”507. Udowadniając potrzebę wystawiania autentycznego białoruskiego repertuaru T . Hłybocki pytał: „Dlaczego dla białoruskiego widza waŜniejsze ma być pokazywanie walki syberyjskich partyzantów, niŜ wprowadzanie na scenę swoich bohaterów? (...) CzyŜ mało mamy sztuk, które czekają na sceniczną adaptację. „Pokrzywdzeni” Rodziewicza, niektóre ze sztuk J. Kupały”508. T . Hłybockiego w dyskusji poparł Ź. śyłunowicz w artykule „Uwagi na czasie”. W dyskusji teatralnej 17 grudnia 1928 r. stanowisko zajął takŜe KC KPB: „W związku ze zdecydowanym rozwojem socjalistycznego budownictwa kulturalnego zaczęły przenikać, zwłaszcza w ostatnim czasie, do naszego budownictwa kulturalnego tendencje narodowo-demokratyczne (...). Przeciwstawianie kultury białoruskiej kulturze innych narodów ZSRR, w tym przypadku rosyjskiej kulturze w warunkach dyktatury proletariatu jest tym bardziej szkodliwe, Ŝe rzecz idzie o przeciwstawianiu ich sobie w czasie, gdy razem powstają socjalistyczne kultury”509. Natomiast poglądy Ź. śyłunowicza (wówczas kandydata na członka partii komunistycznej) KC KPB ocenił jako rozbieŜne z linią partii i dał mu upomnienie510. W latach dwudziestych oba teatry charakteryzowało poszukiwanie odpowiedniego repertuaru oraz podnoszenie poziomu artystycznego. Ilość przedstawień granych w ciągu poszczególnych sezonów świadczyła o ich aktywności twórczej. W relacjach z widzem teatr nie odgrywał roli kreującej. Warunki i polityka kulturalna wymuszały na teatrze dostosowanie się do poziomu masowego widza, Perłą Ŝycia kulturalnego w latach 20. był teatr Uładysława Hałubka, który w poszczególnych okresach przybierał róŜne nazwy: 1920-1921 — T rupa Hałubka, 1921-1923 — II Białoruska T rupa, 1924-1926 — II Białoruska T rupa Państwowa i od 1926 r. — Białoruski T eatr Wędrowny 511. Podstawę zespołu teatralnego stanowiła rodzina U. Hałubka: Ŝona Jadwiha, córki Emilia, Bahusława i Ludmiła. Na początku trupa liczyła 12 osób. Pozbawieni wsparcia finansowego ze strony państwa, zafascynowani teatrem aktorzy wędrowali po całej Białorusi. T ylko entuzjazm pozwolił trupie przetrwać. Zyski z biletów na spektakle pozwolały zaledwie na pokrycie wydatków związanych z wystawieniem sztuki. Aktorzy U. Hałubka występowali 507 А. Некрашэвіч, Бел арускі першы дзяржаўны тэатр 1920-1930, Менск 1930, с. 28-31. 508 V. Seduro, The Byelorussian Theater and Drama, New York 1955, s. 88. 509 Идеол огическая..., с. 324-325. 510 Ibidem, s. 326. 511 У. Няфёд, op. cit., s. 130. 174 najczęściej w klubach robotniczych. W 1921 r. wystąpili 176 razy, a w 1922 r. — 193. „Z węzełkami, grabiami, widłami i całym niezbędnym wyposaŜeniem pracownicy teatru idą na spektakle i późną nocą wracając (...). Bardzo często z powodu braku środków trupa chodziła piechotą z Mińska do sąsiednich wsi i tam wystawiała spektakle: Siennica — 8 wiorst, Nowy Dwór i Ratamka 12 wiorst od Mińska; Karaliszczewicze i Samachwałowicze — 16 wiorst”512. Sami aktorzy dbali o reklamę, rekwizyty i dekoracje. W repertuarze teatru były sztuki obyczajowe U. Hałubka. W spektaklach wykorzystywano pieśni i tańce ludowe. 22 września 1924 r. na polecenie LKO trupę U. Hałubka przejęto na utrzymanie rządu BSRR, nadając jej status teatru państwowego. Otrzymawszy subsydia od państwa, zespół wyruszył ze spektaklami na prowincję. Odwiedził 19 miejscowości w okręgu mozyrskim, borysowskim i witebskim, pokazując w sumie 90 spektakli i dając 14 koncertów. Obejrzało je ponad 32 tys. chłopów513. W 1925 r. trupa liczyła 26 osób. Spektakle grano w języku białoruskim. W sprawozdaniu sporządzonym przez U. Hałubka w 1926 r. czytamy: „Ze śłobina trupa pojechała do Rohaczewa, gdzie pokazała 9 spektakli. Z Rohaczewa — do Homla, gdzie dała 6 spektakli, w Bychowie — 7 spektakli, w Szkłowie — 10 spektakli, w Kopysi — 6 spektakli. Potem trupa pojechała do Lepla i Czasznik, gdzie razem wystawiono 13 spektakli (...). Zainteresowanie białoruskim teatrem wszędzie było wielkie”514. W 1927 r. trupa liczyła 30 osób. Do pomocy w pracy teatru oddelegowano znanych reŜyserów i aktorów: J. Mirowicza, Uładzimiera Kryłowicza, Mikołę Mickiewicza, kompozytorów: Jauhiena Cikockiego, Nieściera Sakałouskiego, Michała Krasiewa, plastyków: Dymitra Krejna, H. Holca, Iwana Achremczyka, Zaira Azhura. W ciągu 10 lat istnienia teatr wystawił 3 tys. spektakli, które obejrzało około 2 mln widzów515. Zainteresowanie teatrem U. Hałubka świadczyło o popularności jego repertuaru. W sezonie 1929/1930 w repertuarze nastąpił przełom ideowo-artystyczny. Wyrazem tego było wystawienie sztuki „Jaraść” („Szał”) w reŜyserii F. śdanowicza. Było to oznaką, Ŝe wraz z podporządkowaniem teatru Radzie Artystycznej do spraw Kina i T eatru przy LKO (powstałej w 1927 r.) zaczął on tracić swoje oblicze. Niewątpliwe natomiast było podniesienie poziomu artystycznego wraz z dołączeniem profesjonalnych artystów i reŜyserów. Na wyróŜnienie poza U. Hałubkiem zasłuŜyli aktorzy: Siamion Busieł, Kanstancin Bylicz, Uładzimier Dziadziuszka, Alaksiej Baranouski, Anton Zhirouski, Wasil Szaszalewicz. 512 Ibidem, s. 132. 513 Ibidem, s. 132. 514 DARB, f. 42, v. 1, s. 6732, l. 337. 515 Няфёд, op. cit., s. 166. 175 Na bazie sekcji Ŝydowskiej Studium Dramatycznego w Moskwie w 1926 r. w Mińsku powstał Państwowy T eatr śydowski. Charakterystyczną cechą Ŝycia teatralnego, zwłaszcza w II połowie lat dwudziestych były wyjazdy ze spektaklami po Białorusi, np. w 1927 r. BDT -I był w Homlu i Bobrujsku, a BDT -II w Mińsku i Mohylewie. Na Białorusi rozwijały się takŜe teatry amatorskie. W 1928 r. na bazie kółka teatralnego kursów ekonomicznych w Mińsku powstał „Nasz T eatr” na czele z Mikołajem Krasińskim, a w 1929 r. — Białoruski Państwowy Centralny T eatr MłodzieŜy Pracującej „T RAM”, Polski Wędrowny T eatr Państwowy oraz teatry w innych miejscowościach. Repertuar teatrów odpowiadał polityce KPB. W przeciwieństwie do pomyślnego rozwoju teatru, kino w latach dwudziestych dopiero zaczynało się rozwijać. Na przeszkodzie stały trudności materialne, techniczne i kadrowe. W 1922 r. decyzją LKO utworzono Kinoresbieł — urząd do spraw kinematografii, którego zadaniem było scentralizowanie rozpowszechniania filmów na Białorusi. Ze względu na brak bazy materialnej Kinoresbieł upadł po roku, przekazując swe kompetencje mińskiemu wydziałowi oświaty. Kolejną próbą scentralizowania kinematografii było utworzenie w maju 1924 r. Białoruskiego Proletkina, organizacji analogicznej do Proletkina w RFSRR. Jej udziałowcami były organizacje partyjne, zawodowe i spółdzielcze. Celem organizacji było dostarczenie na ulgowych warunkach wiejskim i robotniczym klubom filmów o tematyce rewolucyjnej. NiemoŜliwe jednak okazało się rozwinięcie działalności i produkcji filmów. Dopiero po XIII Zjeździe RPK(b) w 1924 r., kiedy to zwrócono uwagę na kino jako waŜny czynnik propagandowy, 17 grudnia tegoŜ roku postanowiono zorganizować przy LKO BSRR urząd do spraw kina BiełdziarŜkino (Białoruskie Kino Państwowe), które miało funkcjonować na zasadach komercyjnych. RKL nadała mu monopol na rozpowszechnianie filmów. Jako bazę przekazano mu po dwa kinematografy z wyposaŜeniem w Mińsku i Witebsku516. BiełdziarŜkino miało prawo organizowania własnych kin oraz przejmowania juŜ istniejących za zgodą okręgowych komitetów wykonawczych lub RKL. Zgodę na produkcję filmów wydawały miejscowe organy Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych. W 1925 r. z BiełdziarŜkinem połączyło się Białoruskie Proletkino. Głównym zadaniem polityczno-oświatowym BiełdziarŜkino było bezpłatne wyświetlanie filmów dla czerwonoarmistów, wychowanków domów dziecka, uczniów. Dla robotników ustalano ceny ulgowe. Bezpłatne projekcje organizowano w dni świąt rewolucyjnych. WaŜnym zadaniem była „kinofikacja” („ukinowienie”) wsi. 516 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 183. 176 W 1925 r. na Białorusi Radzieckiej były 62 kina. Kadry do obsługi kinematografów dostarczyły zorganizowane w sierpniu 1925 r. kursy kinomechaników, które ukończyło 25 osób. DuŜą rolę w upowszechnianiu sztuki filmowej na wsi odegrało kino objazdowe. Początkowo wieś wrogo przyjmowała operatorów kina objazdowego. Zdarzały się sytuacje anegdotyczne: „Z tłumu nic nie zostało, gdy tylko mechanik zaczął tłumaczyć, pokazując aparat. „Wilkołakowe ... diabelskie sztuki ... nie moŜe to być”, jednogłośnie decydowała wieś i spuściwszy psy, (...) szczelnie zamykała okiennice i szła do domu”517. Przełamanie oporów wiązano z dobrocią władzy radzieckiej i partii: „ChociaŜ na starość zobaczyliśmy dziwo i pokazała je nam partia i władza radziecka (...). Nigdy nie myśleliśmy, Ŝe ludzie będą chodzić po płótnie”518. Wśród filmów rozpowszechnianych na Białorusi były: „Pancernik Potiomkin”, „Sygnał”, „Kto kogo”, „Jak bolszewicy umacniają władzę robotników i chłopów”. Zgodnie z zaleceniem komitetu ds. kina przy wydziale agitacyjnopropagandowym KC KPB na wszystkich filmach produkcji radzieckiej znajdujących się w BiełdziarŜkino powinny być białoruskie napisy 519. „Kinofikację” rozumiano nie tylko jako zbliŜenie kina do robotnika i chłopa, lecz takŜe „jako produkcję własnych filmów, które przedstawiałyby narodową specyfikę Białorusi i jej rewolucyjną historię”520. Pojawiły sie teŜ pierwsze scenariusze filmowe „Hirsz Lekkert”, „Prostytutka”, „Świniopas”, „Kastuś Kalinouski”. Na Białorusi nie było jednak moŜliwości produkcji filmów. Na prawach wynajmu BiełdziarŜkino otrzymało w Leningradzie pomieszczenia byłego teatru, gdzie zaczęto nagrywać filmy. Produkcja filmów rozpoczęła się od kroniki filmowej. 16 kwietnia 1925 r. komitet ds. kina podjął decyzję o tworzeniu filmowej kroniki Białorusi, przedstawiającej instytucje gospodarcze i kulturalne, przyrodę, zjazdy Rad i róŜne narady. 1 maja 1925 r. operator M. Lawonćjeu nakręcił pierwszy film i w ciągu dwóch lat zrobił ponad 30 filmów. T aśmy do wywołania wysyłano do Moskwy. Pod koniec 1925 r. nabyto za granicą wyposaŜenie dla laboratorium do wywoływania filmów. Po odejściu M. Lawonćjewa w 1927 r. kronikę robili przypadkowi operatorzy. Większość produkcji stanowiły filmy dokumentalne. WyróŜniały się one wybitnie propagandową tematyką. Rejestrowały takŜe najwaŜniejsze wydarzenia w BSRR. Do 3 marca 1927 r. na Białorusi nakręcono 46 filmów dokumentalnych. O róŜnorodności tematyki świadczyły ich tytuły: „Proces Melchisedeka”, „Przyjazd polskiej delegacji”, „Wymiana księdza Ussasa”, „Plenum CK”, „Uroczyste otwarcie Białoruskiego T eatru Państwowego”, 517 Ар., Кіно ў в ёсцы, „ Асьвета”, 1926, н-р 5, с. 157. 518 Ibidem, s. 158. 519 NARB, f. 4, v. 7, s. 81, l. 21-22. 520 Мастацтв а Сав ецкай..., с. 193. 177 „Wielki poŜar w Mińsku 22 lutego 1927 r.”521. Pierwszym filmem fabularnym była „Lasnaja byl” („Leśna opowieść”) z 1926 r. przedstawiająca walkę partyzancką w czasie wojny domowej. Scenariusz filmu napisał Michaś Czarot, a wyreŜyserował Jury T arycz. Drugim filmem fabularnym był film „Do jutra”, który T arycz nakręcił w 1929 r. Opowiadał on o Ŝyciu gimnazjalistów w Zachodniej Białorusi. Do nakręcenia filmu „Kastuś Kalinouski” zaproszono znanego reŜysera Uładzimira Hardzina. Film nakręcono w 1928 r. Dwa kolejne filmy tego reŜysera „Pieśnia wiasny” („Pieśń wiosny”) na podstawie powieści Jakuba Kołasa „Na prastorach Ŝyćcia” („Na przestrzeni Ŝycia”) i „400 milionów” (o walce klasowej w Chinach) ukończono w 1929 r. Dziełem młodych reŜyserów były filmy odzwierciedlające czasy rewolucji i wojny: „Jego ekscelencja” Ryhora Raszala (1928), „Szumią sosny” L. Małczanowa według scenariusza Anatola Wolnego (1929) 522. Produkcja filmów fabularnych rozwinęła się dzięki powstałemu w Leningradzie w 1928 r. studiu „Sawieckaja Biełaruś”. BiełdziarŜkino od rozpoczęcia swojej pracy kierowało całą działalnością kinematografii na Białorusi: organizacyjno-ekonomiczną, produkcyjną i politycznooświatową. W 1929 r. w sieci kin BiełdziarŜkina znajdowało się 204 kin stacjonarnych i 170 objazdowych, 11 własnych kinoteatrów: 4 — w Mińsku , 3 — w Witebsku, po jednym w Borysowie, Połocku, Haradku i w Moskwie523. W celu stworzenia kadry reŜyserskiej do T echnikum Kinematografii w Moskwie wysłano kilku stypendystów. WaŜnym osiągnięciem było umieszczanie napisów na filmach w języku białoruskim. Dotyczyło to 70% filmów. 30% wyświetlano z napisami dwujęzycznymi: białoruskimi i rosyjskimi. BiełdziarŜkino przez cały czas było zdominowane przez śydów. Skład narodowościowy pracowników przedstawiono w tabeli. Tabela 27. Skład narodowościowy pracowników BiełdziarŜkino w latach 1926-1929 Narodowość 1926 1927 1928 1929 B iałorusini 1 7 8 14 śydzi 8 18 20 38 Rosjanie 1 1 — 1 Finowie — 1 1 1 Niemcy — — 1 1 Źródło: DARB, f. 701, v. 1, s. 88. l. 27 521 DARB, t. 246, v. 1, s. 30, l. 106. 522 История бел орусского кино, Минск 1969, с. 21. 523 DARB, f. 7, c. 1, s. 767, l. 89-94. 178 Kino u schyłku lat 20. stało się jednym z waŜniejszych elementów kultury i było „potęŜnym środkiem w rękach partii do kulturalno-politycznego wychowania mas robotniczych”524. 4.5. Muzyka Rozwój muzyki w latach dwudziestych polegał na zbieraniu i zapisywaniu pieśni ludowych, harmonizacji i opracowaniu artystycznym pieśni ludowych, kompozycji utworów muzycznych, organizacji chórów, orkiestr i opery. Inspiracją twórczości muzycznej był bogaty folklor białoruski. Zbieraniem i opracowywaniem pieśni ludowych zajmował się Instytut Kultury Białoruskiej oraz poszczególni folkloryści i muzycy. Z inicjatywy kompozytora Alaksandra Jahorawa w Instytucie Kultury Białoruskiej utworzono podsekcję muzyczną, która rozpoczęła pracę 20 marca 1925 r. W jej skład weszło 9 osób: Wiaczasłau Selach (przewodniczący), Jakau Procharau (zastępca), Julian Drejzin (sekretarz), Arkadź Biassmiertny, Mikoła Aładau, Uładzimier T erauski, Leonid Markiewicz, M. Matusau. W 1926 r. doszedł Anton Hryniewicz. Jak pisał Jazep Dyła: „W dziedzinie muzyki prowadzi się zbiór, studia i muzyczne opracowanie białoruskiej pieśni i melodii tak dla chóralnego i solowego wokalu, jak i wykonania instrumentalnego. Odpowiednia pieśń będzie dana szkole, młodzieŜy (pionierom i Komsomołowi), terytorialnemu wojsku, teatrowi i scenie w ogóle. Zapoczątkowuje się pisanie oryginalnych oper białoruskich, ale tworzonych jako dramaty muzyczne”525. Podsekcja kierowała całym muzycznym ruchem na Białorusi. Przygotowała słownik terminów muzycznych w języku białoruskim, wydany w 1926 r. Organizowała ekspedycje terenowe w celu zbierania i zapisywania pieśni ludowych. Oceniała utwory muzyczne skomponowane przez poszczególnych kompozytorów. Pomagała organizować pracę szkół muzycznych, decydowała o ich kadrze pedagogicznej i programach nauczania. W 1926 r. podsekcja zaczęła organizować Chór Akademicki, który w przyszłości stał się podstawą kapeli państwowej. Z ogłoszeń prasowych zgłosiło się ponad 100 osób, z czego do przesłuchania zakwalifikowano 36. Do nich dołączono 30-osobowy chór U. Hałubka. Zajęcia odbywały się trzy razy w tygodniu. Pracą kierowali W. Selach, A. Jahorau, A. Hryniewicz. Wszyscy pracowali społecznie526. Generalnie rozwój muzyki uzaleŜniony był od kadry zawodowych muzyków, od systemu oświaty muzycznej oraz polityki państwa w tym zakresie. 524 Мастацтв а..., с. 215. 525 Інстытут..., Мінск 1993, с. 161. 526 DARB, f. 307, v. 1, s. 36, l. 591. 179 W latach 1920-1921 r. otwarto szkoły muzyczne 1 i 2 stopnia (4- i 3-letnie) w Mińsku oraz na terenie wchodzącym wtedy w skład RFSRR — w Witebsku i Homlu. Z biegiem czasu przekształcono je w siedmiolatki. W 1924 r. w Mińsku otwarto T echnikum Muzyczne. Początkowo nie miało ono swojego lokalu i internatu dla słuchaczy. Brakowało pomocy naukowych takich jak nuty i instrumenty muzyczne. W technikum jako pedagodzy pracowali najlepsi muzycy Białorusi i Rosji: A. Biassmiertny (dyrektor), M. Aładau, J. Procharau (teoria muzyki i kompozycji), bracia B. i Ilja Fidłonowie, E. Szłapakowa, L. Balanska, T . Krauze, Wasil Ćwiatkou (wokalista), Julian Drejzin (historia muzyki), Walancina Siamaszka (fortepian). Nauka w technikum była płatna, trwała 4 lata. T echnikum miało klasy śpiewu, skrzypiec, wiolonczeli i fortepianu. W 1929 r. otwarto klasę instrumentów dętych. Istniała teŜ klasa muzyki ludowej527. W roku szkolnym 1928/1929 otwarto na bazie klasy śpiewu T echnikum dodatkową klasę o programie fakultetu muzycznego uczelni wyŜszej528. W 1929 r. przeszło ono na utrzymanie budŜetu lokalnego. T echnikum bardzo szybko skupiło najlepsze siły muzyczne Białorusi i stało się centrum jej Ŝycia muzycznego. M. Aładau, oprócz harmonizacji białoruskich pieśni skomponował szereg romansów do słów poetów białoruskich, kwintet fortepianowy, aranŜacje muzyczne do sztuk teatralnych. J. Procharau takŜe skomponował szereg romansów do słów poetów białoruskich. I. Fidłon był autorem dwóch utworów smyczkowych oraz orkiestrowego opracowania muzycznego do sztuki „Wir” J. Ramanowicza529. Organizowano koncerty białoruskiej muzyki, na których występowali studenci oraz wykładowcy T echnikum 530. W 1927 r. przygotowano pierwszą operę — „Rusałkę” Aleksandra DargomyŜskiego. W 1928 r. otwarto studium operowe. Pracowano nad operami „Faust”, „Halka”, „Dolina”, „Cyrulik Sewilski”, „Eugeniusz Oniegin”, „Borys Godunow”. M. Aładau przygotował operę „T aras na Parnasie”531. Większość sił muzycznych na początku lat 20. skupiła się wokół Białoruskiego T eatru Państwowego. Poza aktorami pracowali tam śpiewacy: M. Martowa, K. Macalewicz, W. Selach. Istniał teŜ chór, który prowadził U. T erauski, orkiestra i grupa baletowa532. Przyczyniło się to do umuzykalnienia sztuk teatralnych. Pierwsza sztuka, „Na Kupalle” M. Czarota, przesiąknięta była muzyką, śpiewami solowymi i chóralnymi oraz elementami baletu: „Bogactwo melodii, śpiewy rusałek, boŜków leśnych i innych postaci białoruskiej mitologii przenoszą słuchacza w cudowny świat fantazji i piękna, malując przed nami bogatą duszę naszego narodu (...). Muzykę świetnie skomponował U. T erauski i 527 Мастацтв а..., с. 262. 528 DARB, f. 42, v. 3, s. 919, l. 60. 529 Бел орусская кул ьтура..., с. 47-48. 530 Ю. Герчиков, Кам ерные концерты Бел орусского „ Трибуна Искусства”, 1925, н-р 5, с. 4. 531 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1928, н-р 7. 532 CDAMLiMRB, f. 126, v. 1, s. 1, l. 31. 180 Музыкал ьного Техникум а, niewątpliwie stanowi ona trwałą podstawę dla białoruskiej opery w nowym duchu, gdyŜ odzwieciedla ona cechy współczesnej sztuki kompozytorskiej (...). Dla tej opery-dramatu niezbędni są prawdziwi artyści operowi, których w Mińsku obecnie nie ma”533. Muzyka była nieodłącznym elementem spektakli teatralnych. W 1924 r. zaczęto w teatrze organizować koncerty. W sezonie 1926/1927 odbyło się 7 koncertów symfonicznych, z których jeden był poświęcony 100-leciu śmierci Ludwiga van Beethovena. W tym sezonie teŜ po raz pierwszy (w maju 1927 r.) wystawiono operę „Rusałka” DargomyŜskiego oraz zorganizowano wieczór baletowy, na którym pokazano m.in. „Noc Walpurgii” z „Fausta” Gounoda, „Seguidillas” Albeniza, fragmenty opery „Kniaź Igor” Borodina534. Rozwój muzyki i oświaty muzycznej przyczynił się do podniesienia jej poziomu i wykształcenia nowych form organizacyjnych. Na bazie orkiestry symfonicznej BDT -I i T echnikum Muzycznego w Mińsku w 1927 r. utworzono Panstwową Orkiestrę Symfoniczną BSRR. W 1928 r. na bazie chóru studyjnego (akademickiego) pracującego społecznie przy Inbiełkulcie (przez dwa lata) zorganizowano Białoruską Kapelę Państwową. Liczyła ona 55 wokalistów. W jej skład weszli członkowie wieczorowej klasy chóralnej T echnikum Muzycznego. W ciągu 2 lat (1926-1928) studyjny chór dał 134 koncerty: 47 płatnych i 87 bezpłatnych 535. Od 1927 r. istniał pierwszy białoruski kwartet wokalny w składzie: K. Macalewicz, M. Szwajko (tenory), U. Patapau i M. Nikołajewicz (basy), który dawał koncerty po całej Białorusi. W 1928 r. muzykolog J. Drejzin pisał: „Wszędzie, gdzie występował kwartet, odnosił sukcesy. Słuchając kwartetu, od razu odczuwa się i widzi, Ŝe on naprawdę uparcie i duŜo pracuje. Zdołał osiągnąć jednolitość, indywidualność muzycznej całości, która ma swoisty charakter (...). Zasługuje na wszelkie poparcie i pomoc ze strony instytucji rządowych i profesjonalnych organizacji społecznych, bo jeśli będzie pracować tak powaŜnie jak dotychczas, to niebawem będziemy się nim szczycić”536. Podobnie w porywie entuzjazmu powstała w 1928 r. orkiestra instrumentów ludowych (cymbały, liry, fujarki) pod kierownictwem Źmiciera Zachara. W 1929 r. włączono ją do T echnikum Muzycznego, gdzie Ź. Zachar otrzymał minimalne wynagrodzenie537. Niewielkie orkiestry symfoniczne istniały w Mohylewie i Homlu. Urządzały one koncerty utworów L. van Beethovena, F. Schuberta, F. Chopina, R. Schumanna, F. Liszta, M. Glinki, P. Czajkowskiego. Szeroko rozwijano muzyczny ruch amatorski głównie w oparciu o folklor białoruski. W pracy tej wyróŜniali się kompozytorzy Mikoła Czurkin w Mścisławiu, Jauhien Cikocki w Bobrujsku, Alaksiej T urankou w Homlu, Michał Ancau w Witebsku, Michał Macison w Połocku538. W Witebsku istniało T owarzystwo Muzyczne im. A. Rubinsteina. 533 Мастацтв а..., с. 247-248. 534 А. Некрашэвіч, op. cit., s. 37-38. 535 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1928, н-р 6. 536 Мастацтв а..., с. 260-261. 537 Ibidem, s. 260. 538 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя, т. XII, с. 621. 181 śycie muzyczne Mińska, Witebska i innych miast wzbogacały występy grup operowych i baletowych z Moskwy i Leningradu. Swoje osiągnięcia muzyczne na międzynarodowej wystawie muzyki ludowej we Frankfurcie w 1927 r. prezentowali: W. Selach, W. Poła i Sawicki. Śpiewaczka L. Aleksandrowska i cymbalista Stanisłau Nawicki występowali z koncertami w Niemczech, Francji i Skandynawii, Austrii i Holandii. Muzyka na Białorusi w latach dwudziestych rozwijała się Ŝywiołowo. Jej twórcy pracowali społecznie bądź utrzymywali się ze środków uzyskanych z koncertów. Jedną z głównych przeszkód, poza finansowymi, był brak na Białorusi własnej drukarni nut. W 1929 r. pisano: „Do chwili obecnej nie moŜna było rozwinąć działalności wydawniczej w dziedzinie pieśni białoruskiej (...). Dlatego przeznaczone do druku materiały wychodzą bardzo powoli, bo warunki techniczne druku materiałów nutowych są bardzo kłopotliwe i czasochłonne: trzeba z rękopisu autora kaligraficznie przepisać dany materiał nutowy, przenieść go na klisze; słowa i róŜne znaki drukuje się potem osobno itd., w tym czasie, gdy wydawnictwo ma duŜą ilość oddanego do druku materiału z pieśniami (opracowania Ipalitawa-Iwanowa, Hreczaninowa, Nikolskiego, Aładawa, Procharawa, Alenina i T urankowa)”539. W 1923 r. nakładem wydawnictwa „Sawieckaja Biełaruś” ukazał się „Zbiór pieśni z nutami” Mikoły Rawienskiego 540. W latach dwudziestych karierę muzyczną zaczynali kompozytorzy M. Rawieński, A. T urankou, Ryhor Pukst. Wydano takŜe „Białoruski śpiewnik” U. T erauskiego (1926), „Śpiewnik dla chóru dziecięcego” M. Macisona (1925), „Białoruskie pieśni ludowe” śdanowicza (1926), „Pieśni ludowe z melodiami” M. Hareckiego i A. Jahorawa (1928), „Śpiewnik przedszkolny” I. Łucewicza i A. Sawionak (1928), „Zbiór białoruskich pieśni ludowych” M. Ipalitowa-Iwanowa, J. Procharawa i M. Aładawa (1928) 541. 4.6. S ztuki plastyczne Rozwój sztuk plastycznych w okresie pierwszego dziesięciolecia BSRR odbywał się w dwóch kierunkach: kontynuacji tradycyjnych form oraz poszukiwania nowych. Głównym załoŜeniem ideologicznym było szerokie oddziaływanie na masy. Najbardziej uwidoczniło się to w grafice. W 1923 r. pisano: „Sztuki plastyczne — to nie rozkosz (...) stanowią nieodłączną cząstkę naszej proletariackiej kultury. Począwszy od szkół początkowych plastyka powinna być obowiązko- 539 Мастацтв а..., с. 259. 540 У. Дубоўка, Бел арускі кам пазытар Мікол а Рав енскі, „ Узвышша”, 1928, н-р 3, с. 149. 541 М. Куліковіч, Бел арускае м астацтв а 20-х гадоў і ягоныя карэньні ў сав ецкай сучаснасьці, „ Беларускі Зборнік”, 1956, н-р 5, с. 125-126. 182 wym, prawidłowo i powaŜnie postawionym przedmiotem, obok innych dyscyplin, których nauczamy”542. W początkowym okresie sztuki plastyczne rozwijały się samorzutnie. Próbowano organizować pracownie skupione wokół znanych plastyków starszego pokolenia. Głównym ośrodkiem malarskim w tym czasie był Witebsk (w składzie RFSRR), w którym tworzyli wielkiej klasy plastycy: Marc Chagall, Kazimierz Malewicz, Mścisław DobuŜyński, Judal Pen. Reprezentowali oni przedrewolucyjną szkołę malarstwa realistycznego w pejzaŜu i portrecie oraz nową — suprematyzm (K. Malewicz). Istniejąca w Witebsku szkoła plastyczna oraz pracownie stały się bazą utworzonego w 1923 r. T echnikum Plastycznego. W tym czasie w Mińsku powstały studia plastyczne przy rabfaku — Jankiela Kruhiera, przy klubie kolejarzy — Hauryły Wijera, przy szkole kolejowej — Anatola T yczyny. W 1923 r. swoją pracownię pod nazwą „Wolna Akademia” otworzył Michał Filipowicz. Była ona centrum malarstwa i dyskusji o sztuce. Istniało takŜe studium F. Siergiejewa, zajmujące się makietowaniem, malowaniem i dekoracjami teatralnymi. Podobną działalność prowadziła pracownia plastyczna przy Białoruskim T eatrze Państwowym. W innych miastach białoruskich wchodzących w skład RFSRR na początku lat dwudziestych takŜe istniały pracownie, np. w Homlu studium im. M. Wrubla, studia malarstwa w Orszy i Mohylewie. W 1921 r. podwydział sztuki LKO próbował otworzyć w Mińsku pierwsze studium plastyczne. Planowano wprowadzić zajęcia rysunku i malarstwa, historii sztuki i perspektywy. Wyznaczono nawet wykładowców: Kanstancina Jelisiejewa, Dymitra Połazawa, K. Cichanawa. Przewidywano otwarcie przy studium szkoły plastycznej z klasami rzeźby, ceramiki, grafiki, tkactwa artystycznego, wyplatania, haftu i innymi543. Mimo tych prób Białoruś nie posiadała szkoły plastycznej do 1924 r., tj. do włączenia Witebska w granice BSRR. We wrześniu 1921 r. z inicjatywy malarza Michała Staniuty zorganizowano w Mińsku pierwszą wystawę plastyczną. Zaprezentowano na niej ponad 350 prac 33 plastyków. Swoje prace wystawili profesjonaliści J. Kruhier, K. Jelisiejew, D. Połazau, K. Cichanau, M. Staniuta oraz młodzi plastycy: Iwan Achremczyk, M. Filipowicz, Paweł Hutkouski, M. Kawiaryn, Ibrahim Hiembicki, I. Waładźko, M. Rusiecki, S. Kaurouski. Wśród prac znalazły się portrety poety J. Kupały autorstwa K. Jelisiejewa, D. Połazawa. W pracach widoczne były wpływy modernizmu i symbolizmu oraz realizmu. 542 Гісторыя бел арускага м астацтв а, т. IV, Мінск 1990, с. 7. 543 Ibidem, s. 39. 183 DuŜe oŜywienie do Ŝycia artystycznego wniosły wystawy organizowane w II połowie lat 20. Jesienią 1925 r. w Mińsku odbyła się pierwsza Wszechbiałoruska Wystawa Plastyczna zorganizowana przez sekcję sztuki Białoruskiego Instytutu Kultury kierowaną przez historyka sztuki M. Szczakacichina. Zebrano na niej 1 100 prac 85 plastyków z całej Białorusi. Celem wystawy było „zapoznanie szerokich mas pracujących BSRR z twórczością plastyków etnograficznej Białorusi tak w dziedzinie ogólnoartystycznych osiągnięć, jak i w dziedzinie plastycznego przedstawienia narodowej specyfiki białoruskiej, Ŝydowskiej i polskiej sztuki na Białorusi; a takŜe zjednoczenie twórczych sił plastycznych Białorusi w celu aktywnego udziału w dziedzinie budowania białoruskiej kultury artystycznej i wypracowania odpowiednich stylów narodowych w dziedzinie sztuki uŜytkowej”544. W katalogu wydanym z okazji wystawy zwracano uwagę na dwa aspekty: potrzebę pokazania faktycznych osiągnięć i zjednoczenia sił plastycznych: „Przy organizacji wystawy nakreślano podwójne zadania i cele: z jednej strony wystawa powinna pokazać masom pracującym BSRR faktyczne osiągnięcia w dziedzinie sztuki, stać się najlepszą formą podsumowania dorobku sztuk plastycznych i nawet próbą dla naszych instytucji plastycznych i poszczególnych plastyków, która pozwoliłaby konkretnie pokazać te kierunki i ugrupowania plastyczne, na których moŜemy bazować w dalszym rozwoju kulturalnym i społecznym Białorusi Radzieckiej. Po drugie właśnie Wszechbiałoruska Wystawa Plastyczna stanowi najlepszą formę dla zgromadzenia i zjednoczenia dotychczas poróŜnionych i rozproszonych sił plastycznych Białorusi w celu skierowania ich na pewny rewolucyjny szlak, wykorzystania do odbudowy i odrodzenia białoruskiej sztuki, przyciągnięcia do aktywnego udziału w budowaniu socjalistycznej w treści i narodowej w formie kultury białoruskiej oraz innych miejscowych kultur”545. Wystawa pokazała, Ŝe na Białorusi niewielka była liczba wykształconych plastyków, których prace wyróŜniały się wśród ogólnej na wpół amatorskiej masy. Wśród plastyków nie istniały Ŝadne stałe i wyraźne ugrupowania artystyczne. Prace miały charakter indywidualistyczny 546. Charakteryzowały je tendencje naturalistyczne i realistyczne. Większość przedstawiała pejzaŜe, martwą naturę i portrety. Wystawa była podzielona na cztery działy: ogólnoplastyczny (malarstwo, grafika, rzeźba), sztuka uŜytkowa, sztuka teatralna, dawna sztuka białoruska i Ŝydowska547. 544 І-я Усебел аруская Мастацкая Выстаўка ў Менску 15 кастрычніка — 15 л істапада 1925 г., Менск 1925, с. 1. 545 Катал ёг І-й Усебел арускай Мастацкай Выстаўкі, Менск 1925, с. 1-2. 546 М. Шчакаціхін, Сучаснасьць м астацтв а Бел арусі, „ Полымя”, 1926, н-р 6, с. 137. 547 Мастацтв а..., с. 283. 184 Wystawa stała się zaczątkiem Wszechbiałoruskiej Asocjacji Plastyków, która ostatecznie powstała w 1927 r.548 Jedyną szkołą plastyczną na Białorusi było T echnikum Plastyczne w Witebsku, które miało trzy wydziały: malarstwa, rzeźby i ceramiki549. Z okazji 10. rocznicy rewolucji październikowej Wszechbiałoruska Asocjacja Plastyków otworzyła 8 listopada 1927 r. II Wszechbiałoruską Wystawę Plastyczną. Zaprezentowano na niej ponad 600 prac550. Wiele z nich znalazło się w zbiorach Białoruskiego Muzeum Państwowego. Prezentowane prace były juŜ wyraźnie nastawione na radziecki realizm. Wiele prac powstało w wyniku zamówienia państwowego na temat „Człowiek przy pracy”, np. „Obróbka lnu” M. Filipowicza, „Robotnice” Michała Ende, „Flisacy” Walancina Wołkawa. III Wszechbiałoruską Wystawę Plastyczną otwarto 4 stycznia 1929 r. z okazji 10-lecia BSRR. Jej zadaniem było pokazanie osiągnięć białoruskiej plastyki radzieckiej, w pierwszym rzędzie jej rewolucyjną i społeczną treść. W tym celu odpowiednio wcześniej ogłoszono tematy prac przyjmowanych na wystawę: 1. Podpisanie manifestu, 2. Czytanie manifestu (na wsi, w miasteczku, mieście), 3. „Od wieku spaliśmy”, 4. Ruch patyzancki, 5. Budownictwo BSRR551. T akie polityczne ukierunkowanie wystawy przyniosło 680 prac 91 plastyków, ograniczonych do wymienionych tematów. Zdecydowanie dominował temat ruchu partyzanckiego, chociaŜ znalazły sie teŜ dzieła przedstawiające pejzaŜe i martwą naturę, co spotkało się z krytyką: „Świadomie czy nie, uchylają się oni (plastycy — przyp. H. G.) od tego, aby chociaŜ częściowo podporządkować swoją twórczość celom walki klasowej. Przez to odrywają się od szerokich mas, odrywają się od naszej rzeczywistości i spychają siebie w samotność, chcąc zadowolić się uznaniem wąskiego koła swoich towarzyszy po fachu, wykwalifikowanych znawców sztuki i estetyki. Wszystko to świadczy o ideologicznym zacofaniu części białoruskich plastyków (...). Białoruscy plastycy, jako postępowa siła kulturalna, powinni iść w pierwszych szeregach społeczeństwa proletariackiego, by zachować rolę propagatorów ideologii klasowej i aktywnych uczestników naszego budownictwa radzieckiego”552. Do tych niepokornych naleŜeli wybitni malarze J. Pen i J. Kruhier. 548 Ibidem, s. 284. 549 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1927, н-р 2, сс. 202-203. 550 Хроніка бел арускай кул ьтуры, „ Полымя”, 1927, н-р 7, с. 266. 551 І. Цьвікевіч, Трэцяя ўсебел аруская м астацкая в ыстаўка, „ Полымя”, 1929, н-р 2, с. 197. 552 Ibidem, s. 213-214. 185 Lata 20. w sztukach plastycznych są wyrazem poszukiwań twórczych zwłaszcza młodych plastyków. Często tworzyli oni w róŜnych rodzajach sztuki. W II połowie lat 20. w sztuce zaczęła dominować tematyka rewolucji i budownictwa socjalistycznego. Powstało wiele dzieł przedstawiających W. Lenina. Na I Wszechbiałoruskiej Wystawie Plastycznej prezentowano całą serię akwarel wykonanych przez członków studium plastycznego przy pułku kawaleryjskim w Mińsku. W dziedzinie malarstwa realistyczną szkolę prezentowali Witold BiałynickiBirula, J. Pen, Uładzimier Kudrewicz, W. Wołkau, M. Staniuta, M. Filipowicz, I. Achremczyk. Dominowało malarstwo tematyczne — zgodnie z duchem epoki. NaleŜą doń prace W. Wołkawa — „Barykady”, „Partyzanci”, „Kastuś Kalinouski”; M. Filipowicza — „Bitwa na Niemidze”, „Zabawa ludowa”. W dziedzinie malarstwa portretowego wyróŜnili się: J. Pen — „Autoportret”, M. Staniuta — „Portret córki”, „Portret malarza M. Filipowicza”; M. Filipowicz — „Stary Białorusin z lulką”. Portrety te charakteryzuje realizm i psychologizm. W malarstwie pejzaŜowym dominowały prace W. BiałynickiegoBiruli — „Pierwszy śnieg”, „Jezioro”. Wpływy impresjonizmu były widoczne w pejzaŜach U. Kudrewicza — „Poranek wiosny”, „Wieczór”. Największym wzięciem w latach 20. cieszyli się graficy. Wiązało się to z polityką władz radzieckich. Prace grafików (plakaty, transparenty) miały bardziej charakter propagandowo-agitacyjny niŜ artystyczny. Wydawnictwa ksiąŜek i prasy wymagały takŜe opracowań graficznych. Początkowo grafika była dziełem młodych, niedoświadczonych artystów, stąd teŜ poziom artystyczny ich dzieł budzi szereg zastrzeŜeń. T ematem grafiki była postać Lenina oraz budownictwo socjalistyczne. Na najwyŜszym poziomie artystycznym stały prace Arkadzia Astapowicza „Marzec” i „Krajobraz wiosenny” oraz drzeworyty Salamona Judowina i Jaufima Minina. W dziedzinie rzeźby największe sukcesy odniósł Alaksandr Hrube — „Lirnik”, „M. Bahdanowicz”. Wśród innych artystów w tej dziedzinie moŜna wyróŜnić Abrama Brazera, Zaira Azhura, Ramana Siemaszkiewicza. W latach 20. na Białorusi nie było odgórnie zorganizowanej pracy architektonicznej, ale zaczął dominować nowy styl, preferujący prostotę form, przestrzenność i wielkość. Jedynie odbudowywanym zabytkowym budynkom przywracano dawny kształt architektoniczny. 186 Epilog Lata dwudzieste na Białorusi znamionowały intensywne działania w dziele tworzenia i rozwoju kultury. Charakterystyczne było nadanie jej narodowego charakteru, głównie białoruskiego. Białorusizacja wyraźnie zaznaczyła się w oświacie, nauce, literaturze, teatrze, w sztukach plastycznych, filmie i muzyce. W polityce białorusizacji przez kulturę władze upatrywały główny środek propagandy nowego ustroju. Szczególny charakter kultury „narodowej w formie i proletariackiej w treści” miał słuŜyć jej upowszechnieniu. Oznaczało to zaprzeczenie elitarności kultury. Pod koniec lat dwudziestych krytyka kultury „elitarnej” przybrała postać walki z odchyleniem „narodowo-demokratycznym” w kulturze. Zwalczaniem narodowego oblicza kultury kierowała Komunistyczna Partia Białorusi. Na wrześniowym plenum KC KPB w 1928 r. w rezolucji „O zadaniach KPB w najbliŜszym okresie” postanowiono szeroko rozwinąć krytykę drobnoburŜuazyjnej ideologii, prowadzić zdecydowaną walkę przeciwko przejawom antykomunistycznej ideologii i niemarksistowskich odchyleń w działalności instytucji naukowych BSRR553. Przełomową cezurą dla kultury stał się rok 1929. W BSRR pracowała Centralna Komisja Kontroli WPK(b) pod kierownictwem W. Zatonskiego. Badała ona realizację polityki narodowościowej na Białorusi. Na posiedzeniu Biura KC KPB 27 czerwca 1929 r. W. Zatonski przedstawił swój stosunek do działaczy białoruskich: „Wy z nacjonalistami bardzo długo bawicie się. Rozumiem — był czas, kiedy przyjeŜdŜali z zagranicy emigranci, trzeba było dla zagranicy ich przyjmować, zatrudniać w instytucjach. Rozumiem, Ŝe był czas, kiedy trzeba było ich wykorzystać dla swoich celów. Prawidłowo zrobiliście. Jednak dreptać wokół nich nie moŜna bez końca. T eraz jest 1929 r. T a sprawa u was została daleko z tyłu”554. W. Hantman, kierownik Wydziału Organizacyjnego KC KPB podkreślał wrogi stosunek inteligencji do władzy radzieckiej.:„Obca, nie nasza co do ideologii część inteligencji, ciągle jeszcze ma duŜe wpływy wśród młodej kadry białoruskiej inteligencji, i my jeszcze jak naleŜy nie wzięliśmy w swoje ręce kierownictwa tą młodą kadrą literatów i innych sił kultury. (...) Myślę, Ŝe (...) w stosunku do poszczególnych przedstawicieli narodowej inteligencji 553 Ком м унистическая партия Бел оруссии в резол юциях и решениях сьездов и пл енум ов ЦК, т. II, Минск 1984, с. 66. 554 NARB, f. 4, v. 21, s. 199, l. 34. 187 dopuszczaliśmy czasami niezdecydowanie, czasami przecenianie ich znaczenia dla budownictwa kulturalnego Białorusi”555. W celu przyspieszenia rozprawy z narodowo-demokratycznym odchyleniem na I sekretarza KPB przysłano Konstantego Heja (3 stycznia 1930 r.). Białoruskiej inteligencji stawiano zarzut wykorzystywania polityki białorusizacji w celu działalności kontrewolucyjnej: „Miejscowy białoruski szowinizm najbardziej przejawiał się w kierunku zwanym narodowo-demokratycznym. Kierunek ten charakteryzuje się walką o kapitalistyczną odbudowę i orientację na Zachód, w szczególności na faszystowską Polskę, przeciw proletariackiej Moskwie. Narodowy demokratyzm głosi odwieczne istnienie odrębnego bezklasowego narodu białoruskiego. Narodowy demokratyzm proponuje teorię odrębności, teorię, która wprowadza jako dogmat wąskie prowincjonalne ograniczenie. T eoria odrębności prowadziła do ideologizacji feudalnej i burŜuazyjnej przeszłości i znalazła swoje odzwierciedlenie szczególnie w poszukiwaniu rozwoju kultury białoruskiej w epoce średniowiecza, w idealizowaniu szlacheckich rewolucjonistów takich jak Konstanty Kalinowski itd. Narodowy demokratyzm przykłada wszystkie siły do tego, aby skierować budownictwo kulturalne BSRR w kierunku stworzenia kultury burŜuazyjnej w swojej treści i narodowej w swojej formie. Podobnie, jak wielkopaństwowy szowinizm, białoruski narodowy demokratyzm stoi na gruncie uznania konieczności walki dwóch kultur — rosyjskiej i białoruskiej. Wychodząc z tej teorii białoruski narodowy demokratyzm stwarza wspólny front z białoruskim narodowym faszyzmem po tamtej stronie granicy (Łuckiewicz, Astrouski, Stankiewicz i inni). Jest on, zatem, agenturą białoruskiego narodowego faszyzmu — częścią składową faszyzmu polskiego”556. W latach 1929-1931 przeprowadzono w całej WPK(b), w tym w KPB czystkę szeregów partyjnych. Zgodnie z uchwałą XVI Konferencji partyjnej odbywającej się w Moskwie w dniach 23-29 kwietnia 1929 r., czystka miała na celu „uczynić partię bardziej jednorodną, wyzwolić od wszystkiego, co niekomunistyczne557. W wypadku KPB zwracano uwagę, Ŝe „nie moŜe być takiej sytuacji w partii, Ŝeby komunista szedł ręka w rękę z narodowym demokratą, był przewodnikiem narodowo-demokratycznej ideologii, Ŝeby pomiędzy komunistą i narodowym demokratą czasami zacierały się granice. T ę część kadry, oraz tych, którzy zrośli się z wrogimi nam elementami, powinniśmy zamienić nowymi ludźmi, którzy zdolni są wykonywać linię partii”558. Odnosiło się to głównie do białoruskich komunistów zaangaŜowanych w odrodzenie 555 Р . Платонов, Н. Сташкевич, А. Гесь, „Ударить бол ее сил ьно...” ил и как искал и „в рагов народа”, „ Нёман”, 1993, н-р 2, с. 126. 556 Нацыянал ьнае пытаньне, пад рэд. С. Будзіна, Менск 1932, с. 307. 557 Н. Вакар, Лікв ідацыя бел арускага нацыянал ізм у, „ Спадчына”, 1992, н-р 6, с. 2. 558 Адозв а пл енум у ЦК КП( б)Б да ўсіх чл енаў КП( б)Б, „ Бальшавік Беларусі”, 1930, н-р 7-8, с. 5. 188 narodowe: U. Ihnatouskiego, J. Karanieuskiego P. Iljuczonka, A. Balickiego, Ź. śyłunowicza. Głównym obiektem czystek stał się Ludowy Komisariat Oświaty. Na fali krytyki narodowo-demokratycznego odchylenia w nauce Instytut Językoznawstwa Białoruskiej Akademii Nauk przygotował nowe zasady pisowni języka białoruskiego, zatwierdzone dekretem RKL 28 sierpnia 1933 r. Zmianę ortografii uwaŜano za niezbędną dla rewolucji kulturalnej. Zdaniem komunistów, „białoruski narodowy demokratyzm wychodząc ze swych burŜuazyjnych kontrewolucyjnych celów, prowadził pracę tak na gospodarczym, jak i kulturalnym froncie, a takŜe w dziedzinie języka, terminologii i ortografii. Narodowy demokratyzm dąŜył do tego, by wszelkimi środkami i sposobami oderwać białoruski język literacki od języka białoruskich mas pracujących, stwarzał sztuczną barierę między językiem białoruskim i rosyjskim i zaśmiecał język białoruski róŜnymi archaizmami i burŜuazyjnymi wulgaryzmami”559. Reforma zasad pisowni zapoczątkowała proces rusyfikacji. Nastąpiło sztuczne zbliŜenie języka białoruskiego do rosyjskiego poprzez wprowadzanie do języka białoruskiego słów rosyjskich oraz fonetycznych, morfologicznych i syntaktycznych zasad języka rosyjskiego. Stopniowo rezygnowano z białorusizacji i coraz powszechniej uŜywano języka rosyjskiego w administracji, instytucjach państwowych i partyjnych. W latach 30. wyszło z uŜycia samo pojęcie „białorusizacji”560. Nagminne stały się wystąpienia prasowe o szkodliwości narodowych demokratów. „Oświata” (następnie „Wychowanie Komunistyczne”) zamieściła na swoich łamach następujące szkalujące artykuły: Pawła Pankiewicza „Walka klasowa na naukowym froncie BSRR”, „O narodowo-demokratycznej polityce Balickiego w dziedzinie oświaty ludowej”, Alaksandra Niekraszewicza „Białoruski narodowy faszyzm i narodowy demokratyzm”, Źmiciera śyłunowicza „Narodowi demokraci przy pracy”, Michała Haładzieda „O narodowej polityce, narodowym demokratyzmie i walce z nim, i o białorusizacji”. Ukazała się ksiąŜka A. Ziuźkowa „Krwawy szlak białoruskiej nacdemokracji” (Mińsk 1931) i praca zbiorowa „Nauka na słuŜbie nacdemowskiej kontrrewolucji” (Mińsk 1931), ukazujące w sposób tendencyjny białoruską sztukę, literaturę, teatr, muzykę, naukę jako dzieło kontrewolucjonistów. T aka propaganda miała usprawiedliwiać represje w stosunku do białoruskiej inteligencji. Przewodniczącego CKW BSRR Alaksandra Czarwiakowa publicznie oskarŜono o to, Ŝe „nie bierze aktywnego udziału w walce przeciwko prawicowemu odchyleniu i narodowemu demokratyzmowi (...) nawet w okresie zaostrzonej walki partii z odchyleniem prawicowym i narodowym 559 Я. Станкевіч, Моўная пал ітыка бал ьшав ікоў у Бел арускай ССР, „ Беларускі Зборнік”, 1955, сш. 2, с. 83. 560 Энцыкл апедыя Гісторыі Бел арусі, т. I, Мінск 1993, с. 350. 189 demokratyzmem. W artykułach i wystąpieniach głosił i bronił prawicowooportunistycznych poglądów”561. Początkowo pozbawiano pracy czołowych działaczy kultury (A. Balickiego, U. Ihnatouskiego, Ś. Niekraszewicza, A. Smolicza i innych), publicznie wyrzucano ich z partii, a następnie aresztowano. Bezpośrednią przyczyną takiego postępowania było pomówienie o przynaleŜność do nieistniejącej organizacji Związek Wyzwolenia Białorusi. Pod tym pretekstem w nocy z 18 na 19 lipca 1930 roku aresztowano 25 osób, m.in. Maksima Hareckiego, Jazepa Dyłę, Floriana śdanowicza, Uładzimiera Prakulewicza, Iwana Ćwikiewicza, 21 lipca 1930 r. — Wacława Łastouskiego 562. Ogółem w sprawie Związku Wyzwolenia Białorusi aresztowano 108 osób563. Wyrok w sprawie zapadł na kolegium Oddziału Zarządu Polityczngo BSRR 10 kwietnia 1931 r. 10 osób skazano na 10 lat obozów koncentracyjnych, 80 — na 50 lat zsyłki poza granice Białorusi, 18 osób uniewinniono. Obwiniony o przynaleŜność do Związku Wyzwolenia Białorusi i zmuszony do publicznego wystąpienia w roli przywódcy U. Ihnatouski 4 lutego 1931 r. popełnił samobójstwo 564. Wcześniej próbę samobójstwa podjął poeta Janka Kupała. Wśród oskarŜonych znaleźli sie wszyscy działacze Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL) oraz 25 członków partii białoruskich eserów. Wśród aresztowanych byłych działaczy BRL znaleźli się Iwan Sierada (przewodniczący I Zjazdu Wszechbiałoruskiego w Mińsku w 1917 r., docent Białoruskiej Akademii Rolniczej w Horkach), Jazep Losik (redaktor gazet „Wolna Białoruś” w l. 1917-1918 i „Białoruś” w l. 1919-1920, członek Inbiełkultu, autor podręczników gramatyki i ortografii białoruskiej), Wacłau Łastouski (były premier emigracyjnego rządu BRL, dyrektor Muzeum Państwowego, sekretarz Białoruskiej Akademii Nauk), Alaksandr Ćwikiewicz (były premier emigracyjnego rządu BRL, przewodniczący Białoruskiego T owarzystwa Współpracy Kulturalnej z Zagranicą), Arkadź Smolicz (autor pierwszej „Geografii Białorusi”), Lawon Zajac, Uładzimier Prakulewicz (przywódca powstania słuckiego w 1920 r.), Paweł T rampowicz (członek misji dyplomatycznej BRL w Kijowie, członek Inbiełkultu, wykładowca Uniwersytetu w Mińsku), Alaksandr Haławiński (od 1927 r. w BSRR, członek Inbiełkultu, pracownik naukowy Białoruskiej Akademii Nauk), Ściapan Niekraszewicz (załoŜyciel Inbiełkultu, autor pierwszych słowników białoruskich), Iwan Kraskouski (pracownik naukowy BAN), Florian śdanowicz (aktor, twórca Pierwszego T owarzystwa Białoruskiego Dramatu i Komedii). 561 Аб пазыцыі тав . Чарв яков а па пытаньнях барацьбы з прав ым ухіл ам і нацыянал - дэм акратызм ам , „ Бальшавік Беларусі”, 1930, н-р 1, с. 172. 562 У. Міхнюк, Справ а Вацл ав а Ластоўскага, „ Маладосць”, 1993, н-р 8, с. 205. 563 У. Адамушка, Пал ітычныя рэпрэсіі 20—50-ых гадоў на Бел арусі, Мінск 1994, с. 43. 564 А. Калубовіч, „Айцы” БССР і іхны л ёс, Кліўленд 1985, с. 47. 190 Wśród aresztowanych działaczy politycznych i państwowych BSRR znaleźli się Jazep Dyła (członek białoruskich sekcji RPK(b), twórca BSRR, działacz teatralny, dramaturg), Anton Balicki (ludowy komisarz oświaty), Źmicier Pryszczepau (ludowy komisarz rolnictwa w latach 1924-1929), Aleś Adamowicz (przewodniczący Okręgowego Komitetu Wykonawczego w Klimowiczach w latach 1924-1926, przewodniczący wydziału wydawnictw KC KPB), Iwan Ćwikiewicz (przewodniczący Białoruskiego Czerwonego KrzyŜa, członek Inbiełkultu), Piotr Iljuczonak (przedstawiciel BSRR w radzieckiej ambasadzie w Polsce). Aresztowano pisarzy, byłych naszoniwców Alesia Hurło, Maksima Hareckiego, poetów Jazepa Puszczę, Uładzimiera Duboukę, Uładzimiera śyłkę, Michała Hramykę, dramaturgów Wasila Szaszalewicza i Alaksandra LaŜniewicza. Wśród skazanych znaleźli się uczeni historycy: Uładzimier Piczeta (rektor BUP), Dymitr Dauhiała (archeolog, paleograf), Paweł Charłampowicz (archeolog, numizmatyk), Michaś Mialeszka (historyk i archeograf), Siarhiej Dubiński (archeolog), językoznawcy: Branisłau Epimach-Szypiła, Jazep WoukLewanowicz, Anatol Bahdanowicz, Mikoła Bajkou, literaturoznawcy: Uładysłau DziarŜyński (CzarŜyński), Paweł Karawaj, Adam Babareka, Anton Adamowicz i Feliks Kupcewicz, etnografowie i folkloryści: Alaksandr Szlubski, Mikoła Kaspiarowicz, historyk sztuki Mikoła Szczakacichin, geografowie: Mikoła Azbukin, Hauryła Harecki, przedstawiciel nauk rolniczych Czesław Rodziewicz, Alaksandr Skandrakou, Alaksiej Makareuski. Aresztowano takŜe pracowników oświaty: Jana Bialkiewicza (byłego inspektora Ludowego Komisariatu Oświaty, dyrektora Mścisławskiego Białoruskiego T echnikum Pedagogicznego), Janka Arabieja (dyrektora orszańskiego rabfaku) i grupę nauczycieli565. W czasie śledztwa często znęcano się nad aresztowanymi i zmuszano ich do podpisywania nieprawdziwych zeznań. Represje w stosunku do twórców kultury kontynuowane były w ciągu lat trzydziestych. W sierpniu 1933 r. przyczyną masowych aresztowań stała się sprawa rzekomego Białoruskiego Centrum Narodowego. Dotyczyła ona głównie byłych posłów do Sejmu II Rzeczypospolitej, którzy znaleźli się w BSRR w drodze wymiany więźniów politycznych, m.in. Symona Rak-Michajłouskiego. Obwiniano ich o działalność szpiegowską na rzecz Polski i dywersyjnoterrorystyczną w BSRR. Pociągnięto do odpowiedzialności 97 osób, z których co najmniej 26 skazano na karę śmierci zamienioną na 10 lat poprawczych obozów pracy, 17 — na 10 lat poprawczych obozów pracy, 5 — na 5 lat obozów. Pozostałym wymierzono inne kary 566. 565 А. Калубовіч, На крыжов ай дарозе, Мінск 1994, с. 80-90. 566 У. Адамушка, op. cit., s. 62. 191 Największe straty przyniósł rok 1937. W latach 1937-1938 tylko w Białoruskiej Akademii Nauk aresztowano 57 osób. Ogółem od drugiej połowy 1937 r. do 1 czerwca 1938 r. aresztowano 25 700 osób podejrzanych o udział w „zjednoczonym antyradzieckim podziemiu”567. Masowe aresztowania i wyroki śmierci poprzez rozstrzelanie doprowadziły do całkowitej wymiany kadry w kulturze w ciągu lat trzydziestych. Największe straty poniosła literatura białoruska. Spośród ponad 500 członków „Maładniaka”, „Uzwyszsza” i „Połymia” pod koniec lat trzydziestych pozostali pojedynczy pisarze. Po ukazaniu się w 1930 r. „listów otwartych” Janka Kupały i Jakuba Kołasa, w których demaskowali swoją dotychczasową twórczość, publicznie określając ją jako kontrewolucyjną i narodowo-demokratyczną, udało się im uniknąć represji568. Z bibliotek wyrzucano i niszczono utwory Janka Kupały, Jakuba Kołasa, Zmitraka Biaduli, Uładzimiera Dubouki, Jazepa Puszczy, Uładzimiera śyłki, Michasia Zareckiego, Ciszki Hartnego, Alesia Haruna, Jadwihina Sz., Maksima Hareckiego, Antona Nawiny, Michała Hramyki, Kuźmy Czornego. Podobny los spotkał czasopisma „Nasz kraj”, „Aświeta”, „Uzwyszsza”569, „Połymia”, „Maładniak”, białoruskie bajki ludowe A. SierŜputouskiego, słowniki krajowe, wydawnictwa białoruskiej terminologii, prace Inbiełkultu z zakresu nauk humanistycznych, komplety gazet „Sawieckaja Biełaruś”, ksiąŜki historyczne U. Ihnatouskiego, U. Piczety, M. Dounar-Zapolskiego, M. Lubawskiego 570. W 1935 r. na wykazie ksiąŜek zakazanych, podlegających natychmiastowemu zniszczeniu, znalazło się 1 778 tytułów571. Zdjęto z repertuaru teatrów przedstawienia „Kastuś Kalinouski”, „Maszeka” J. Mirowicza, „Na Kupałę” M. Czarota, „Piekło” W. Szaszalewicza, „Car Maksymilian” M. Mickiewicza, „Nad Niemnem”, „Skaryna, syn z Połacka” M. Hramyki, wszystkie sztuki F. Alachnowicza oraz klasykę zachodnią. Ostrej krytyce poddano sztuki plastyczne. Wymagano od nich przedstawienia rzeczywistości idealizującej kolektywizację i uprzemysłowienie. W duchu tym powstały prace Iwana Achremczyka „T orf dla Osinbuda”, Walancina Wołkawa „Młócka w kołchozie”, Michała Filipowicza „T raktory na wsi”, Aleksandra Hrube „T raktorzystka”, Zaira Azhura popiersia J. Kupały, J. Kołasa, Z. Biaduli. Plastyków oskarŜano o nawiązywanie do burŜuazyjnej sztuki zachodniej. Krytykowano impresjonizm A. Kastalańskiego, Abrama Brazera, Mejera Akselroda, M. Filipowicza jako nurt wrogi kulturze proletariackiej. M. Filipowicza 567 У. Міхнюк, Я. Паўлаў, Як знішчал і генафонд бел арускай нацыі, „ Полацак”, [b.r.w.], н-р 9 (39), с. 13. 568 У. Глыбінны, Дол я бел арускае кул ьтуры пад Сав етам і, Мюнхэн 1958, с. 70. 569 У. Глыбінны, op. cit., s. 73. 570 Ibidem, s. 30. 571 З. Шыбека, Гісторыя Бел арусі ў XIX—XX стагоддзях, „ Голас Р адзімы”, 1995, н-р 5 (2407), с. 5. 192 oskarŜano takŜe o ideologizację przeszłości Białorusi, Marię Lebiediewą, Michała Ende, W. Wołkawa, A. T yczynę o dąŜenie do odrodzenia tradycji stylu Franciszka Skaryny. Z politologicznego punktu widzenia kultura na Białorusi jawi się jako czynnik oddziaływania politycznego władzy radzieckiej. W okresie międzywojennym stanowiła ona środek manipulacji — ujawnienia i zniszczenia białoruskiej inteligencji. Z uwagi na niską świadomość narodową Białorusinów, brak przywiązania do ojczystej tradycji, brak białoruskiej tradycji państwowej łatwo było narzucić społeczeństwu nowa ideologię „świetlanej” przyszłości w czasach dyktatury proletariatu. Nowe idee zyskiwały wymiar ponadnarodowy skutecznie niszcząc środkami propagandowymi i przy pomocy aparatu przymusu przejawy narodowej treści w kulturze. Państwo radzieckie pozwoliło jedynie na eksperyment narodowej polityki kulturalnej. Kulturze nadano tylko narodową formę, natomiast treść otrzymała proletariacki charakter, co było widoczne zwłaszcza w latach 1921-1929. Pełną kontrolę nad kulturą pozwalała urzeczywistniać silna centralizacja oraz podporządkowanie jej polityce partii komunistycznej. Rozwój kultury białoruskiej w I trzydziestoleciu XX w. dowiódł, Ŝe stanowiła ona waŜny instrument w polityce państwa oraz określonych sił politycznych. W danej rzeczywistości społeczno-politycznej kultura odgrywała równieŜ rolę istotnego podmiotu polityki. PrzeobraŜenia kulturalne uzaleŜnione były od zainteresowania nimi czynników państwowych, bazy materialnej, środków finansowych oraz kadr je realizujących. Mimo Ŝe polityka kulturalna na Białorusi była realizowana autotelicznie tj. dzięki oddolnej aktywności jednostki, to o jej ostatecznym kształcie decydowały odgórne wytyczne polityki państwowej. 193 Bibliografia I. Źródła archiwalne 1. Biblioteka Akademii Nauk Litwy — dział rękopisów f.43 — 27036 Р езолюции Съезда Белорусов воинов Западного Фронта f. 21 — 2225 Витебский Комитет Народного Союза f. 21 — 2224 Велікая Беларуская Р ада f. 12 — 596 Беларуская нацыянальная палітычная нарада ў Празе f. 163 — 1023 З’ езд пад імем І Усебеларускага З’ езду f. 21 — 2172 У. Глыбінны, Жыве Беларусь BF — 854, F9—2854 Rzeczpospolita Radziecka Litwy i Białorusi 1919 f. 255 — 551 Міністэрство Беларускіх Дзел f. 21 — 3585 P artja Komunistyczna Litwy i Białorusi 2. Biblioteka Akademii Nauk Białorusi — dział rękopisów f. 29 „ C” Referat białoruski 1924-1929 3. Цэнтральны Дзяржаўны Архіў — Музей Літаратуры і Мастацтва Р эспублікі Беларусь (Centralne Archiwum P aństwowe — Muzeum Literatury i Sztuki Republiki Białoruś) f. 126 Белорусский Государственный Театр f. 225 Цэнтральное Бюро Всебеларусского объединения поэтов и писателей „ Маладняк” 4. Нацыянальны Архіў Р эспублікі Беларусь (Narodowe Archiwum Republiki Biaіoruњ) f. 4 ЦБ КПБ (Цэнтральное Бюро Коммунистической Партии Белоруссии) f. 62 БНР (Беларуская Народная Р эспубліка) 5. Дзяржаўны Архіў Р эспублікі Беларусь (P aсstwowe Archiwum Republiki Biaіoruњ) f. 4 Beіnackom (Белорусский Национальный Комитет) f. 6 ЦИК БССР (Центральный Исполнительный Комитет БССР ) f. 7 Совнарком (Совет Народных Комиссаров БССР ) f. 15 Полпредство БССР при Правительстве СССР f. 42 Наркомпрос (Народный Комиссариат Просвещения) f. 31 Госплан БССР (Государственный плановый комитет Совета Министров БССР ) f. 93 Наркомфин БССР (Народный Комиссариат Финансов БССР ) f. 101 НК Р К БССР (Народный Комиссариат Р абоче-Крестьянской Инспекции БССР ) f. 44 Наркомтруд БССР (Народный Комиссариат Труда БССР ) f. 249 ЦАУ (Центральное Архивное Управление) f. 205 БГУ (Белорусский Государственный Университет) II. Dokumenty i materiały drukowane L.A. Litwa podczas wojny, Zbiór dokumentów, uchwał, odezw itp., Warszawa 1918 Агл яд в ыкл аданьня на факул ьтэце прав а і гаспадаркі БДУ ў 1926/1927 акадэм ічным годзе, Менск 1920 Агл яд в ыкл аданьня на м едыцынскім факул ьтэце БДУ ў 1927/1928 в учэбным годзе, Менск 1927 194 БССР. СНК. 1928. Дзейнасьць ураду БССР за 1926-27 гады, Менск 1928 Бел арускі пэрыядычны друк 1917-1927, Менск 1928 Бюл етэнь Пл енум у Цэнтрал ьнага Бюро „Мал адняка”, Менск 1925 Борьба за сов етскую в л асть в Бел оруссии 1918-1920, т. І-ІІ, Мінск 1968 Да першага ўсебел арускага З’езду 1917 г., „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1966, сш. 4, с. 217-246 Дв а гады нацынал ьнай работы ў БССР, Менск 1929 Идеол огическая деятел ьность Ком партии Бел оруссии, ч. І, Мінск 1990 Е. Карскі, Бел оруссы, т. І-ІІІ, Варшава—С.-Петербург 1904 І. Касяк, За дзяржаўную незал ежнасьць Бел арусі. Дакум анты і м атар’ял ы, London 1960 В. Кнорин, Избранные статьи и речи, Минск 1990 Ком м унистическая Партия Бел оруссии в резол юциях и решениях съездов и пл енум ов ЦК, т. І, Минск 1973 Кул ьтурное строител ьств о в СССР 1917-1927, Москва 1989 Мастацтв а Сав ецкай Бел арусі, т. І, Мінск 1976; т. ІІ, Мінск 1986 Нацыянал ьнае пытаньне і ком уністычная партыя, Менск 1924 Polsko-radzieckie stosunki kulturalne. Dokumenty i materiały, 1918-1939, Warszawa 1977 Працы Акадэм ічнае конфэрэнцыі па рэформ е бел арускага прав апісу і азбукі, Менск 1927 Праграм ы Бел арускае Ніжэйшае Школ ы, Менск 1920 Практическое разрешение национал ьного в опроса в БССР. Бел орусизация, ч. І, Менск 1927 Сов етская Бел оруссия 1 ХІІ 1920 — 10 ХІІ 1921, Минск 1921 Справ аздача Ураду Бел арускай Сав ецкай Сацыял істычнай Рэспубл ікі к VII Усебел арускам у Зьезду Сав етаў, Менск 1925 Статут Бел арускага тав арыств а дапам огі ахв ярам в айны, Вільня 1921 Стэнаграм а пасяджэньня Сав етаў Народных Кам ісараў БССР за 27 сьнежня 1927 г. па пытаньні аб сыстэм е народнай асьв еты ў БССР, Менск 1928 Тайны национал ьной пол итики ЦК РКП. Стенографический отчет Секретного IV Сов ещания ЦК РКП, 1923, Москва 1992 Восьм ы ўсебел арускі зьезд сав етаў, Менск 1927 І. Замоцін, Тв оры, Мінск 1991 Зборнік чынных законаў БССР за 1921-1924 гады, Менск 1927 III. Wspomnienia i dzienniki И. Анненков, Днев ник м оих в стреч, т. І, Москва 1991 З. Азгур, Тое, што пом ніцца, Мінск 1994 Я. Багдановіч, На жыцьцёв ым шл яху, Мінск 1992 T. Kossak, W spomnienia wojenne ( 1918-1920), Kraków 1925 К. Ландер, Отрыв ки из в оспом инаний, „ Вперед”, 1922, н-р 1 А. Р аткевіч, Пачаткі бел арускага школ ьніцтв а ў Менску, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1978, сш. 10, с. 84-91. З. Верас, Менск. З дзённікав ых запісаў, [w:] Бацькаўшчына. Зборнік гістарычнай л ітаратуры, Мінск 1922, с. 127-140 195 IV. Wydawnictwa periodyczne „ Абвесьнік Народнага Камісарыята Асветы Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Р эспублікі”, 1925 „ Адраджэньне”, 1922 „ Аршанскі Маладняк”, 1925-1928 „ Асьвета”, 1924-1929 „ Бальшавік Беларусі” 1928-1929 „ Беларускае Жыцьце”, 1919-1920 „ Беларуская Культура”, 1927 „ Беларуская Крыніца”, 1925-1937 „ Беларуская Мінуўшчына”, 1993-1995 „ Беларускі Гістарычны Часопіс”, 1993-1995 „ Белорускі Звон”, 1921-1923 „ Беларускія Ведамасьці”, 1921 „ Беларусь”, 1919-1920 „ Белорусская Р ада”, 1917-1918 „ Бюлетэнь афіцыяльных загадаў і паведамленьняў Віцебскага Аддзела Народнай Асьветы”, 1923-1924 „ Бюлетэнь Інстытуту Беларускай Культуры”, 1927-1928 „ Бюлетэнь Народных Камісарыятаў”, 1926 „ Бюлетэнь СНК БССР ”, 1925-1930 „ Бюлетэнь загранічнай групы Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў”, 1928 „ Божым Шляхам”, 1947-1980 „ Часопісь”, 1919-1920 „ Дзяньніца”, 1916 „ Гадавік Беларускага Навуковага Таварыства”, 1933 „ Голас Р адзімы”, 1897-1995 „ Гоман”, 1917 „ Конадні”, 1954-1963 „ Крыніца”, 1916-1924 „ Крывіч”, 1923-1927 „ Крывічанін”, 1918 „ Litwa i Ruњ”, 1913 „ Летапіс беларускага друку БССР ”, 1924-1929 „ Маладняк Калініншчыны”, 1924 „ Наш Край”, 1925-1930 „ Маладняк”, 1923-1930 „ Мінская Газэта”, 1941 „ Natio”, 1922-1930 „ Полымя”, 1922-1930 „ Працы Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту”, 1922-1930 „ Працы Навуковага Таварыства па вывучэньню Беларусі”, 1926-1930 „ Р адавая Р унь”, 1924 „ Р одныя Гоні”, 1927 „ Р осквіт”, 1927 „ Р унь”, 1920 „ Савецкая Беларусь”, 1921-1930 „ Саветы Беларусі”, 1928-1931 196 „ Собрание законов БССР ”, 1922-1930 „ Спадчына”, 1990-1995 „ Sprawy Narodowoњciowe”, 1927-1939 „ Школа и культура Советской Белоруссии”, 1919-1921 „ Szkoіa P olska”, 1920 „ Труды Белорусского Государственного Университета”, 1922-1925 „ Трыбуна Мастацтва”, 1925-1930 „ Узвышша”, 1927-1931 „ Варта”, 1918 „ Весткі ЦК КП(б)Б, 1927 „ Вестник Народного Комиссариата Просвещения”, 1921-1922 „ Вольная Беларусь”, 1918 „ Вольны Сьцяг”, 1921 „ Вперед”, 1922 „ Замежная Беларусь”, 1926 „ Запіскі Аддзелу Гуманітарных Навук БАН”, 1928-1930 „ Запіскі Беларускага Дзяржаўнага Інстытуту Сельскай Гаспадаркі”, 1923-1925 „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1952-1989 „ Збор Законаў БССР ”, 1922-1925 „ Зьвязда”, 1920-1930 „ Їycie Teatru”, 1926 V. Encyklopedie, przewodniki, słowniki Археал огія і нум ізм атыка Бел арусі. Энцыкл апедыя, Мінск 1993 Архітэктура Бел арусі. Энцыкл апедычны дав еднік, Мінск 1993 Бел аруская Сав ецкая Энцыкл апедыя, т. І-ХІ, Мінск 1969-1975 Бел арускія пісьм еннікі ( 1917-1990), Мінск 1994 Бел арускія пісьм еннікі. Бібл іяграфічны сл оўнік, т. І, Мінск 1992 Бол ьшая Сов етская Энцикл опедия, т. V, Москва 1927 Хранал огія гісторыі Бел арусі, Мінск 1992 Энцикл опедический Сл ов арь, т. V, С.-Петербург 1892 Энцыкл апедыя гісторыі Бел арусі, т. І-ІІ, Мінск 1993-1994 Энцыкл апедыя л ітаратуры і м астацтв а Бел арусі, т. I-V, Мінск 1984-1987 Encyklopedia Powszechna z ilustracjami i mapkami, t. II, Warszawa 1898 Encyklopedia Rewolucji Październikowej, Warszawa 1977 Этнаграфія Бел арусі, Мінск 1989 Гісторыя Бел арусі. Дав едча-інфарм ацыйны дапам ожнік, Мінск 1994 W. Spława-Neyman, Białoruś Sowiecka. Szkic wojskowo-geograficzny i statystyczny, Warszawa 1930 W ielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, t. VIII, Warszawa 1892 VI. Artykuły Ф. А., Першае Т-в о Бел арускай Драм ы і Кам эдыі, „ Р унь”, н-р 2 ад 9.05.1920 г., с. 6 А. Адамовіч, Да пабудов ы нав уков ае гісторыі бел арускае л ітаратуры, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1963, сш. 2, с. 74-94 А. Бабарэка, Узв ышэнская паэзія, „ Узвышша”, 1929, н-р 6, с. 75-95 М. Байкоў, Посьпехі бел арускай школ ы за час рэв ал юцыі, „ Асьвета”, 1924, н-р 2 197 А. Баліцкі, Бел арусізацыя кул ьтурна-асьв етных устаноў, „ Полымя”, 1925, н-р 5, с. 187207 T. Bird, Ortodoxy in Byelorussia: 1917-1980, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1983, сш. 17, с. 144-205 B. BreŜgo, Instytut Archeologiczny na Białorusi, „ Ateneum Wileńskie”, 1929, nr 3-4, s. 640649 П. Харламповіч, Пяцігодзьдзе Бел арускага Дзяржаўнага Музэю, „ Наш Край”, 1927, н-р 1, с. 10-16 А. Цьвікевіч, Бэрл інская Конфэрэнцыя, „ Полымя”, н-р 4, с. 93-95 І. Цьвікевіч, Трэцяя ўсебел аруская м астацкая в ыстаўка, „ Полымя”, 1929, н-р 2, с. 197214 З. Даўгяла, Цыганы на Бел арусі, „ Наш Край”, 1926, н-р 12, с. 25-34 A. Deruga, Z dziejów sprawy białoruskiej w latach 1917-1918, „ P rzegląd Historyczny”, t. LIX, 1968, z. 4 H. Głogowska, Białoruskie wydawnictwa religijne w II Rzeczypospolitej a białoruski ruch narodowy, [w:] Naród i religia. Materiały z sesji naukowej pod red. prof. T. Stegnera, Gdańsk 1994, s. 137-151 J. Gołąbek, Teatr na Białorusi Radzieckiej, „ śycie Teatru”, 1926, nr 45, s. 327-329 K. Gomółka, Rozmowy polsko-białoruskie ( marzec 1920), „ Dzieje Najnowsze”, 1988, nr 1, s. 3-13 Г. Гарэцкі, Нацыянал ьныя асабл ів асьці насел ьніцтв а БССР і бел арускага насел ьніцтв а СССР пав одл е перапісу 1926 году, „ Полымя”, 1929, н-р 5 М. Гарэцкі, Тв орчасьць м ал аднякоўцаў, „ Полымя”, 1928, н-р 9, с. 187-197 Л. Гарошка, Старонкі з крыжов ае дарогі катал іцкае царкв ы на Бел арусі, „ Божым Шляхам”, 1953, н-р 56, с. 4-12; н-р 57, с. 5-10 У. Ігнатоўскі, Ад Бел арускай Тэрм інол ёгічнай Кам ісіі да Бел арускай Акадэм іі Нав ук, „ Наш Край”, 1928, н-р 12, с. 6-17 М. Іваноў, Нацыянал ьная пал ітыка ў БССР і бел арускае зм енав ехаўств а 20-х гадоў [w:] Studia polsko-litewsko-biaіoruskie, Warszawa 1988, s. 127-156 Э. Йофе, Бацька бел арусізацыі, „ Беларуская мінуўшчына”, 1995, н-р 2, с. 59-62 Э. Йофе, Гуртав аў усе бел арускія сіл ы, „ Літаратура і мастацтва”, н-р 6 ад 14.02.1992 г., с. 6-7 С. Каценбоген, Бел орусский Государств енный Унив ерситет за 1921/1922 академ . год, „ Труды Белорусского Государственного Университета”, 1922, н-р 2-3, с. 326-364 І. Каранеўскі, Пасьл я-кастрычнікаўскі перыяд, [w:] Бел арусь. Нарысы гісторыі, эканом ікі, кул ьтурнага і рэв ал юцыйнага руху, Менск 1924, с. 244 М. Каспяровіч, Бел аруская нав ука к дзесяцігодзьдзю абв яшчэньня БССР, „ Наш Край”, н-р 12, с. 17-27 А. Касталянскі, Шл яхі в ыяўл енчага м астацтв а БССР, „ Узвышша”, 1929, н-р 3, с. 72-81 М. Куліковіч, Бел арускае м астацтв а 20-х гадоў і ягоныя карэньні ў сав ецкай сучаснасьці, „ Беларускі Зборнік”, 1956, сш. 5, с. 124-143 М. Куліковіч, Да пытаньня дэградацыі в ядучага тэатру БССР, „ Беларускі Зборнік”, 1956, сш. 6, с. 120-153 У. Ляхоўскі, Бел аруская справ а падчас пол ьскай акупацыі 1919-1920 гг., „ Спадчына”, 1994, н-р 6, с. 50-87 A. Leinwand, U początków kultury sterowanej. Rosja 1917-1922, „ Kwartalnik Historyczny”, 1993, nr 3, s. 59-77 В. Ластоўскі, Бел арускі Дзяржаўны Музэй, „ Наш Край”, 1927, н-р 10, с. 47-52 198 І. Луцэвіч, Выдав ецкая справ а ў Сав ецкай Бел арусі за 1922 год, „ Полымя”, 1923, н-р 2, с. 86-91 E. Maliszewski, Białoruś Sowiecka i jej stosunki narodowościowe, „ Sprawy Narodowościowe”, 1927, nr 5-6, s. 509-519 М. Мялешка, Архів ы БССР за год 10 кастрычніка, „ Наш Край”, 1927, н-р 10, с. 61 С. Мялешка, Адчот аб м аёй працы ў Менскім пав еце, „ Спадчына”, 1994, н-р 6, с. 76 У. Міхнюк, Я. Паўлаў, Як знішчал і генафонд бел арускай нацыі, „ Полацак”, 1994, н-р 7-8, с. 13-18; н-р 9, с. 9-16 А. Мікалаевіч, Бежанцы, „ Беларуская мінуўшчына”, 1994, н-р 3, с. 60-61 Г. Няміга, Школ ьніцтв а БССР да разгром у нацдэм аўшчыны ( 1917-1930), „ Беларускі Зборнік”, 1955, сш. 2, с. 111-170 Г. Няміга, Школ ьніцтв а БССР у няв ол і бал ьшав іцка-кам уністычнай дактрыны, „ Беларускі Зборнік”, 1956, сш. 5, с. 7-66 J. Ochota, Z historii państwowotwórczych poczynań Białorusinów, „ Sprawy narodowościowe”, 1928, nr 1, s. 1-21 Паказаньні арыштаў А. См ол іча, „ Полацак”, 1994, н-р 7-8, с. 19-25 Г. Парэчын, Ідэя бел арускай дзяржаўнасьці перад утв арэньнем Сав ецкай Бел арусі, „ Запіскі Аддзела Гуманітарных Навук. Працы Катэдры Сучаснага Права”, 1929, т. 1 У. Пічэта, Пытаньне аб в ышэйшай школ е на Бел арусі ў м інул ым , „ Працы Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту ў Менску”, 1928, н-р 19, с. 13-18 Р . Платонаў, Пал ітычная чыстка Зм іцера Жыл унов іча, „ Беларусь”, 1994, н-р 7, с. 14-16 Р . Платонаў, М. Сташкевіч, Так в ырашаўся л ёс Бел арусі, „ Маладосць”, 1993, н-р 4, с. 194214; н-р 5, с. 199-214 Р . Платонов, Цел ь — республ ика, идеал — образцов ая, „ Беларуская Думка”, 1993, н-р 9, с. 73-77 А. Платун, Нацыянал ьна-кул ьтурнае будаўніцтв а ў БССР, „ Узвышша”, 1930, н-р 2, с. 101-111 Я. Пушча, Лісты да сабакі, „ Узвышша”, 1927, н-р 5, с. 92-96 А. Саковіч, Да гісторыі Бел арускага Дзяржаўнага Унів эрсытэту, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1954, сш. 1 (5), с. 1-9 А. Сянкевіч, За л енінскую л інію ў нацпал ітыцы, „ Полымя”, 1930, н-р 11-12, с. 158-175 Я. Станкевіч, Моўная пал ітыка бал ьшав ікоў у Бел арускай ССР, „ Беларускі Зборнік”, 1955, сш. 2, с. 49-111 J. Stankiewicz, Czas powstawania narodów białoruskiego i ukraińskiego, „ Sprawy narodowościowe”, 1931, nr 4-5, s. 444-453; nr 6, s. 601-612 М. Сташкевіч, На зл ом е часу. Да пытання аб бел арускай дзяржаўнасці, „ Маладосць”, 1989, н-р 8, с. 150-163 М. Шчакаціхін, На шл яхах да нов ага бел арускага м астацтв а, „ Полымя”, 1927, н-р 2, с. 163-179 М. Шчакаціхін, Сучаснае м астацтв а Бел арусі, „ Полымя”, 1926, н-р 6, с. 130-148 З. Шыбека, Гісторыя Бел арусі ў ХІХ-ХХ стагоддзях, „ Голас Р адзімы”, н-р 41 ад 13.10.1994 г.; н-р 49 ад 8.12.1994 г.; 1995, н-р 5 Ю. Туронак, Нежаданая рэспубл іка, „ Кантакт”, 1989, н-р 2, с. 26-35; 1990, н-р 1, с. 14-22 J. Turonak, Działalność białoruskiego wydawnictwa „Zahlanie sonca i u nasza akonca” w Petersburgu ( 1906-1914), „ Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria”, 1992, t. XIII, s. 41-66 Н. Вакар, Лікв ідацыя бел арускага нацыянал ізм у, „ Спадчына”, 1992, н-р 6, с. 12-20 К. Вітан, Бел аруская дзейнасьць пад ням ецкай акупацыяй, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1974, сш. 12, с. 59-61 199 К. Вітан, Газэта „Гом ан”, „ Запісы Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва”, 1975, сш. 13, с. 67 Власт, Уражанні ад паездкі ў Бел арускую Радав ую Сацыял істычную Рэспубл іку, „ Маладосць”, 1991, н-р 1, с. 89-107 R. Wegnerowicz, Młoda Białoruś, „ Świat Słowiański”, 1912, t. I Ж.Х.З., Організацыя сіл , „ Полымя”, 1924, н-р 2, с. 163-178 З. Жылуновіч, Бел арускія сэкцыі РКП( б) і ств арэньне Бел арускай Сав ецкай Рэспубл ікі, „ Полымя”, 1928, н-р 10, с. 73-93 З. Жылуновіч, Эпізод з жыцьця бел арускай часопісі, „ Полымя”, 1923, н-р 7-8, с. 11-117 З. Жылуновіч, Шкоднае ў бел арускай л ітаратуры, „ Полымя”, 1927, н-р 6, с. 191-204 VII. Opracowania A. Adamovich, Opposition to sovietization in Belorussian Literature ( 1917-1957), New York 1958 У. Адамушка, Пал ітычныя рэпрэсіі 20-50-ых гадоў на Бел арусі, Мінск 1994 Адраджэньне. Гістарычны ал ьм анах, Мінск 1955 Акадэм ік У. М. Ігнатоўскі. Матэрыял ы чытанняў, прысв ечаных 110-годдзю з дня нараджэння, Мінск 1993 Ф. Аляхновіч, Бел арускі тэатр, Вільня 1924 Ф. Аляхновіч, У кіпцюрах ГПУ, Мінск 1994 Асноўныя в ынікі работы ўраду БССР. Да перав ыбараў сав етаў 1928-1929 г., Менск 1928 БДУ. Першы в ыпуск, Віцебск 1925 БССР, Менск 1927 М. Байкоў, На л ітаратурныя тэм ы, Менск 1929 М. Байкоў, Наша сіл а — сав еты, Менск 1928 А. Баліцкі, Аб сыстэм е народнай асьв еты, Менск 1928 П. Батюшков, Бел оруссия и Литв а, С.-Петербург 1890 A. Bergman, Rzecz o Bronisławie Taraszkiewiczu, Warszawa 1974 A. Bergman, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984 З. Бядуля, Жыды на Бел арусі, Менск 1918 Бел аруская л ітаратура ХІХ стагоддзя, Мінск 1988 Бел арусь. Нарысы гісторыі, эконом ікі, кул ьтурнага і рэв ал юцыйнага руху, Менск 1924 Бел оруссия, Москва—Ленинград 1928 Бел орусская кул ьтура, Минск 1928 Бел орусская ССР в цифрах. К 10-л етию существ ов ания, Минск 1929 J. Bieliński, Uniwersytet W ileński, t. I-III, Kraków 1899-1900 Biełaruski Kalendar Swajak, Wilnia 1919 B. BreŜgo, Muzea witebskie, Warszawa 1926 Byelorussian Statehood, [ed.] V. Kipel, Z. Kipel, New York 1988 А. Чарвякоў, Бел арусь да Х-й гадав іны кастрычніка, Менск 1927 А. Чарвякоў, За сав ецкую Бел арусь, Менск 1927 Чатырохсотл ецьце бел арускага друку ( 1525-1925), Менск 1926 І. Чыгрын, Крокі: проза „Узв ышша”, Мінск 1989 А. Цвикевич, Бел арусь. Пол итический очерк, Берлин 1919 А. Цьвікевіч, „Западно-руссизм ”. Нарысы з гісторыі грам адзкай м ысьл і на Бел арусі ў ХІХ і пачатку ХХ в .в ., Менск 1929 М. Доўнар-Запольскі, Аснов ы дзяржаўнасьці Бел арусі, Вільня 1919 200 М. Доўнар-Запольскі, Гісторыя Бел арусі, Мінск 1994 Дв а гады нацыянал ьнай работы ў БССР, Менск 1929 У. Дзяржынскі, Выпісы з бел арускае л ітаратуры ХІХ — ХХ ст., Менск 1926 Этнаграфія бел арусаў, Мінск 1985 J. Gołąbek, Początki dramatu białoruskiego, Warszawa 1925 М. Гарэцкі, Хрэстам атыя бел арускае л ітаратуры ХІ в ек — 1905, Вільня 1923 М. Гарэцкі, Гісторыя бел арускае л ітаратуры, Вільня 1921 М. Гарэцкі, Гісторыя бел арускае л ітаратуры, Менск 1926 М. Гарэцкі, Мал адняк за пяць гадоў ( 1923-1928), Менск 1928 S. Heltman, Robotnik polski w Rewolucji Październikowej na Białorusi, Mińsk 1927 Гісторыя бел арускага м астацтв а, т. IV, Мінск 1990 Гісторыя Бел арускай ССР, т. ІІ-ІІІ, Мінск 1972-1973 Гісторыя бел арускай сав ецкай л ітаратуры 1917-1940, Мінск 1981 У. Глыбінны, Дол я бел арускае кул ьтуры пад сав етам і, Мюнхэн 1958 В. Игнатовский, Бел оруссия: территория, насел ение, эконом ика, Минск 1925 У. Ігнатоўскі, Гісторыя Бел арусі ў ХІХ і пачатку ХХ стал ецьця, Мінск 1926 У. Ігнатоўскі, Кароткі нарыс гісторыі Бел арусі, Вільня 1927 У. Ігнатоўскі, Кароткі нарыс нацыянал ьна-кул ьтурнага адраджэньня Бел арусі, Менск 1926 І. Ільюшын, С. Умрэйка, Народная асв ета ў Бел арускай ССР, Мінск 1957 Ім я тв ае Бел ая Русь, пад рэд. Г. Сагановіча, Мінск 1991 Иностранная в оенная интерв енция в Бел оруссии 1917-1920, Мінск 1990 Інстытут Бел арускай Кул ьтуры, Менск 1926 Інстытут Бел арускай Кул ьтуры, Мінск 1993 История бел орусского кино, Минск 1969 История Бел орусской ССР, Минск 1977 M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa — Wrocław 1991 J. Jaroszewicz, Obraz Litwy, Wilno 1845 Jerusalem of Lithuania, New York 1974 А. Калубовіч, „Айцы” БССР і іхны л ёс, Кліўленд 1985 А. Калубовіч, Крокі гісторыі, Беласток—Вільня—Менск 1993 А. Калубовіч, На крыжов ай дарозе, Менск 1994 Е. Канчер, Бел орусский в опрос, Петербург 1919 Я. Карскі, Бел арускі народ і яго м ов а, Менск 1925 Е. Карский, Бел оруссы, С.-Петербург 1905 Карта БССР, Менск 1926 І. Касяк, З гісторыі прав асл аўнай царкв ы бел арускага народу, Ню-Ёрк 1956 М. Каспяровіч, Бел аруская нав ука да кастрычніка і пасьл я яго, Менск 1927 Л. Казлоў, А. Цітоў, Бел арусь на сям і рубяжах, Мінск 1993 Л. Клейнборт, Мол одая Бел оруссия, Менск 1928 В. Кнорын, За кул ьтурную рэв ал юцыю, Менск 1928 М. Коялович, Чтения по истории Западной России, С.-Петербург 1884 M. Kosman, Historia Białorusi, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1979 T. Kossak, W spomnienia wojenne ( 1918-1920), Kraków 1925 Krótki zarys zagadnienia białoruskiego. Sztab Generalny, II Oddział, Warszawa 1928 Крыжов ы шл ях, Мінск 1993 Кул ьтурное строител ьств о БССР, Минск 1940 201 Курсы бел оруссов едения. Лекции читанные в Бел орусском народном унив ерситете в Москв е л етом 1918 года, Москва 1918-1920 Я. Лёсік, Тв оры, Мінск 1994 I. Lubachko, Byelorussia under Soviet Rule, 1917-1957, Lexington 1972 В. Ластоўскі, Гісторыя бел арускай ( крыўскай) кнігі, Коўня 1926 А. Лойка, Гісторыя бел арускай л ітаратуры. Дакастрычніцкі перыяд, т. І-ІІ, Мінск 1989 А. Луцкевіч, Пол ьская акупацыя ў Бел арусі, Вільня 1920 А. Луцкевіч, За дав аццаць пяць гадоў, Вільня 1928 Ю. Майзэль, М. Шапавалаў, Кароткі нарыс гісторыі КП( б)Б, Менск 1929 E. Maliszewski, Białoruś w cyfrach i faktach, P iotrków 1918 E. Maliszewski, Polacy i polskość na Litwie i Rusi, Warszawa 1916 Мал адая Бел арусь. Нав уков а-л ітаратурны зборнік, Менск 1922 А. Мартос, Бел арусь в исторической государств енной и церков ной жизни, Buenos Aires 1966 Мастацтв а Сав ецкай Бел арусі, Мінск 1955 Матар’ял ы да гэаграфіі і статыстыкі Бел арусі, Менск 1928 В. Михнюк, Станов л ение и разв итие исторической науки Сов етской Бел оруссии ( 1919-1941), Минск 1975 М. Мішчанчук, Бел аруская сав ецкая паэзія 20-х гадоў, Мінск 1988 А. Мрый, Тв оры, Мінск 1994 M. Murawiow, W spomnienia, Warszawa 1990 Нацыянал ьнае пытаньне і ком уністычная партыя, пад рэд. У. Ігнатоўскага, Менск 1924 Нацыянал ьная м ов а ў сацыял істычнай дзяржав е, London 1988 T. Narbutt, Dzieje staroŜytne narodu litewskiego, t. I-IX, Wilno 1835-1841 Нарысы гісторыі Бел арусі, т. І-ІІ, Мінск 1994 Нав ука на сл ужбе нацдэм аўскай контррэв ал юцыі, Менск 1931 Нав ука ў БССР за 40 год, Мінск 1958 У. Няфёд, Бел арускі тэатр, Мінск 1959 Г. Няміга, Інстытут Бел арускай Кул ьтуры, Мюнхэн 1957 А. Некрашевіч, Бел арускі нацыянал -фашызм і нацыянал -дэм акратызм , Менск 1930 А. Некрашэвіч, Бел арускі першы дзяржаўны тэатр, Менск 1930 С. Некрашэвіч, Бел арускі л ям антар, Бэрлін 1922 С. Некрашэвіч, Да пытаньня аб укл аданьні сл оўніка жыв ой бел арускай м ов ы. Менск 1925 Октябрь 1917 и судьбы пол итической оппозиции, ч. ІІ, Гомель 1993 M. Olechnowicz, Polscy badacze folkloru i jкzyka biaіoruskiego w XIX w., Јуdџ 1986 Пад суд гісторыі, пад рэд. Б. Сачанкі, Мінск 1994 Я. Пятровіч, Адноўл еная Бел арусь, Мінск 1926 Перв ая в сеобщая перепись насел ения Российской им перии 1897 г., С.-Петербург 1905 Працы Першаго Зьезду Дасьл едчыкаў Бел арускае Архэол ёгіі і Архэографіі, Менск 1926 Практическое разрешение национал ьного в опроса в БССР. Бел орусизация, ч. І, Менск 1927 M. Rudzińska-Froelichowa, Uwagi nad literaturą białoruską, Warszawa 1936 V. Seduro, The Byelorussian Theater and Drama, New York 1955 П. Силиванчик, Деятел ьность Ком м унистической партии Бел оруссии по осуществ л ению кул ьтурной рев ол юции в республ ике ( 1919-1937), Минск 1961 Н. Слободчиков, Сов ет Народных Ком иссаров БССР 1920-1936, Минск 1972 А. Смоліч, Географія Бел арусі, Менск 1993 K. Srokowski, Sprawa narodowościowa na Kresach wschodnich, Kraków 1924 202 А. Станкевіч, Да гісторыі бел арускага пал ітычнага в ызв ал еньня, Вільня 1935 А. Станкевіч, Хрысьціянств а і бел арускі народ, Вільня 1940 A. Stankievič, Biełaruski chryścijanski ruch ( Histaryčny narys), Vilnia 1939 Я. Станкевіч, Бел арускія м усул ьм ане і бел аруская л ітаратура арабскім пісьм ом , Вільня 1933 Я. Станкевіч, Гісторыя бел арускага языка, Вільня 1939 Я. Станкевіч, Крыўя ( Бел арусь) у м інул асьці, Менск 1942 Я. Станкевіч, З гісторыі русыфікацыі Вел ікал ітв ы, New York 1967 Старонкі гісторыі Бел арусі, Мінск 1992 Н. Сташкевич, Пригов ор рев ол юции. Крушение антисов етского дв ижения в Бел оруссии 1917-1925, Мінск 1985 Ф. Шантыр, Патрэбнасьць нацыянал ьнага жыцьця дл я бел арусаў, Слуцк 1918 А. Широков, ЦИК БССР в 1919-1936 г., Минск 1979 J. Turonek, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa — Wrocław 1989 J. Turonek, W acław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa 1992 Ф. Турук, Бел орусское дв ижение, Москва 1921 E. Tyszkiewicz, Opisanie powiatu borysowskiego, Wilno 1847 Усходняя Бел арусь, Менск 1918 Важнейшыя пытаньні кул ьтуры, Мінск 1931 B. Waligóra, W alka o W ilno. Okupacja Litwy i Białorusi w 1918 i 1919 r., Wilno 1938 Я. Варонко, Бел арускі рух од 1917 до 1920 году. Кароткі агл яд, Ковно 1920 L. Wasilewski, Litwa i Biaіoruњ, Krakуw 1912 L. Wasilewski, Sprawy narodowościowe w teorji i w Ŝyciu, Warszawa — Kraków 1929 C. Васілёнак, Бел аруская сав ецкая л ітаратура, Менск 1935 Власт, Кароткая гісторыя Бел арусі, Вільня 1910 С. Вольфсан, Ідэол ёгія і м этодол ёгія нацдэм ократызм у, Менск 1931 С. Вольфсон, Кул ьтурная рэв ал юцыя ў дзеяньні, Менск 1931 С. Вольфсон, Сучасная рэл ігійнасьць, Менск 1930 А. Волк, А. Р акович, Книгоиздател ьское дел о в Бел оруссии, Исторический очерк, Минск 1977 S. Wołłosowicz, Litwa i Białoruś, cz. I, Warszawa 1920 Вся Бел оруссия. Справ очная книга, Минск 1926 Всесоюзная перепись насел ения, т. Х, ХХVІІ, Москва 1928 Z dziejów stosunków polsko-radzieckich, t. III, Warszawa 1968 В. Захарка, Гал оўныя м ам энты Бел арускага народа, (maszynopis), P raga 1926 А. Зюзькоў, Крыв ав ы шл ях бел арускай нацдэм ократыі, Мінск 1931 B. śyranik, Zarys literatury białoruskiej, Warszawa 1921 203 Indeks osobowy Abicht Rudolf 37, 56 Abramowicz Antoni 21 Abrantowicz Fabian 31, 41 Achoła-Wało A. 72 Achremczyk Iwan 183, 191, 193, 200 Adamowicz Aleś 199 Adamowicz Anton 9, 58, 59, 167, 199, 205, 208 Adamowicz Jazep 50, 74, 82 Adamowicz Wiaczasłau 30 Adamuszka U. 198, 200, 208 Adela z Ustroni 17 Afanasjeu Jakau 151 Afonin B. 179 Areniew-Słowiański Dymitr 69 Ajwazowski Iwan 116 Akselrod Mejer 201 Alachnowicz Franciszak 19, 27, 49, 51, 53, 56, 58, 59, 61, 62, 64-67, 120, 177, 200, 208 Alachnowicz Jauhien 118 Alaksiuk P aweł 29, 52 Albeniz Isaac 188 Aleksander II 13, 15 Aleksandrowska L. 189 Aleksandrowicz Andrej 163, 167, 168, 171, 173 Aleksiutowicz Konstanty 67 Alenin Alaksandr 189 Alibiegow Iwan 32 Alpiarowicz Leu 21 Aładau Mikoła 163, 186, 187, 189, 190 Ancau Michał 21, 41, 69, 70, 189 Andrejenko 177 Andrejeu Mikoła 136 Annienkow I. 34, 203 Anuczin Dymitr 43 Arabiej Jan 118, 199 Arcymowicz A. 120 Astapowicz Arkadź 193 Astaszonak 92 204 Astramowicz Alaksandr 19, 28, 52 Astrouski Radasłau 39, 196 Atawa Apanas 172 Azbukin Mikoła 152, 199 Azhur Zair 183, 194, 201, 203 Babareka Adam 168-170, 175, 199, 205 Babarykin Siarhiej 29, 150 Bach A. 21 Badunowa P ałuta 30, 40, 41, 117 Bahdanowicz Anatol 148, 199 Bahdanowicz J. 24, 203 Bahdanowicz Maksim 15, 18, 19, 28, 38, 52, 57, 59, 61, 64, 121, 149 Bahrym P auluk 17 Bahucki Wacłau 78 Bahuszewicz Franciszak 18, 56, 157, 158 Bajkou Mikoła 40, 148, 199, 205, 208 Balanska L. 187 Balicki Anton 112, 118, 125, 141-143, 147, 156, 170, 197, 198, 205, 208 Baranawych Symon 174 Baranouski Alaksiej 183 Baraszka Iłary 169 Barsukou Michał 152 Barszczewski Jan 17 Baryczeuski Jauhien 149 Batiuszkow P . 11, 208 Bazyleuski A. 176 Beckerath 28 Beethoven Ludwig van 188, 189 Beling E. 69 Ben J. 179 Bendzieha 37 Bergman Aleksandra 42, 208 Berkenheim Borys 136, 153 Biadula mitrok (Jasakar) 19, 28, 57, 58, 60, 61, 149, 155, 156, 158, 163, 165, 166, 170, 171, 173, 174, 176, 200, 201, 208 Bialkiewicz Jan 41, 199 Białuha Mikoła 146, 147 Białynicki-Birula Witold 21, 72, 193 Biassmiertny Arkadź 69, 186, 187 Bieliński J. 12, 208 Bird Thomas 104, 205 Biryła Ściapan 177 Birula Z. 156 BirŜyszka Wacław 45 Blioducha Mikoła 151 BłaŜewicz E. 61 Błok Aleksander 20 Bobrowski Michał 15 Bobrowski P aweł 17 Bobryk Janka 170, 171 Bogusz Siestrzencewicz Stanisław 21, 116 Boguszewski J. 22 Boncz-Osmołowski M. 150 Bondarow A. 179 Borisow 111 Borodin Aleksander 188 Borowski P . 61 Bortnik 63 Bracco Roberto 61 Brazer Abram 71, 72, 194, 201 BreŜgo B. 15, 205, 208 Brouka P iatruś 172 Budny Szymon 58 Budźka Edward 28, 29, 38, 51 Bujło Kanstancyja 51, 65 Bujnicki Ihnat 20, 62 Bułak-Bałachowicz Stanisław 76 Bułat Ściapan 86, 92 Bułhak M. 61 Bułyczau Alaksandr 72 Burbis Aleś 29 Busieł Siamion 183 Butkiewicz A. 20 Buzuk P iotr 148 Bychouski M. 72 Bylicz Kanstancin 183 Bywajewski Nazar 177 Calderon de la Barca P edro 177 Chackiewicz Alaksandr 100 Chagall Marc 70-72, 190 Char³ampowicz P awe³ 115, 116, 150, 199, 205 Chodubski Andrzej 10 Chopin Fryderyk 66, 189 Chrucki Iwan 21 Chwiedźka Lucjan 28, 31, 52 Chwiedarowicz Mikoła 171 Ciapiński Wasil 58 Ciareszczanka (Tereszczenko) Kuźma 47 Cichanau Kanstancin 178, 190, 191 Ciechanouski M. 71 Cieliszeuski J. 72 Cieplak Jan 104 Cikocki Jauhien 182, 189 Citou Anatol 75, 82, 209 Czajkowski P iotr 66, 189 Czarnuszewicz Nikifar 171 Czarnuszewicz Źmicier 60, 100 Czarnyszewicz Todar 51 Czarot Michaś 41, 53, 58, 66, 157, 158, 163, 165-168, 171, 173-177, 185, 188, 200 Czartoryski Adam 12 Czarwiakou Alaksamdr 42, 45, 50, 74, 76, 77, 82, 84, 85, 101, 117, 197, 208 Czechow Antoni 20, 65 Czeczot Jan 17 Czepurkowski W. 43 Czorny Kuźma 165, 170, 171, 174, 200 Czudajew M. 136 Czurkin Mikołaj 16, 21, 189 Czyhryn Iwan 170, 208 Ćwiatkou Leanid 148 Ćwiatkou Wasil 187 Ćwikiewicz Alaksandr 17, 57, 120, 146, 149, 198, 205, 208 Ćwikiewicz Iwan 152, 159, 192, 198, 199, 205 Damel Jan 21 Daniłau P aweł 177 Daniłowicz Ignacy 15 DargomyŜski Aleksander 187, 188 DaroŜny Siarhiej 171 Dauhiała Dymitr 16, 149, 199, 205 Deruga Aleksy 32, 206 Dmitriew Michał 16 Dmitriew Władimir 70 Dmochowski Franciszek 13 Dmochowski Wincenty 21 205 Dobrzewicz I. 20 DobuŜyński Mścisław 71, 190 Doleccy 61, 66 Dołęga-Chodakowski Zorian 17 Dounar-Zapolski Mitrafan 12, 17, 40, 41, 57, 120, 149, 200, 208 Drazdowicz Jazep 21, 53, 72 Drejzin Julian 186, 188 DruŜczyc Wasil 149 Dubach Alaksandr 126, 147 Dubasau Mikoła 69 Dubiejkauski (Witan-Dubiejkauski) Lawon 18, 28, 29 Dubiński Siarhiej 150, 199 Dubouka Uładzimier 169-171, 173, 189, 199, 200 Duczyc Mikoła 72 Dudar Aleś 167, 168, 173, 181 Dunajewa M. 61 Dunin-Marcinkiewicz Wincenty 18, 19, 56, 58, 149, 177 Durnawo Mikoła 148 Dwarczanin Ihnat 52, 58, 60 Dybowski Władysław 17 Dydyrka Wasil 153 Dyła Jazep 30, 52, 60, 145, 156, 178, 186, 198, 199 Dziadziuszka Uładzinier 183 Dzianisau 19 DziarŜyński (CzarŜyński) Uładysłau 141, 199, 208 Dziehciar S. 153 Elbert Borys 152 Ende Michał 71, 192, 201 Epimach-Szypiła Branisłau 28, 38, 119, 148, 199 Eurypides 179 Falkowicz 136 Falski Usiewaład 28, 29, 62, 64, 66, 86, 92, 121 Famin Wasil 29 Farbotka Jazep 19, 28, 56, 60, 67 Fartunatau A. 43 Federowski Michał 17 Fiadziuszyn Anatol 136, 151 Fidłon B. 187 Fidłon Ilja 187 206 Filaret (Teodozjusz Ramieński) 103, 104 Filipowicz Michał 116, 190-193, 201 Frumkina Maria 136 Furmanow D. 180 Getner A. 84 Giejrot A. 179 Gierczikow J. 187 Glinka Michał 189 Głoba A. 179 Głogowska Helena 56, 206 Gogol Mikołaj 20 Goldsztejn 111 Golman M. 32 Gołąbek Józef 176, 178, 206, 208 Gomółka Krystyna 47, 206 Gorawski Apolinary 21 Gorawski Hilary 21 Gorawski Hipolit 21 Grieg Edvard 66 Gromow W. 179 Grot 111 Grum-Grzymajło Konrad 17 Grygonis Henryk 62, 176 Grygorowicz Karol 69 Hadleuski Wincenty 29 Hajwarouski A. 151 Halina Wolha 176 Haładzied Michał 85, 197 Haławacz P łaton 172 Haławiński Alaksandr 120, 198 Hałubok Bahusława 182 Hałubok Emilia 182 Hałubok Jadwiha 182 Hałubok Ludmiła 182 Hałubok Uładysłau 19, 28, 38, 57, 59, 63-66, 165, 174, 176, 182, 183, 187 Hanze Fajwel 150 Hantman W. 195 Harbacewicz Wasil 175, 177 Hardzin U³adzimir 185 Harecki Haury³a 56, 97, 122, 123, 147, 152, 199, 206 Harecki Maksim 18, 19, 52, 53, 56-58, 60, 61, 63, 118, 126, 141, 148, 149, 156, 163, 174, 189, 198-200, 206, 208 Harodnia Aleś 172 Haroszka Leu 104, 105, 206 Hartny Ciszka 19, 51, 52, 57, 158, 165, 166, 168, 171, 173, 174, 177, 200 Harun Aleœ 19, 52, 53, 56, 57, 149, 200 Hauptmann 178 Hej Konstanty 196 Heltman Stefan 146, 208 Hiembicki Ibrahim 191 Hijacyntawa S. 179 Hindenburg P aul von 26 Hirkont Apolonia 41 Hlebau Hleb 176 Hlebka P iatro 171, 173 Hładki Kazimier 41 Hłybinny Uładzimier 9, 107, 115, 118, 137, 168, 200, 208 Hłybocki Todar 181 Holc H. 183 Horyn R. 153 Hramyka Michał 57, 118, 144, 152, 165, 166, 171, 177, 178, 199, 200 Hreczaninau 189 Hredzinhier Michał 150 Hrube Alaksandr 72, 194, 201 Hryb Tamasz 40, 41, 53 Hryniewicz Anton 21, 56, 186, 187 Hurło Aleś 52, 57, 165, 166, 169, 171, 173, 199 Hurynowicz Adam 18 Husieu Mikoła 72 Hutkouski Michał 150 Hutkouski P aweł 191 Ihnatouski Usiewaład 12, 13, 30, 38, 41, 49, 50, 53, 56, 60, 74, 79, 82, 86, 117, 136, 141, 146, 147, 149, 158, 162, 179, 197, 198, 200, 206, 208210 Iliński Mikoła 178 Iljuczonak P iotr 86, 92, 117, 197, 199 Iljuszyn I. 40, 130, 209 Ioan (P aszyn) 103 Ipalitau-Iwanou M. 189, 190 Isajew 111 Iwanau Usiewaład 180 Iwanouski Uładzimir 151 Iwanouski Wacłau 27, 29, 38, 41, 47, 50, 59 Iwanow Mikołaj 104, 120, 206, 209 Iwaszyn Iwan 19 Jadwihin Sz. 19, 28, 56, 59, 149, 200 Jahorau A. 187, 189 Jakerson Dymitr 71, 72 Jałuhin Ernest 156 Janczuk Mikoła 17, 111, 119, 136, 156 Janowska 20 Jarec Maria 39 Jaremicz Fabian 28 Jarmolina Łarysa 176 Jaroszewicz Józef 15, 209 Jaułachau A. 120 Jelisiejeu Kanstancin 72, 190, 191 Jelski Aleksander 18 Jelski Kazimierz 22 Jenukidze 77 Jermołajewa W. 71 Jesianowicz Siarhiej 19 Jofe Emanuił 125, 206 Juchniewicz K. 61 Judowin Salamon 72, 193 Jundziłł Stanisław 17 Jurin 177 Kacenbogien J. 21, 206 Kacenbogien S. 152 Kachanowicz Michał 29, 38, 46 Kahaniec Karuś 18, 20, 56-58, 62, 65, 66, 166 Kalichiński 159 Kalinin Michał 77 Kalinowski Konstanty 196 Kaluha Łukasz 171 Kałajdowicz Konstanty 17 Kałmanowicz Majsiej 32 Kałubowicz Auhien 40, 41, 53-56, 6164, 127, 198, 199, 209 Kałuhin I. 137 Kamieński Antoni 21 Kamińska S. 61 Kanaplin M. 150 Kanczer Jewstigij 24, 29, 32, 209 Karanieuski Jazep 50, 92, 108, 117, 129, 141, 146, 197, 206 Karatkiewicz F. 32 Karawaj P aweł 141, 199 Karłowicz Mieczysław 21 Karski Jewfimij 17, 40-42, 58-60, 81, 111, 145, 203, 209 207 Kasatkin Wasil 137, 151 Kasiak Iwan 29, 104, 203, 209 Kaspiarowicz Mikoła 63, 148, 152, 199, 206, 209 Kastalański A. 201, 206 Kastrawicki Kazimier 29, 38 Kaściewicz Makar 41 Kaurouski S. 72, 191 Kawal Wasil 170, 172 Kawiaryn M. 191 Kazłou L. 75, 82, 209 Kazunkow A. 136 Kierzin Michał 71 Kipel Witaut 9, 208 Kipel Zora 9, 208 Kirkor Adam Honory 16, 17 Kirsanow Aleksander 137 Kirszon I. 181 Klasztorny Todar 170, 171 Kleckin B. 155 Klejnbort Lew 168, 209 Knorin Wilhelm 9, 32, 45, 50, 70, 74, 76, 82, 91, 102, 103, 167, 175, 179, 203, 209 Kodzis I. 40 Kodź H. 61 Kojałowicz Michał 17, 209 Kolberg Oskar 17 Kołas Jakub 19, 40, 52, 53, 56-58, 60, 66, 125, 156, 158, 163, 165, 166, 168, 169, 171, 173, 174, 185, 200, 201 Kołłątaj Hugo 13 Kołodiejew 113 Kondratowicz Ludwik 16, 58 Konopnicka Maria 19, 60 Korniłow 113 Korotyński Wincenty 17 Kosicz Maria 18 Kosman Marceli 8, 17, 25, 209 Kossak Tadeusz 24, 203, 209 Krapiwa Kandrat 170, 171, 173 Krasieu Michał 183 Kraskouski Iwan 29, 38, 120, 199 Krasnopolski O. 22, 46 Krasnow W. 29 Kraszewski Józef Ignacy 16 Kraucou Makar 41, 53, 58 Krauze T. 187 Krejn Dymitr 183 208 Krol Michał 136, 152 Kronberg 20 Kropiwnicki Marko 19, 177 Kruhier Jankiel 21, 72, 190, 191, 193 Kryłow Iwan 18 Kryłowicz Uładzimier 176, 182 Krynica Antuk 62, 66, 67, 176 Krynicki Alaksandr 74, 81, 109 Kudrewicz Uładzimier 193 Kudzielka Michał 41, 53, 92, 168 Kulikowicz M. 178, 190, 206 Kupała Janka 19, 20, 38, 52, 53, 55-62, 65, 66, 155, 156, 158, 163, 165, 166, 169, 171, 173, 174, 177, 178, 181, 191, 198, 200, 201 Kupcewicz Feliks 171, 199 Kuper M. 178 Kurbatow Aleksander 72 Kwieciński Bolesław 37 Lachouski Uładzimir 46, 47, 206 Lander Karol 32, 35, 203 Lankouski Stanisłau 41 Laskowski Julian 18 Laudański Alaksandr 150 Laukowicz Ilja 19 Lawicka Wanda 38, 58 Lawicki Anton 19, 28, 38, 56, 62, 149 Lawonćjeu M. 185 LaŜniewicz Alaksandr 118, 175, 176, 179, 199 Lebiediewa Maria 71, 201 Leinwand Artur 34, 206 Lejko Kandrat 19 Lelewel Joachim 15 Lenin Włodzimierz 34, 72, 94, 136, 146, 162, 173 Leuczyk Haljasz 19 Leszczyński Julian 45 Lewitan Isaak 116 Liebknecht Karl 72 Limanouski Janka 169, 172 Linkiewicz A. 20 Lisicki L. 71, 72 Liskun E. 159 Listapad Jury 90, 125 Liszt Ferenc 189 Losik Jazep 32, 39, 41, 47, 52, 53, 126, 141, 144, 147, 148, 156-158, 166, 167, 198, 209 Lubachko Ivan 9, 84, 85, 209 Lubawina Nina 71 Lubawski Matwiej 17, 200 Ludendorff Erich 25 Lunhers-Hansen F. 151 Łastouski Wacłau 19, 27, 37, 51, 53, 55, 56, 115, 116, 120, 126, 147, 198, 206, 209 Łatyszonek Oleg 10 Łauraniou B. 180 Łojka Aleh 18, 19, 59, 209 Łucewicz Iwan 19, 53, 59, 157, 158, 190, 206 Łuckiewicz Anton 19, 27, 46, 47, 51, 55-57, 196, 209 Łuckiewicz Iwan 27, 51 Łuczyna Janka 18 Łunaczarski Anatol 71, 177 ŁuŜanin Maksim 171, 173 Łyńkou Michaś 172 Macelewicz K. 188 Maciejewski 20 Macison Michał 163, 189 Maczulski Wasil 148, 149 Majzel J. 29, 90-92, 209 Makareuski Alaksiej 199 Malecki Antoni 104 Malewicz Kazimierz 70-72, 190 Maliszewski Edward 140, 206, 209 Malko Mikoła 69 Maluszycki Mikoła 147 Małczanow L. 185 Mamońka Jazep 30 Manheim Alaksandr 152 Mańkowska Zofia 18 Marakou Walery 170 Marcinkiewicz Hieronim 17 Marcinkiewicz Kamila 20 Marcuse J. 20 Markiewicz Leonid 186 Marks Karol 72 Martos A. 104, 209 Martowa M. 188 Maryks Oskar 178 Massonius Marian 40, 41 Matusau Ausiej 178 Matusau M. 186 Mauradyjadzi P iotr 120 Mazolew H. 20 Mazurkiewicz Jazep 172 Melchisedek (P ajewski) 103, 104 Miadziołka P aulina 38, 40, 41, 62 Mialeszka Michaś 114, 150, 199, 206 Mialeszka Siarhiej 49, 206 Miasnikow Aleksander 29, 32 Michajłau A. 120 Michałap Mikoła 71 Michniuk Uładzimier 125, 173, 198, 200, 206, 210 Mickiewicz Adam 18 Mickiewicz Konstanty 19, 166 Mickiewicz Mikoła 62, 66, 182, 200 Mickiewiczius-Kapsukas Wincas 36 Miganowicz Ignacy 18 Mikałajewicz A. 23, 24, 206 Mikołaj I 13 Mikołaj II 23 Mikołaj (Szemieciła) 103 Minin Jaufim 193 Mironowa Katarzyna 176 Mirowicz Jeuścihniej 174, 176-178, 180, 182, 200 Miszczanczuk M. 169, 210 Moenke Juliana 26, 27, 37, 51, 61 Mohyleuski Salomon 29 Molier 177, 178 Moniuszko Stanisław 19, 58, 66 Montegradi M. 20 Morkauka Arkadź 169 Mryj Andrej 171, 173, 174, 210 Mucha Wasil 30 Murańska 20 Murawjow Michał 13, 210 Muzyka Szymon 62 Nagrodzki Zygmunt 18 Nahumowicz Ł. 17 Narbutt Tadeusz 16, 210 Nawachocka Lidia 62, 176 Nawicki Stanisłau 189 Nawina Anton 19, 55, 58, 60, 200 Nekanda-Trepka Anton 156 Niafiod Uładzimir 9, 63, 65, 176, 179, 181-183, 210 Niamiha H. 40, 45, 126, 128, 129, 133135, 144, 177, 151, 206, 210 Niekrasow Mikołaj 18 209 Niekraszewicz Alaksandr 177, 181, 188, 197, 210 Niekraszewicz Ściapan 108, 118, 126, 130, 144, 146-148, 156-158, 161, 198, 210 Niesłuchouski Jan 18 Nikolski Mikołaj 136, 189 Nikołajewicz M. 188 Nodel W. 84 Nosowicz Iwan 17 Nowak Waldemar 10 Nowicki Walerian 104 Obuchowicz Olgierd 18 Ochota J. 75, 207 Okołow-Zubkowska 61 Olechnowicz Mścisław 17, 210 Oleszkiewicz Józef 21 Olszewski J. 20 Orda Napoleon 21 Orłowski Aleksander 116 Orszański Borys 146, 147 Orzeszkowa Eliza 20, 61, 62, 65, 67, 177-179 Osatkin Aleksander 79 P aczobka Balasłau 27, 37 P aczoski Józef 17 P aliwanow S. 177, 180 P ałujan Siarhiej 19 P ankiewicz P aweł 197 P archomienka F. 21 P areczyn Hienadź 38, 150, 179, 207 P aszkiewicz Alojza (Ciotka) 18, 27, 38, 52, 57, 58, 149 P aszkiewicz Jan 41 P aszkiewicz Mikołaj 41 P atapau U. 188 P atułow I. 21 P aułau J. 200, 206 P aułowicz Albert 19, 20, 28, 51, 52, 56, 57 P awłowski F. 20 P en Judal 21, 71, 72, 190, 193 P iatosin Iwan 153 P iatrowicz Iwan 52, 171, 210 P iatuchowicz Michał 118, 149, 166, 171, 172 P ierachod Wiaczasłau 137 210 P iczeta Uładzimier 15, 17, 41, 43, 119, 126, 136, 141, 145, 147, 149, 199, 200, 207 P iercau Uładzimier 136 P ietraszenia A. 20 P ietraszkiewicz Stanisłau 39, 49 P iłsudski Józef 81 P łatonow R. 92, 196, 207 P łatun Anton 125, 126, 143, 144, 207 P łaunik Izraił 171 P łaunik Samuił 19, 155, 165, 170 P olańska Olga 152 P olewoj 80 P olikarpowicz Konstanty 150 P oła Wiera 189 P ołazau Dymitr 190, 191 P opow Mikołaj 177, 178 P rakulewicz Uładzimier 120, 198 P rocharau Jakau 163, 186, 187, 189, 190 P rotasewicz Wilhelm 18 P rotasiewicz 141 P ruszyński Alaksandr 19, 30, 52 P ryleŜajeu Mikoła 153 P ryszczepau Źmiecier 125, 199 P rzybora W. 20 P rzyrębel Stanisław 104 P szczołka A. 59 P uccini Giacomo 66 P ukst Ryhor 189 P urowski Konstanty 41, 177 P uszcza Jazep 168-171, 173, 199, 200, 207 P uszkin Aleksander 18 Rachmaninow Sergiusz 66 Radziwiłł Magdalena 42 Rahnieda 167 Rak-Michajłouski Symon 30, 42, 47, 53, 199 Rakowicz A. 55, 129, 155, 159, 211 Ramanowicz Jauhien 175, 178, 180, 187 Ramanowicz K. 170, 172 Rastarhujeu P aweł 43, 80, 179 Raszal Ryhor 185 Ratkiewicz A. 40, 41, 203 Rawieński Mikoła 189 Razanau Leu 152 Repin Ilja 116 Rodziewicz Czesław 62, 199 Rodziewicz Leopold 53, 165, 174, 177, 181 Rogow 113 Rogowski Ludomir Michał 20, 21, 56 Roland Romain 177 Romanow Jewdokim 16, 80 Romer Alfred 22 Rowiński Wikientij 17 Rubinstein Artur 189 Rubinsztajn Natan 20, 21 Rudzińska-Froelichowa M. 18, 210 Rusiecki Bolesław 21 Rusiecki M. 191 Rustem Jan 21, 116 Ruszczyc Ferdynand 21, 116 Rymski-Korsakow Mikołaj 69 Rypiński Aleksander 17, 58 Rytar Ina 125 RŜecka Lidia 62, 176 Saczanka Barys 125, 210 Sahanowicz Hienadź 11, 209 Sakałouski Michał 152 Sakałouski Nieścier 182 Sakowicz A. 61, 207 Saławiej Jazep 27, 51 Samkowicz 141 Samojła Uładzimier 40 Sannikau Konstanty 62 Sapunou Alaksiej 16 Sarokin Hleb 176 Savitri (Zahorska Anna) 66 Sawicki 189 Sawicz Alaksandr 136 Sawicz Franciszek 17 Sawicz N. 152 Sawicz-Zabłocki Wojnisław 18 Sawionak A. 190 Schnitzler Artur 178 Schubert Franz 66, 189 Schumann Robert 189 Seduro V. 9, 67, 181, 210 Selach Wiaczas³au 186-189 Sergiusz (Starogorodzki) 104 Siankiewicz Alaksandr 162, 207 Sielaźniou U. 29 Siemaszka Walancin 187 Siemaszkiewicz Raman 194 Sierada Iwan 47, 198 Sierbau Isak 16, 150 Sierbienta Wital 149 Siergiejew F. 190 Sierow Walentin 116 Sier¿ putouski Alaksandr 150, 200 Silinicz Iwan 43 Siliszczenski M. 43 Siliwanczik P . 9, 55, 124, 125, 210 Siliwonowicz Nikodem 21 Sirocin Jazep 153 Siwicka Ludwika 28, 38 Skandrakou Alaksandr 199 Skaryna Franciszak 58, 201 Skarynka Uładusłau 42 Skirmunt Aleksander 22 Skirmunt Roman 29, 50 Słobodczikow N. 85, 210 Słuczewski 114 Smolicz Aleksandra 56 Smolicz Arkadź 28-30, 32, 36, 40, 41, 47, 50, 52, 118, 141, 146, 152, 156, 198, 207, 210 Smuglewicz Franciszek 21 Smulewicz B. 153 Smyszlajew Walenty 179 Sobociński Andrzej 10 Sokołow A. 21 Spława-Neyman W. 8, 205 Srokowski K. 37, 210 Stabrowski Kajetan 21 Stalin Józef 99 Staniuta Michał 72, 116, 191, 193 Staniuta Stefania 62 Stankiewicz 66 Stankiewicz Adam 31, 37, 47, 210 Stankiewicz Jan 38, 49, 50, 53, 55, 56, 196, 197, 207, 210 Starycki Michał 19 Staszkiewicz Nikołaj 196, 207. 210 Stefanowicz K. 61, 66 Stegner T. 56 Stepowicz Konstanty 19 Strojnowski Józef 12, 13 Strongin 159 Strzemiński Wacław 71, 72 Suchadreu B. 69 Sukała Jazep 172 Swajak Kazimir 19 Swierdłow Jakow 34 Syrokomla Władysław 17, 18 211 Szachina 20 Szacunkiewicz J. 116 Szantyr Fabian 28, 29, 52, 58, 60, 86, 210 Szapawałau M. 29, 90-92, 209 Szapko Edward 177 Szaszalewicz Wasil 171, 178, 179, 183, 199, 200 Szaternik Mikoła 148 Szczakacichin Mikoła 121, 150, 191, 199, 207 Szczarbin B. 178 Szejn P aweł 16 Szekspir William 179 Szirokow A. 84, 210 Szkatełau Uładzimier 137 Szlubski Alaksandr 149, 150, 199 Szlapakowa E. 187 Sznajder 20 Szołkow W. 21 Szpilewski P aweł 17 Sztejnberg 159 Szukajła P auluk 172 Szwajko M. 188 Szybieka Zachar 23, 45, 200, 207, 210 Szyła Mikoła 30, 40 Szypiło 159 Szyrajew W. 150 Szyszkin Iwan 116 Ściapura Z. 133 Ślisz A. 54 Śmiłgo I. 74 Śniadecki Jędrzej 15 Śnitko Konstanty 16 Światopełk-Mirski Wincenty 27 Tałoczka Uładysłau 27 Tarasik Wiera 62, 66 Taraszkiewicz Branisłau 28-30, 38, 41, 56, 141, 208 Tarycz Jury 185 Tatiana, w. ks. 23 TchorŜ F. 65, 66 Terauski Uładzimier 21, 49, 62, 64-67, 69, 158, 186, 188, 189 Terlecki B. 151 Tołstoj Dymitr 15 Tołstoj Lew 20, 179 Tomaszewicz Joachim 18 212 Tomaszewski Jerzy 10 Topczewski Feliks 18, 58 Trampowicz P aweł 152, 198 Trus P auluk 173 Tumiłowicz Janka 170, 171 Turankou Alaksiej 189 Turonek Jerzy 19, 26, 27, 33, 36, 37, 164, 207, 210 Turuk Fiodar 29, 31, 33, 34, 42, 43, 136, 210 Tyczyna Anatol 190, 201 Tyszkiewicz Eustachy 16, 17, 211 Tyszyński J. 22 Uładamirski Uładzimier 176 Ułasau Alaksandr 47 Umiastouski Franciszak 49 Umrejka S. 40, 130, 209 Uspieński M. 179 UściuŜaninau I. 70 Verdi Giuseppe 66 Vakar Nicholas 196, 207 Wagner Richard 66 Wajciachowicz Iwan 53 Wajnsztejn A. 50, 74, 82 Waligóra B. 45, 211 Wałachowicz J. 61 Waładkiewicz 156 Waładźko Iwan 191 Wałodźka A. 61 Wańkowicz Walenty 21 Waronka Jazep 30, 41, 53, 57, 64, 211 Wasilewski Leon 11, 14, 15, 211 Wasilewski S. 151 Wasilonak S. 167, 211 Wasiukiewicz 104 Waszkiewicz W. 62 Watacy Borys 150 Wazniasienski Alaksandr 136, 149, 179 Wegnerowicz R. 18, 207 Weryha-Darewski Artemiusz 17, 58, 59 Weyssenhoff Henryk 21, 116 Wiarat N. 70 Widuk Janka 172 Wieras Zośka 28, 58, 203 Wijer Hauryła 72, 190 Wilhelm II 23, 126 Witan Kwietka 26, 37, 51, 207 Witberg B. 20 Włast 19, 120, 207, 211 Wojciechowski Edward 104 Wolfson Siamion 150, 175, 211 Wolny Anatol 168, 185 Wołk A. 55, 129, 155, 159, 211 Wołkau Walancin 71, 72, 192, 193, 201 Wołossowicz S. 11, 211 Wouk-Lewanowicz Jazep 148, 199 Wrubel Michał 71, 190 Wysocki Grigorij 137, 152 Zachar Źmicier 62, 189 Zacharka Wasil 33, 211 Zajac Lawon 29, 120, 198 Zajicki 178 Zamocin Iwan 120, 149, 175, 203 Zaorska M. 66 Zarecki Michaś 171, 174, 175, 200 Zatonski W. 195 Zbitkowski M. 152 Zhirouski Anton 183 Ziamkiewicz Romuald 38, 52, 60 Ziaziula Andrej 19, 28, 52 Ziuźkou A. 197, 211 Zoran Michał 176 Zubkin S. 42 Zwonak Aleś 170 śakouski Ramuald 62 śarynau Dymitr 136 śauryd P aweł 49 śdanowicz Anton 176 śdanowicz Florian 20, 28, 61, 62, 64, 66, 67, 165, 176, 183, 189, 198, 199 śegota-Onacewicz Ignacy 15 śukowski F. 61 śukowski Stanisław 21 śuławski Jerzy 165, 179 śuraulou Mikoła 41 śurba Janka 19, 166, 169, 173 śyliński Józef 17 śyłka Uładzimier 171, 199, 200 śyłunowicz Źmicier 19, 28-30, 35, 38, 42, 43, 51, 52, 55, 57, 59, 108, 109, 126, 145, 146, 149, 156, 157, 162, 163, 166, 168, 197, 207 śyranik Bohdan 18, 61, 211 213
